Porosty
Systematyka
Królestwo :	grzyby
Gromada :	porosty

Porosty ( łac. Lichenes) – tradycyjna nazwa licznej grupy grzybów (ponad 20% wszystkich gatunków grzybów ( Fungi ), określanych jako zlichenizowane, tworzących obligatoryjne symbiozy głównie z prokariotycznymi cyjanobakteriami ( Cyanobacteria ) lub eukariotycznymi zielenicami ( Chlorophyta ). Jako samodzielna jednostka taksonomiczna, przestała istnieć w 1981 roku, w wyniku zmian wprowadzonych przez Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Botanicznej . Pojęcie to ujmowane jest obecnie w kategoriach ekologicznych (podobnie jak grzyby mikoryzowe), a nie systematycznych.

Nauka zajmująca się porostami to lichenologia .

Występowanie

Porosty są organizmami pionierskimi porastającymi korę drzew, kamienie, gleby najbardziej ubogie, a także bardziej suche zwane też "glebami poligonowymi". Występują niemalże na wszystkich długościach i szerokościach geograficznych. Najwięcej gleb poligonowych znajduje się w tundrze , a także na pustyniach i stepach . Gleby tundrowe, pustynne i stepowe należą do bardzo ubogich w przyswajalny azot i dlatego porosty, asymilują azot z atmosfery przy pomocy cyjanobakterii znajdujących w zgrubieniach plechy zwanych cefalodiami. Asymilacja azotu przez porosty (a właściwie sinice) zachodzi w zakresie temperatur -5 °C-35 °C^[1].

Porosty spotkać można na korze drzew ( epifity ), drewnie ( epiksylity ), glebie (epigeity) oraz na naturalnych i antropogenicznych podłożach skalnych, takich jak skałki , kamienie i głazy narzutowe, beton, tynk, cegły, eternit, dachówki ( epility ). Duża grupa porostów zasiedla różne podłoża, gatunki takie określamy jako ubikwistyczne. Na przykład niektóre chrobotki (chrobotek szydlasty – Cladonia coniocraea, strzępiasty – Cladonia fimbriata) osiedlają się głównie na murszejących pniakach, często jednak występują także na glebie, korze drzew, a nawet pokrytym cienką warstewką gleby podłożu skalnym.

Budowa i czynności życiowe porostów

Budowa

Porosty tworzą plechy , które mogą mieć dwie postacie. Komponenty grzybowe i glon mogą być rozmieszczone równomiernie ( plecha homeomeryczna ) lub komponenty ułożone są warstwowo ( plecha heteromeryczna ). W drugim przypadku wyróżniamy korę górną (grzyb), warstwę glonową i niżej warstwa strzępek grzyba.

Plecha porostów może mieć formy:

• nitkowatą
• krzaczkowatą – porozgałęziana i wzniesiona (zwisająca w wypadku porostów nadrzewnych)
• listkowatą – lekko odstaje od podłoża i przypomina pofałdowany na brzegach liść
• skorupiastą – płaska i ściśle przylega do podłoża np. skały, muru lub kory drzewa
• proszkowatą – płaska i przylegająca do podłoża, mniejsza od skorupiastej

Wiek pospolitych u nas porostów nadrzewnych i naziemnych jest określany z reguły na kilka do kilkunastu lat; najbardziej długowieczne z tej grupy żyją 50-100 lat. Naskalne porosty o plechach skorupiastych mogą dożywać od 2-4,5 tysiąca lat (np. wzorzec geograficzny – Rhizocarpon geographicum). Najwolniej rosną porosty o plechach skorupiastych np. wzorzec geograficzny przyrasta rocznie 0,25–0,5 mm, pawężnice (Peltigera) 1-3 cm rocznie.

Symbioza

W symbiozie komponent grzybowy określany jako mikobiont należy w przeważającej części (ok. 98%) do workowców (Ascomycota), rzadziej grzybów podstawkowych (Basidiomycota) lub grzybów niedoskonałych (Deuteromycota). Komponentami autotroficznymi, określanymi mianem fotobiont, są zielenice lub sinice . Najczęściej spotykanym fotobiontem są przedstawiciele rodzajów trebouksja (Trebouxia) i trentepolia (Trentepohlia) – zielenice oraz trzęsidło (Nostoc) – sinica. Wymienione rodzaje występują w plechach ponad 90% gatunków porostów. Inne stosunkowo często tworzące porosty zielenice to Coccomyxa, Chlorella i Cystococcus. Większość porostów współtworzą zielenice, sinice zawiera 8% porostów, np. Peltigera, Collema, Leptogium, Stereocaulon i Lichinia^[1]. Związki między tymi organizmami mogą mieć różny charakter, od bardzo swobodnego po bardzo ścisły i jest różnie interpretowany. Niektórzy uważają go za związek mutualistyczny inni jako symbiozę antagonistyczną ( helotyzm , pasożytnictwo , endosaprofityzm , glonopasożytnictwo ). Obok podstawowego, niektóre porosty zawierają także dodatkowy gatunek fotobionta, który umieszczony jest zazwyczaj w określonych partiach plechy – cefalodiach. Na plechach porostów mogą także występować grzyby naporostowe – w formie pasożytów, saprobiontów lub organizmów parasymbiotycznych. Nic więc dziwnego, że plechy porostów porównuje się często do miniaturowych ekosystemów.

