Operetka − dramat Witolda Gombrowicza napisany na emigracji , opublikowany po raz pierwszy wraz z Dziennikiem (1961–1966) w 1966 roku w Paryżu , nakładem Instytutu Literackiego . Paryskie wydanie Operetki było jedynym, jakie ukazało się za życia autora w języku polskim.

Powstanie utworu

Prace nad Operetką trwały z przerwami przez piętnaście lat. Pierwsze szkice pojawiły się już w latach 1950−1951, Gombrowicz stworzył je pracując w Banco Polaco w Buenos Aires . Do tekstu powracał w latach 1958−1960, podczas pobytu w argentyńskim mieście Tandil . Po raz trzeci zaczął pracować nad Operetką w grudniu 1964 r., ostatecznie kończąc utwór w sierpniu 1966 roku. Mieszkał już wówczas w Europie, w Vence na południu Francji .

Gombrowicz zmarł w lipcu 1969 r. W tym samym czasie odbywały się próby sceniczne Operetki w paryskim Théâtre National Populaire, gdzie wkrótce miała miejsce premiera . W 1969 r. zrealizowano również przedstawienie premierowe we Włoszech (Teatro Stabile, L'Aquila ). Premiera polska odbyła się w 1975 r. w Teatrze Nowym w Łodzi – sztukę wyreżyserował Kazimierz Dejmek .

Operetka doczekała się licznych przekładów , została wydana m.in. w językach francuskim, niemieckim, angielskim, włoskim, hiszpańskim, niderlandzkim, szwedzkim, węgierskim, bułgarskim i rumuńskim.

Forma

Dramat zbudowany jest z trzech aktów poprzedzonych odautorskim komentarzem, opisem zdarzeń oraz uwagami o grze i reżyserii. W tekście poszczególnych aktów występują również didaskalia .

Czas wydarzeń jest określony tylko w akcie I (ok. 1910 r.). Akt III rozgrywa się po drugiej wojnie światowej .

Uwagi na temat formy utworu zamieścił autor w komentarzu na początku utworu:

Mnie zawsze zachwycała forma operetkowa, jedna z najszczęśliwszych, moim zdaniem, jakie wytworzyły się w teatrze. (...) Operetka w swym boskim idiotyzmie, w niebiańskiej sklerozie, we wspaniałym uskrzydlaniu się swoim za sprawą śpiewu, tańca, gestu, maski, jest dla mnie teatrem doskonałym, doskonale teatralnym. (...)

Robota artysty jest wiecznym łączeniem sprzeczności, przeciwieństw — i, jeśli zabierałem się do formy tak lekkomyślnej, to żeby ją opatrzyć i uzupełnić powagą i bólem. Z jednej strony przeto ta operetka winna być od początku do końca tylko operetką, nienaruszalną i suwerenną w swoich operetkowych elementach; a z drugiej ma być jednakże patetycznym ludzkości dramatem. (...)

Monumentalny idiotyzm operetkowy idący w parze z monumentalnym patosem dziejowym — maska operetki, za którą krwawi śmiesznym bólem wykrzywione ludzkości oblicze — to byłaby chyba najlepsza inscenizacja "Operetki" w teatrze.^[1]

Badacze zwracają jednak uwagę, że Gombrowicz uważał Operetkę, podobnie jak dwie pozostałe sztuki – Iwonę, księżniczkę Burgunda i Ślub , w równej mierze za utwory sceniczne, co za "dramaty do czytania"^[2]. Nie interesował się zbytnio podejmowanymi przez teatry realizacjami jego tekstów. Zdaniem Jana Błońskiego pisarz wybrał formę operetkową , ponieważ już w czasach gdy utwór powstawał była ona "najsilniej skonwencjonalizowanym rodzajem teatralnym. Nigdzie gest nie bywa oszczędniejszy, nigdzie też stereotyp nie chełpi się bardziej bezczelnie"^[3].

Utwór operuje groteską , absurdem oraz parodią . Elementy groteski pojawiają się np. w scenach czyszczenia przez lokajów pańskich butów językami (w akcie I). Użycie elementów absurdu (np. upodabnianie postaci ludzkich do przedmiotów), zbliża sztukę Gombrowicza do konwencji obecnego w powojennej kulturze europejskiej teatru absurdu . Gombrowiczowska parodia obejmuje zarówno kształtowanie postaci (np. sposób wypowiedzi arystokratów − wymowa "h" zamiast "r"), jak i samą formę operetki, która wyposażona w wymienione środki uzyskała nowy, oryginalny kształt dramaturgiczny.

