Ryż siewny (Oryza sativa L. ) – gatunek ryżu , jednorocznej rośliny zbożowej z rodziny wiechlinowatych (Poaceae), dawniej nazywanych trawami (Graminae). Pochodzi z Azji Południowo-Wschodniej. Jest drugim, po pszenicy , najczęściej uprawianym zbożem świata, stanowiąc podstawę wyżywienia 1/3 ludności świata (głównie dla mieszkańców wschodniej i południowo-wschodniej części Azji). 95% światowych zbiorów ryżu siewnego przeznacza się na pokarm dla ludzi.

Morfologia

Łodygi  

Liczne, gęste o wysokości w granicach 50-150 cm.

Liście  

Dolne o długości do 100 cm i szerokości do 15 mm, spłaszczone.

Kwiaty  

Skupione w wiechy o długości do 300 mm złożone z jednokwiatowych, ościstych (choć niektóre odmiany uprawne są bezościste) płaskich kłosków . Pręcików 6 (większość traw ma tylko trzy). Samopylne .

Owoce  

Ziarniaki o wymiarach 8 x 4 mm, jadalne, bogate w skrobię .

Zmienność

Wyróżnia się dwa podgatunki ryżu siewnego:

• ryż siewny indyjski (Oryza sativa indica)
• ryż siewny japoński (Oryza sativa japonica)

Ze względu na wymagania ekologiczne wyróżnia się:

• Ryż suchy - "górski" - może być uprawiany bez nawadniania, lecz daje mniejsze plony.
• Ryż mokry - "padi" - roślina bagienna, która musi rosnąć w płytkiej wodzie.

Ze względu na całkowicie odmienne walory kulinarne należy też wyróżnić ryż kleisty (Oryza glutinosa), odmianę niezawierającą amylozy .

Uprawa tarasowa na Jawie

Ziarno

Zastosowanie

Roślina jadalna

Częściowo obłuskane ziarno, pozbawione tylko plew – zwane jest ryżem brązowym – zawiera ok. 8% białka i niewielkie ilości tłuszczu; stanowi źródło tiaminy , niacyny , ryboflawiny , żelaza , wapnia . Ziarna ryżu otoczone są zrośniętymi plewkami . Podczas młocki usuwa się zwykle zarówno plewy , jak i otręby , czasem dodatkowo stosuje się polerowanie glukozą i talkiem , co nadaje ziarniakom połysk. Czasem przed młóceniem ryż wstępnie obgotowuje się, co pozwala na zachowanie większości jego składników odżywczych. Niekiedy ryż wzbogaca się przez dodanie żelaza i witamin z grupy B. Całkowicie obłuskane ziarno – tzw. biały ryż – jest w znacznym stopniu pozbawione cennych składników odżywczych. Na terenach gdzie ryż biały jest głównym składnikiem pożywienia, występuje dużo większe ryzyko zachorowania na beri-beri , chorobę spowodowaną niedoborem tiaminy (wit. B₁) i składników mineralnych. Przed spożyciem ryż jest gotowany i jadany jako odrębne danie lub używany do przygotowywania zup, dań głównych i dodatków, szczególnie w kuchni orientalnej i bliskowschodniej. Z ryżu siewnego wytwarza się mąkę , kaszę , ziarno , jest to także surowiec do wyrobu alkoholu – sake , araku oraz wina ryżowego.

Inne zastosowania

Produkty uboczne powstające podczas obróbki ziaren ryżu – czyli otręby i proszek powstały po rozdrobnieniu odpadów z procesu polerowania ziarna – wykorzystuje się jako karmę dla zwierząt. Z otrąb uzyskuje się olej używany do celów spożywczych i przemysłowych. Pokruszone ziarna wykorzystuje się do warzenia piwa, destylacji alkoholu oraz produkcji skrobi i mączki ryżowej. Plewy stosuje się jako opał i materiał do pakowania, produkuje się z nich również nawóz i furfurol . Słomę używa się na ściółkę, paszę dla zwierząt, pokrycia dachowe oraz do produkcji mat, odzieży, opakowań i mioteł. Ryż wykorzystywany jest także w papiernictwie, do wyrobu przedmiotów plecionych, kleju i kosmetyków ( puder ). Stanowi źródło skrobi .

Sadzenie ryżu

Uprawa

Historia

Ryż jest jedną z najstarszych roślin uprawnych świata. W Chinach był regularnie uprawiany już ok. r. 5000 p.n.e. (wg Jareda Diamonda udomowienie ryżu nastąpiło w Chinach już ok. 7500 r. p.n.e.^[]).

W latach sześćdziesiątych XX w., podczas tzw. Zielonej Rewolucji, kiedy wysiłki naukowców były skierowane na zapobieżenie klęsce głodu, wyhodowano wiele nowych, ulepszonych odmian roślin uprawnych, m.in. tzw. cudowny ryż. Odmiana ta charakteryzowała się dużą odpornością na choroby, zwiększoną produktywnością i wytwarzaniem krótkiej, silnej łodygi, dzięki czemu rośliny były mniej łamliwe. Jednak jej uprawa nie rozwinęła się na tak szeroką skalę, jak się spodziewano. Ze względu na duże wymagania glebowe i konieczność intensywnego nawożenia stała się dostępna tylko dla bogatszych rolników, co z punktu widzenia zapobiegania głodowi czyni ją mało użyteczną.

Wymagania

Może być uprawiany na różnych glebach, lecz rośnie najlepiej, gdy gleba zawiera pewną ilość gliny, zatrzymującej wodę. Z wyjątkiem odmiany górskiej ryż uprawiany jest na terenach zalewowych, na nadbrzeżnych równinach, w strefie pływów, w deltach rzek, w strefie klimatu tropikalnego. Nasiona wysiewa się na grządkach, a po 25-50 dniach siewki przesadza na pola, gdzie rośliny rosną zanurzone w wodzie do głębokości 5-10 cm. Na obszarach monsunowych o urozmaiconym ukształtowaniu powierzchni (Indonezja, Japonia) powszechne jest tarasowanie pól ryżowych w celu utrzymania wody na niewielkich, płaskich poletkach. Wykorzystuje się tu nawadnianie przelewowe. Okres wegetacyjny dla ryżu trwa cały rok.

Produkcja

Najwięcej ryżu siewnego produkują Chiny , Indie , Japonia , Bangladesz , Indonezja , Tajlandia i Birma . Do ważniejszych producentów należą także Wietnam , Brazylia , Korea Południowa , Filipiny i USA . Pod koniec XX w. co roku na świecie produkowano ok. 363-431 milionów ton ryżu rocznie. Powierzchnia upraw zajmowała ok. 145 mln ha.

Linki zewnętrzne

Przekrój poprzeczny przez łodygę Oryza sativa – obraz spod mikroskopu elektronowego

Przypisy