Współtworzące porosty sinice mają zdolność wiązania azotu atmosferycznego , co ma istotne znaczenie w warunkach braku łatwo przyswajalnych jego form. Sinice przekazują grzybom również powstałą w wyniku fotosyntezy glukozę . Zielenice zaś przekazują sacharydy takie jak: erytrytol, tetrytol, rybitol lub sorbitol ^[1].

Rozmnażanie

Rozmnażanie porostów następuje w wyniku wytwarzania diaspor, które podzielić można na diaspory zlichenizowane oraz diaspory niezlichenizowane. Diaspory zlichenizowane to różnego typu wytwory, np. wyrostki – izydia lub urwistki – soredia (powstające w soraliach), złożone ze strzępek mikobionta i komórek fotobionta, które po oddzieleniu od macierzystej plechy mogą odtworzyć (w sprzyjających warunkach) nowy organizm o identycznych genetycznie cechach. Diaspory niezlichenizowane są wyłącznymi wytworami grzybni mikobionta. Zaliczyć można do nich zarodniki ( mejospory ) – askospory lub bazydiospory , których wytworzenie poprzedzone jest procesem płciowym, typowym dla danej grupy grzybów, powstające w charakterystycznych dla danego rodzaju grzyba owocnikach (np. perytecja – otocznie lub apotecja – miseczki) oraz konidia ( mitospory ), powstające z wyspecjalizowanych strzępek grzybni wegetatywnej, zazwyczaj w różnego typu owocowaniach (np. pyknidiach). Propagacja diaspor odbywa się biernie, za pośrednictwem wiatru, wody lub zwierząt. W przypadku diaspor niezlichenizowanych, utworzenie nowej plechy (lichenizacja) możliwe jest tylko w wyniku bezpośredniego kontaktu rozwijającej się z diaspory grzybni mikobionta z komórkami odpowiedniego fotobionta. Zjawisko to nie odgrywa zapewne głównej roli w procesie rozprzestrzeniania się porostów. Reprodukcja porostów następuje także w wyniku mechanicznej fragmentacji plech (np. u naziemnych chrobotków Cladonia spp.).

Systematyka

chrobotek strzępiasty

Na świecie znanych jest ok. 13,5 tysiąca gatunków porostów, z czego w Polsce występuje ok. 1600. Wiele z nich jest długowieczne. Do najbardziej znanych przedstawicieli należą: chrobotek reniferowy (Cladonia rangiferina), płucnica islandzka (Cetraria islandica). W najnowszych systemach taksonomicznych porosty nie są wydzielane, a należące do nich taksony są włączane do klasyfikacji jako taksony grzybów.

