Nomenklatura chemiczna (nazewnictwo chemiczne) to zbiór reguł obowiązujących przy określaniu systematycznej nazwy związku chemicznego .

Zasady nomenklatury chemicznej są ustalane przez Komisję Nazewniczą IUPAC – International Union of Pure and Applied Chemistry (Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej). Nomenklatura ta ulega ciągłym zmianom i rewizjom, które są wynikiem dyskusji nieustannie toczonych w Komisji Nazewniczej i jej sekcjach. Dla wielu klas związków IUPAC proponuje kilka systemów nazewnictwa systematycznego; często też dopuszcza stosowanie tradycyjnej nomenklatury nie w pełni systematycznej. Niektóre ustalenia tej Komisji są często bardzo krytykowane jako niepraktyczne i uciążliwe w codziennym użyciu i na skutek tej krytyki po jakimś czasie ulegają zmianom. Zmiany są też często wymuszane przez rozwój nowych dziedzin badań, zaś oficjalna kodyfikacja często za tym rozwojem nie nadąża. Wyniki tych dyskusji i ustaleń są publikowane w czasopiśmie wydawanym przez IUPAC o nazwie Pure and Applied Chemistry.

IUPAC nie posiada żadnej mocy prawnej w narzucaniu komukolwiek zasad nomenklatury i dlatego jego ustalenia należy traktować raczej jako sugestię niż obowiązujące prawo. W polskim systemie edukacyjnym promowana jest systematyczna nomenklatura IUPAC, natomiast w większości krajów zachodnich nauczana jest głównie nomenklatura tradycyjna.

Nomenklatura nieorganiczna

Tlenki

IUPAC zaleca stosowanie systemu Stocka^[]. Aby nadać tlenkowi nazwę przy użyciu tego systemu używamy słowa tlenek oraz podajemy nazwę pierwiastka tworzącego dany tlenek (jeśli to potrzebne wraz z wartościowością lub stopniem utlenienia ).

• CO₂ – tlenek węgla(IV) lub tlenek węgla(+4)
• CO – tlenek węgla(II) lub tlenek węgla(+2)
• Na₂O – tlenek sodu (jedyny)
• Fe₂O₃ – tlenek żelaza(III) lub tlenek żelaza(+3)
• FeO – tlenek żelaza(II) lub tlenek żelaza(+2)
• CaO – tlenek wapnia (jedyny)

Gdy w cząsteczce występuje ugrupowanie nadtlenkowe -O-O- nazwę obdarzamy przedrostkiem nad-, gdy występuje anionorodnik *O-O| z jednym niesparowanym elektronem oraz kation metalu nazwę obdarzamy przedrostkiem "ponad-", a gdy występuje wiązanie pomiędzy atomami pierwiastka (nie tlenu), to nazwę obdarzamy przedrostkiem pod-.

• K-O-O-K nadtlenek potasu
• K-O-O^• ponadtlenek potasu
• N⁺=N^–=O

Dla niektórych tlenków (głównie tlenków niemetali) stosuje się także nazewnictwo przedrostkowe (mniej zalecane^[]):

• CO₂ – ditlenek węgla
• CO – tlenek węgla
• SO₂ – ditlenek siarki
• N₂O₃ – tritlenek diazotu
• H₂O₂ – ditlenek diwodoru
• Cr₂O₃ – tritlenek dichromu
• Cu₂O – tlenek dimiedzi(I)

Uwaga: Dawniej stosowano polskie przedrostki dwu-, trój-. Aktualne zalecenia IUPAC mówią, aby używać przedrostków międzynarodowych.

Wodorotlenki

wodorotlenek [ pierwiastek w D ] ( wart. lub su. )

• NaOH – wodorotlenek sodu (jedyny)
• Ca(OH)₂ – wodorotlenek wapnia (jedyny)
• Al(OH)₃ – wodorotlenek glinu (jedyny)
• Fe(OH)₂ – wodorotlenek żelaza(II) lub wodorotlenek żelaza(+2)
• Fe(OH)₃ – wodorotlenek żelaza(III) lub wodorotlenek żelaza(+3)
• Cu(OH)₂ – wodorotlenek miedzi(II)

Wodorotlenki rozpuszczalne w wodzie podlegają także (niezalecanemu) nazewnictwu:

