Nieńcy – rodzina w namiocie
Nieńcy (nazwa własna: nienyc,
l. mn.
nienycja, dawniej nazywani Samojedami, Jurak-Samojedami lub Jurakami) – naród zaliczany do
Samojedów
, zamieszkujący północno-wschodni skrawek
Europy
i leżące przy nim
azjatyckie
obszary północno-zachodniej
Syberii
.
Liczebność i obszary zamieszkiwania
Populacja Nieńców w 2002 r. liczyła 41 302 osób[1]. Zamieszkują oni polarne rejony północno-wschodniej
Europy
i północno-zachodniej
Azji
, od
Półwyspu Kanin
do delty
Jeniseju
, o powierzchni ok. 1 mln km², aczkolwiek są jedyną ludnością rdzenną na tym obszarze.
Obszary te wschodzą w skład głównie
rosyjskich
okręgów autonomicznych:
Nienieckiego
i
Jamalsko - Nienieckiego
oraz
Kraju Krasnojarskiego
(rejon tajmyrski (dołgańsko-nieniecki), do
31 grudnia
2007
r.
Dołgańsko-Nieniecki (Tajmyrski) OA
).
Najwyższy odsetek ludności narodowości nienieckiej (18,7%) zamieszkuje w
Nienieckim Okręgu Autonomicznym
. W okręgi
Jamalsko-Nienieckim
spadł on do 4,2% w wyniku intensywnego osadnictwa z
lat 70.
i
80. XX w.
Warunki naturalne na ziemiach zamieszkanych przez Nieńców
tundra
w pobliżu
Dudinki
– typowy krajobraz ziem zamieszkanych przez Nieńców
Zdecydowana większość ziem zamieszkanych przez Nieńców znajduje się w
strefie klimatów subpolarnych
, a jedynie niewielkie obszary – w
strefie polarnej
i
umiarkowanej chłodnej
krainie kontynentalnej.
Klimaty
te charakteryzują się dużymi zmianami temperatury i innych warunków pogodowych na przestrzeni roku, długą, chłodną i surową zimą z silnymi burzami śnieżnymi, porywistym wiatrem i zamieciami.
Najniższe
temperatury
spadają poniżej -50 °C. Lato (lub raczej ciepła pora roku) jest krótkie – średnio trwa ok. 50-60 dni, na południu - ok. 80 dni. Temperatura zwykle spada na stałe poniżej zera już we
wrześniu
lub
październiku
.
Znaczną część tego obszaru porasta roślinność
tundrowa
, złożona z
mchów
i
porostów
oraz
traw
i
krzewinek
oraz nielicznych karłowatych gatunków drzew (głównie
wierzb
i
brzóz
). Tundra w kierunku południowym stopniowo przechodzi w
lasotundrę
, w której występują pojedyncze drzewa (
brzozy
,
świerki
,
modrzewie
). Południowe krańce ziem zamieszkanych przez Nieńców porasta
tajga
.
Na obszarach tych znajdują się liczne rzeki i jeziora. Występuje też
wieczna zmarzlina
, co powoduje, iż w okresie pozbawionym mrozów tworzą się liczne
bagna
.
Dudinka
– jedno z większych skupisk Nieńców
Zmiany liczebności Nieńców
Historia
Etnogeneza
Pochodzenie
narodów
grupy samojedzkiej
(w tym Nieńców) nie jest jasne i na ten temat wykształciło się kilka
hipotez
.
Według większości teorii ojczyzną Samojedów była południowa
Syberia
i stamtąd pod naporem
ludów tureckich
rozprzestrzenili się oni w położone bardziej na północ rejony. (Jeszcze w
XIX
w na obszarze południowej Syberii zamieszkiwały liczne ludy samojedzkie, m.in.
Kamasyńcy
, które stopniowo asymilowane były przez
tureckojęzycznych
sąsiadów.) Nieńcy na obecnie zajmowanych obszarach pojawić się mieli ok. tysiąca lat p.n.e.
Według innych koncepcji Nieńcy wykształcili się ze zmieszania napływających z południa ludów z autochtonicznymi mieszkańcami polarnych rejonów pogranicza Europy i Azji.
W wiekach kolejnych ludy te wchłonęły pewne elementy
eweńskie
i
ugryjskie
i w wyniku tego na początku II tys. n.e. ostatecznie wykształcili się współcześni Nieńcy.
Systematyczne zasiedlanie przez Nieńców rejonów położonych coraz bardziej na
północ
jest jednak rzeczą pewną. Miało ono miejsce jeszcze w czasach historycznych, nawet w
XIX
w., Nieńcy pojawili się na terenach dotąd przez nich niezajmowanych: na południowych krańcach
Nowej Ziemi
i na
Półwyspie Kolskim
.
Nieńcy pod wpływami ruskimi i rosyjskimi
Pierwsze historyczne wzmianki o Nieńcach pojawiają się w kronice
Nestora
, który w
Powieści minionych lat
nieściśle zaliczał ich do
Jugrów
.