• Rodzina: plamicowate (Arthoniaceae)
  • Rodzaj plamnica (Arthonia)
    • Gatunek: Plamica promienista (Arthonia radiata)
    • Gatunek: Plamica kasztanowata (Arthonia spadicea)
    • Gatunek: Plamica czerwonawa (Arthonia tumidula, Arthonia cinnabarina)
    • Gatunek: Plamica rozsiana (Arthonia dispersa)
    • Gatunek: Plamiec jasny (Arthothelium rauanum, Arthothelium raunideum)
• Rodzina: brodaczkowate (Usneaceae)
  • Rodzaj: brodaczka (Usnea)
    • Gatunek: brodaczka kępkowa (Usnea hirata)
    • Gatunek: brodaczka kędzierzawa (Usnea subfloridana, Usnea comosa)
    • Gatunek: brodaczka najdłuższa (Usnea longissima)
    • Gatunek: brodaczka rozpierzchła (Usnea fulvoreagens)
    • Gatunek: brodaczka zwyczajna (Usnea filipendula, Usnea dasypoga)
    • Gatunek: brodaczka nadobna (Usnea florida)
  • Rodzaj: mąkla (Evernia )
    • Gatunek: mąkla tarniowa (Evernia prunastri)
    • Gatunek: mąkla odmienna (Evernia mesomorpha)
    • Gatunek: mąkla rozłożysta (Evernia divaricata)
• Rodzina: chrobotkowate (Cladoniaceae)
  • Rodzaj: chrobotek (Cladonia)
    • Gatunek: chrobotek reniferowy (Cladonia rangiferia)
    • Gatunek: chrobotek leśny (Cladonia sylvatica)
    • Gatunek: chrobotek strzępiasty (Cladonia fimbriata)
    • Gatunek: chrobotek kubkowaty (Cladonia pyxidata)
    • Gatunek: chrobotek alpejski (Cladonia stellaris)
    • Gatunek: chrobotek czarniawy (Cladonia stygia)
    • Gatunek: chrobotek palczasty (Cladonia digitata)
    • Gatunek: chrobotek najeżony (Cladonia impexa)
    • Gatunek: chrobotek gwiazdkowaty (Cladonia uncialis)
    • Gatunek: chrobotek łuskowaty (Cladonia subsquamosa)
    • Gatunek: chrobotek wysmukły (Cladonia gracilis)
    • Gatunek: chrobotek rożkowy (Cladonia cornuta)
    • Gatunek: chrobotek rogokształtny (Cladonia cornutoradiata)
    • Gatunek: chrobotek okółkowy (Cladonia verticillata)
    • Gatunek: chrobotek kieliszkowaty (Cladonia chlorephaea)
    • Gatunek: chrobotek rosochaty (Cladonia foliacea)
    • Gatunek: chrobotek koralowy
• Rodzina: granicznikowate (Stictaceae)
  • Rodzaj: granicznik (Lobaria)
    • Gatunek: granicznik płucnik (Lobaria pulmonaria)
  • Rodzaj: podgranicznik (Sticta)
• Rodzina: tarczownicowate (Parmeliaceae)
  • Rodzaj: tarczownica (Parmelia)
    • Gatunek: tarczownica kielichowata (Parmelia acetabulum)
    • Gatunek: tarczownica skalna (Parmelia saxatilis)
    • Gatunek: tarczownica bruzdkowana (Parmelia sulcata)
  • Rodzaj: płaskotka (Parmeliapsis)
    • Gatunek: płaskotka pylasta (Parmeliapsis aleurites)
    • Gatunek: płaskotka rozlana (Parmeliopsis ambigua)
    • Gatunek: płaskotka reglowa (Parmeliopsis hyperopta)
  • Rodzaj: płucnica (Cetraria)
    • Gatunek: płucnica islandzka (Cetraria islandica)
    • Gatunek: płucnica płotowa (Cetraria sepincola)
    • Gatunek: płucnica żółta (Cetraria pinastri)
    • Gatunek: płucnica modra (Cetraria glauca)
    • Gatunek: płucnica kędzierzawa (Cetraria ericetorum, Cetraria crispa)
    • Gatunek: płucnica kolczasta (Cetraria aculeata), rożynka kolczasta (Coelocaulon aculeatum, Cornicularia aculeata)^[]

Znaczenie porostów

• Zawierają liczne związki chemiczne wykorzystywane w farmacji, np. śluzy, lakmus i perfumerii (związki zapachowe) oraz inne barwniki stosowane (przynajmniej dawniej) w farbiarstwie.
• Porosty są bardzo czułym biowskaźnikiem (bioindykatorem) czystości atmosfery. Specjalna skala porostowa pozwala na podstawie składu gatunkowego porostów określić stopień zanieczyszczenia atmosfery.
• Porosty jako organizmy pionierskie mają pewną funkcję glebotwórczą; rola ta jest jednak przeceniana, w wielu miejscach występowania porostów nie powstanie nigdy gleba ze względu na ostry klimat, warunki atmosferyczne, nachylenie terenu (stoki skalne). Szczątki porostów przyczyniają się do powstawania próchnicy , która z rozdrobnionym materiałem skalnym tworzy glebę .
• Są ważnym składnikiem pokarmowym (dla reniferów i piżmowołów ) oraz schronieniem bezkręgowców. Niektóre ptaki wykorzystują porosty do budowy gniazd. Porosty wykorzystywane są w lecznictwie (płucnica lekarska, brodaczka , tarczownica ), inne są cenione w kuchni ( krusznica jadalna – "manna z nieba").

Ochrona prawna

Wykaz gatunków porostów objętych obecnie w Polsce ochroną gatunkową ścisłą i częściową zawiera Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. 04.168.1765 z dnia 28 lipca 2004 r.). W Polsce występuje od 217 do ok. 240 gatunków objętych ochroną, w zależności od przyjętej listy gatunków występujących w kraju.

• Lista porostów objętych ochroną prawną w Polsce

Przypisy

Zobacz też

• plechowce
• grzyby

Linki zewnętrzne

• Porosty jako organizmy wskaźnikowe
• Rodziny chronionych porostów
• The lichenologist
• British Lichen Society
• Sekcja Lichenologiczna PTB