Autor nie daje żadnych wskazówek co do strony muzycznej utworu − otwiera to pole do eksperymentów dla reżyserów teatralnych. Nie ulega wątpliwości, że dzieło jest miejscami wyraźnie stylizowane na operetkę w znaczeniu widowiska muzycznego. W wypowiedziach osób dramatu często pojawiają się fragmenty wierszowane o wyrazistym rytmie, liczne są powtórzenia fraz. Grupa Pańska pełni rolę chóru komentującego wydarzenia lub prowadzącego dialog z osobami.

Treść

• Akt I — "Przed pierwszą wojną światową , coś tak około 1910 roku."^[4]

Główną postacią dramatu jest hrabia Szarm, jak go charakteryzuje Gombrowicz w opisie akcji "zblazowany birbant i lampart"^[4], który postanawia uwieść młodą dziewczynę. W nawiązaniu konwencjonalnej znajomości przeszkadza mu różnica pochodzenia: jest arystokratą, Albertynka zaś pochodzi z niższych sfer. Hrabia obmyśla intrygę. Posłuży się młodym złodziejaszkiem, którego łapie na gorącym uczynku, gdy ten chce okraść siedzącą na ławce. W ten sposób nawiązuje znajomość z Albertynką. Okazuje się jednak, że dziewczyna nie jest zainteresowana manierami i garniturami Szarma, który chce ją ubierać w najdroższych magazynach mody, u najlepszych modystek. Rozbudzona dotknięciem złodziejaszka Albertynka marzy o nagości.

Na zamek księcia Himalaj, ojca hrabiego Szarma, przybywa Fior – światowej sławy dyktator mody. Podczas balu Fior przedstawi nowe kreacje. Strój, Moda i Szyk mają królować, spychając tęsknotę za nagością na drugi plan.

Mistrz waha się jednak co do kierunku, w jakim powinna podążać moda w niepewnych czasach. Z pomocą przychodzi mu Hufnagiel – przebrany za arystokratę kamerdyner, agitator i działacz rewolucyjny, który chce zbuntować lokajstwo. Na salony pod przybranym nazwiskiem wprowadził go Profesor- marksista . Hufnagiel podrzuca Fiorowi pomysł, by goście sami wymyślili swe kreacje na bal maskowy, a nagradzając najlepszą wyznaczy on obowiązujący trend.

• Akt II — Bal na zamku Himalaj.

Goście przybywają na zamek. Wśród nich Szarm z Albertynką, "obładowaną garderobą (bo Szarm, zamiast rozbierać, ubiera ją)"^[5], a także ze złodziejaszkiem na smyczy (chce mieć go na oku, poza tym jest "może i zazdrosny o to dotknięcie złodziejskie, swobodne"^[5]). W pobliżu hrabiego kręci się też stale jego rywal, baron Firulet, również ze złodziejaszkiem na smyczy. Mężczyźni pojedynkują się, początkowo na słowa, następnie na pistolety. Wreszcie "rywale-impotenci"^[6] spuszczają ze smyczy złodziejaszków.

W chaosie jaki zapanował, "wyuzdaniu manier i rozprzężeniu strojów Hufnagiel-koniarz-terrorysta rusza do galopu na czele lokajów"^[6]. Rozpoczyna się rewolucja .

• Akt III — Ruiny zamku Himalaj.

Minęło kilkadziesiąt lat, w czasie których doszło do dwóch wojen światowych i rewolucji . "Strój ludzki oszalał... Na wietrze, w blaskach błyskawic ukazują się najdziwniejsze przebrania: książę-lampa, proboszcz-kobieta, mundur hitlerowski, maska przeciwgazowa... Wszyscy się ukrywają i nie wie się, kim się jest...""^[6]

Nastał nowy porządek. Hufnagiel jeszcze nie zakończył ścigania wrogów rewolucji i prostego ludu. Na czele Hufca Lokai nadal galopuje goniąc faszystów i burżuazję . Zdezorientowany Fior próbuje znaleźć się w nowej sytuacji. W scenie sądu nad schwytanymi faszystami dyktator mody na próżno domaga się rzetelnego procesu sądowego.

Pojawiają się Szarm i Firulet, za nimi dwaj grabarze wnoszą trumnę. Podczas pamiętnego balu na zamku Albertynka zniknęła, pozostała tylko jej garderoba. Arystokraci podejrzewają, że została obnażona, zgwałcona i zabita przez złodziejaszków. Chcą ją pochować, a wraz z jej ciałem mają być "pochowane" także klęski innych osób. Mistrz Fior "przeklinając Strój ludzki i Modę, i Maski, gestem najwyższej rozpaczy składa do trumny świętą, zwykłą, na zawsze nieosiągalną Nagość ludzką""^[7]. Przedwcześnie. Po otwarciu trumny w środku ukazuje się żywa Albertynka. Grabarze zrzucają maski i okazują się złodziejaszkami. To oni porwali dziewczynę na balu i ukryli. Nagość triumfuje.