' zasada [ pierwiastek-temat ]-'owa

• NaOH – zasada sodowa
• KOH – zasada potasowa

Kwasy

Beztlenowe

kwas [ pierwiastek w mianowniku ]owodorowy

• HCl – kwas chlorowodorowy (solny)
• HBr – kwas bromowodorowy
• H₂S – kwas siarkowodorowy
• HI – kwas jodowodorowy
• HCN – kwas cyjanowodorowy (pruski)
• HF – kwas fluorowodorowy

Tlenowe

kwas [ pierwiastek-temat ]owy( wart. lub su. )

• H₂SO₄ – kwas siarkowy(VI) lub kwas siarkowy(+6) (nazwa półsystematyczna: kwas siarkowy )
• H₂SO₃ – kwas siarkowy(IV) lub kwas siarkowy(+4) (nazwa półsystematyczna: kwas siarkawy )
• HNO₃ – kwas azotowy(V) lub kwas azotowy(+5) (nazwa półsystematyczna: kwas azotowy )
• HNO₂ – kwas azotowy(III) lub kwas azotowy(+3) (nazwa półsystematyczna: kwas azotawy )
• H₃PO₄ – kwas fosforowy(V) lub kwas fosforowy(+5)(nazwa półsystematyczna: kwas fosforowy lub kwas ortofosforowy)
• HMnO₄ – kwas manganowy(VII) lub kwas manganowy(+7) (nazwa półsystematyczna: kwas nadmanganowy )
• H₂CO₃ – kwas węglowy
• H₃BO₃ – kwas borowy (nazwa zwyczajowa: kwas borny)

Sole

Zasady ogólne dla soli

[ reszta kwasowa ]( wart. lub su. ) [ kation w D ]( wart. lub su. )

• NaCl – chlorek sodu
• FeSO₄ – siarczan(VI) żelaza(II) lub siarczan(+6) żelaza(+2) (nazwa półsystematyczna: siarczan żelaza(II); dawn. siarczan żelazawy )
• Fe₂(SO₃)₃ – siarczan(IV) żelaza(III) lub siarczan(+4) żelaza(+3) (nazwa półsystematyczna: siarczyn żelaza(III); dawn. siarczyn żelazowy)
• KMnO₄ – manganian(VII) potasu lub manganian(+7) potasu (nazwa półsystematyczna: nadmanganian potasu )
• (COO)₂Ca – szczawian wapnia

Sole mieszane

[ reszta kwasowa 1 ][- lub _][ reszta kwasowa 2 ][- lub _][ itd. ]

[ kation 1 ][- lub i][ kation 2 ][- lub i][ itd. ]

_ oznacza spację

• NaKSO₄ –

siarczan(VI) potasu-sodu lub

siarczan(VI) potasu i sodu lub

siarczan(+6) potasu-sodu lub

siarczan(+6) potasu i sodu lub

(tradycyjnie: siarczan potasowo-sodowy)

• AlCl(SO₄) –

chlorek-siarczan(VI) glinu lub

chlorek siarczan(VI) glinu lub

chlorek-siarczan(+6) glinu lub

chlorek siarczan(+6) glinu

• AlNa(SO₄)(SO₃) – np. siarczan(IV)-siarczan(VI) glinu-sodu

Hydroksosole

• (CaOH)Cl – chlorek wodorotlenek wapnia
• [Sn(OH)₂]Br(NO₃) – azotan(V)-bromek-diwodorotlenek cyny(IV)

Wodorosole

• NaH₂PO₄ – diwodorofosforan(V) sodu
• Fe^IICu^IISO₄(H₂PO₄)₂ – siarczan(VI)-diwodorofosforan(V) miedzi(II)-żelaza(II)

Wodorki

Wodorki niemetali wg najnowszych zaleceń IUPAC należy nazywać od pierwiastka niemetalu z końcówką -an oraz ewentualnym przedrostkiem oznaczającym ilość atomów wodoru:

• PH₃ – fosfan (wodorek fosforu, fosforowodór , fosforiak)
• NH₃ – azan (wodorek azotu, azotowodór, amoniak )
• H₂O – oksydan (tlenek wodoru, tlenowodór, woda )
• H₂S – sulfan (siarczek wodoru, siarkowodór )
• AsH₃ – arsan (wodorek arsenu, arsenowodór , arseniak, arsyna)

Dla wodorków metali używamy słowa wodorek i dodajemy nazwę pierwiastka oraz, jeśli to konieczne, również jego wartościowość lub stopień utlenienia:

• NaH – wodorek sodu
• CaH₂ – wodorek wapnia
• FeH₃ – wodorek żelaza(III)
• SnH₄ – wodorek cyny(+4)

Związki kompleksowe

Cząsteczki obojętne

[ krotność 1 ] [ ligand 1 ] [ krotność 2 ][ ligand 2] ... [ krotność n ][ ligand n] pierwiastek w M ]( wart. lub su. )

• [Ni(acac)₂] – bis(acetyloacetoniano)nikiel(II)
• [Fe(H₂O)₃F₃] – triakwatrifluorożelazo(III)

Jony

jon ( [ +/- ] [ ładunek ] ) [ krotność 1 ] [ ligand 1 ] ... [ krotność n ][ ligand n] pierwiastek w D ]( wart. lub su. )

• [Fe^IIIF₆]^{3 −} –

jon heksafluorożelaza(III)

jon(3-) heksafluorożelaza(+3)

Inne związki kompleksowe

Nazywamy je zgodnie z zasadami dla kwasów, wodorotlenków, soli (różnych) używając nazw jonów kompleksowych (→ poprzedni podpunkt).

• [Cu^II(NH₃)₄](OH)₂ –

wodorotlenek tetraaminamiedzi(II)

wodorotlenek tetraaminamiedzi(+2)

• K₂[Zn(OH)₄] tetrahydroksocynkan(II) potasu

Terminologia organiczna

Łańcuch główny

Z definicji we wszystkich związkach organicznych występują łańcuchy lub pierścienie zbudowane z powiązanych z sobą atomów węgla . Stąd, podstawę nomenklatury związków organicznych stanowią reguły nazewnicze węglowodorów .

Podstawniki

Lokanty

Terminologia biochemiczna

Terminologię biochemiczną opracowuje wspólnie z IUPAC Międzynarodowa Unia Biochemii i Biologii Molekularnej .

Terminologia metaloorganiczna

Terminologia polimerowa

Inne

Nazewnictwo ciał stałych

Ciała stałe o zmiennym składzie

• użycie znaku ~ (~FeS, ~CuZn) – skład zbliżony do podanego (kiedy dokładny skład jest nieznany lub nieistotny)
• użycie wskaźnika n (Ti_nO_2n-1) – rodzina związków
• użycie wskaźnika x (Co_1-xO) – niedobór Co w sieci CoO
• uzycie znaku δ (Ni_1-δO) – niewielki niedomiar tlenu
• użycie przecinków i nawiasów okrągłych (K(Br,Cl); Al₆(Al₂,Mg₃)O₁₂) – skład pomiędzy KBr i KCl; skład od Al₂O₃ do Al₂MgO₄ (podkreśla stałość struktury krystalicznej , w której jedne elementy są co najwyżej zastępowane innymi)
• ułamki dziesiętne jako współczynniki stechiometryczne (PdH_0,60, Cu_1,95O) skład znany, struktura macierzysta nieistotna

Przedrostki określające strukturę przestrzenną atomów

• triangulo – kształt trójkąta – np. ч₃-chloro-triangulo-trisrebro
• kwadro – kształt kwadratu
• tetraedro – kształt czworościanu foremnego – np. tetraedro-tetrafosfor, tetraedro-P₄
• oktaedro – kształt ośmiościanu foremnego – np. oktatio-oktaedro-heksamolibden(2+) (Mo₆S₈²⁺)
• tripryzmo – kształt graniastosłupa trygonalnego
• heksaedro – kształt sześcianu
• dodekaedro – kształt dwunastościanu foremnego – np. dodekaedro-(dodekawęglik oktatytanu) (Ti₈C₁₂)
• ikosaedro – kształt dwudziestościanu foremnego – np. ikosaedro-dodekabor, ikosaedro-B₁₂
• cyklo – struktura pierścieniowa – np. cyklo-oktasiarka, cyklo-S₈
• katena – struktura liniowa – np. katena-polisiarka, katena-S_n

Przypisy

Linki zewnętrzne

• IUPAC GoldBook on-line – źródłowy tekst o podstawach terminologii chemicznej