Interpretacje

Operetka ukazuje w osobliwej formie historię XX wieku: jako swoistą rewię mody, której przewodzi mistrz Fior (zwraca uwagę podobieństwo brzmieniowe jego nazwiska do nazwiska francuskiego projektanta mody Christiana Diora ). W wydarzeniach scenicznych odbijają się kluczowe dla I połowy poprzedniego stulecia wydarzenia, przede wszystkim narodziny ustroju totalitarnego oraz następstwa jego wprowadzenia. Upadek dotychczasowego świata i barbarzyńskie rządy byłych lokajów są skutkami zbrodniczego szału, do którego prowadzi wiara w "produkowane przez siebie samych ideologie usprawiedliwiające przemoc"^[8].

Przedstawicielem nowego porządku jest Hufnagiel, były kamerdyner i koniarz, a następnie rewolucjonista, który po przejęciu władzy z rąk znienawidzonej klasy panującej, w imię sprawiedliwości dziejowej krwawo rozlicza wrogów. Przedstawicielami odchodzącej w przeszłość arystokracji, pokazanej w ostatniej, schyłkowej fazie istnienia, są hrabia Szarm i baron Firulet, a także postacie z Grupy Pańskiej sportretowanej w Akcie I.

Postać Albertynki odsyła do znaczeń charakterystycznych dla całej twórczości Witolda Gombrowicza: zderzenia Człowieka i Formy, wyższości i niższości, wolności i konwencji, natury i kultury. Jerzy Jarzębski dostrzega w Operetce "totalną anihilację wszystkiego, co konstytuowało uprzednio jednostkę, na rzecz «nagości», czyli jak gdyby powrotu do wartości elementarnych i pierwotnej autentyczności, spontaniczności istnienia"^[9]. Tęsknota dziewczyny za nagością jest siłą pierwotną, przezwyciężającą przyjęty obyczaj i porządek konwenansu, w którym tkwi hrabia Szarm, całkowicie uzależniony od sztucznych arystokratycznych manier i ról społecznych przypisanych z racji "dobrego urodzenia". Ostatecznie "nagość" triumfuje w scenie finałowej. Klęska kultury, jako systemu ograniczającego i deformującego człowieka, jest przypieczętowana symbolicznym pogrzebem Stroju i Szyku, dokonanym na trumnie przez Fiora.

Osoby dramatu

• Mistrz Fior
• Książę Himalaj
• Księżna Himalaj
• Hrabia Szarm
• Baron Firulet
• Albertynka
• Rodzice Albertynki
• Złodziejaszki
• Proboszcz
• Prezes
• Generał
• Markiza
• Profesor
• Hrabia Hufnagiel
• Lokaj Władysław
• Lokaje, goście

Wybrane realizacje

• 1975: Teatr Nowy w Łodzi , reż. Kazimierz Dejmek
• 1976: Teatr Polski w Poznaniu , reż. Józef Gruda
• 1979: Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie , reż. Józef Gruda
• 1983: Teatr Współczesny w Szczecinie , reż. Ryszard Major
• 1995: Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie , reż. Tadeusz Bradecki
• 2000: Teatr Narodowy w Warszawie , reż. Jerzy Grzegorzewski (przedstawienie zrealizowane zostało także w wersji telewizyjnej, w ramach Studia Teatralnego Dwójki. W 2007 r. wersja ta ukazała się na DVD )
• 2000: Teatr Miejski w Gdyni im. Witolda Gombrowicza , reż. Waldemar Śmigasiewicz
• 2001: Teatr Zagłębia w Sosnowcu , reż. Jacek Bunsch
• 2003: Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie , reż. Krzysztof Babicki
• 2004: Błądzenie, spektakl na podst. Operetki i innych utworów Gombrowicza, Teatr Narodowy , reż. Jerzy Jarocki (także w wersji Teatru Telewizji )
• 2005: Studio Koncertowe im. Witolda Lutosławskiego w Warszawie, realizacja radiowa Polskiego Radia BIS , reż. Piotr Cieślak (słuchowisko wydane na płycie Polskiego Radia )
• 2007: Teatr STU w Krakowie , reż. Mikołaj Grabowski
• 2007: Teatr Muzyczny Capitol we Wrocławiu , reż. Michał Zadara ( musical z muzyką Leszka Możdżera )
• 2008: Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego w Płocku , reż. Marek Mokrowiecki

Przypisy

Źródła

• Witold Gombrowicz: Dzieła, pod red. Jana Błońskiego , tom VI Dramaty. Wydawnictwo Literackie , Kraków 1988.
• Witold Gombrowicz: Iwona, księżniczka Burgunda. Ślub. Operetka. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1997.
• Wortal teatralny e-teatr.pl.
• Sylwetka Witolda Gombrowicza w serwisie culture.pl