Od
XIII
do
XV wieku
zachodnie plemiona Nieńców znajdowały się pod wpływem
Republiki Nowogrodzkiej
i płaciły jej daninę. Od
XIV wieku
część, a do
XV wieku
niemal wszystkie ziemie Nieńców znalazły się w zależności od Tatarów. Likwidacja przez Rosję
Chanatu Syberyjskiego
i założenie fortecy w
Krasnojarsku
(
1628
) ostatecznie poddało Nieńców pod władzę
carów
, jednak przez okres ok. 100 kolejnych lat trwały walki nieniecko-rosyjskie.
Od
XVIII w.
następowały próby chrystianizacji Nieńców. Początkowo były one niezbyt skuteczne. Nieco większą skuteczność zaczęły przynosić od połowy
XIX w.
Nieńcy, jako jeden z najliczniejszych narodów dalekiej północy, wywierali silny wpływ na kulturę innych ludów, zwłaszcza
ugrofińskich
. To od Nieńców przejęły one hodowlę reniferów oraz związany z nią koczowniczy styl życia. Północne plemiona
Komi
oraz część
Chantów
i
Mansów
przejęły także od Nieńców sposób budowy szałasów oraz ubiór.
Nieńcy w XX w.
Godło Jamalsko-Nienieckiego OA
Nojabrsk
– jedno z największych miast na ziemiach Nieńców, zamieszkane niemal wyłącznie przez ludność napływową
W okresie
Związku Radzieckiego
Nieńcom przyznano ograniczoną
autonomię
, tworząc w latach
1929
i
1930
kilka autonomicznych okręgów (noszących wówczas nazwę narodowościowy):
Nieniecki Okręg Autonomiczny
(z europejskiej części ziem nienieckich),
Dołgańsko-Nieniecki (Tajmyrski) OA
(wspólny dla Nieńców i
Dołgan
) oraz
Jamalsko-Nieniecki OA
(ze znacznym udziałem innych rdzennych narodów północy:
Chantów
,
Selkupów
,
Nganasan
i in.).
W latach 30. Nieńców nie ominęła
kolektywizacja
. Prowadzona dotąd przez indywidualnych właścicieli działalność gospodarcza (hodowla reniferów, rybołówstwo), odtąd miała odbywać się w obrębie
kołchozów
. Spowodowało to opór, zwłaszcza ze strony hodowców renów, który przybrał także postać zbrojnych ataków na Rosjan.
W okresie radzieckim poza przymusem przyjęcia uspołecznionego modelu gospodarek Nieńcy znajdowali się w relatywnie dobrej sytuacji, a dążenia do zachowania ich kultury, tradycji i języka spotykały się z pozytywnym przyjęciem ze strony władz.
Od lat 50. tereny zajmowane przez Nieńców zaczęły stawać się obszarem uprzemysłowionym. Rozwijało się m.in. wydobycie metali kolorowych, np.
niklu
. W latach 70. odkryto tu olbrzymie złoża
gazu ziemnego
. Spowodowało to gwałtowny napływ osadników z całego obszaru ZSRR, głównie Rosjan. W ciągu kilku lat powstała spora liczba osad i miast, m.in. ponad stutysięczny
Nowy Uriengoj
(założony w
1973
r.) i
Nojabrsk
(zał. w
1976
). W związku z napływem osadników udział Nieńców w populacji
Jamalsko-Nienieckiego OA
spadł do 4,2%.
Przewaga ludności napływowej spowodowała też, iż z dniem
1 stycznia
2007
zlikwidowano autonomię nieniecką w
Dołgańsko-Nienieckim Okręgu Autonomicznym
. Obszar ten jako rejon tajmyrski, w wyniku
referendum
, wszedł w skład
Kraju Krasnojarskiego
.
Tradycyjny tryb życia
Gospodarka
Tradycyjnymi zajęciami Nieńców było na wpół
koczownicze
myślistwo
i
rybołówstwo
. Polowano na większość
gatunków
zwierząt zamieszkujących obszary zajmowane przez Nieńców, m.in. na dzikie
renifery
. Ponadto Nieńcy zajmowali się
hodowlą
udomowionych reniferów, jednak to zajęcie stało się dominującą gałęzią gospodarki tego ludu dopiero od połowy
XVIII w.
Na obszarach nadmorskich pewne znaczenie miało polowanie na
ssaki
morskie.
W okresie
radzieckim
gospodarka nieniecka przeszłą znaczące zmiany. Większość Nieńców znalazło zatrudnienie w
przemyśle
(głównie rybnym, od lat 80. też naftowym i gazowym) i zarzuciło koczowniczy tryb życia. Hodowla reniferów straciła nieco na znaczeniu, jednak nadal część rodzin prowadziła tradycyjną gospodarkę i związany z nią koczowniczy tryb życia. Działalność ta prowadzona była w obrębie
kołchozów
.
Obecnie koczownicza hodowla renów stanowi źródło utrzymania dla większej niż w okresie ZSRR części Nieńców, niemniej jednak stanowią oni mniejszość populacji. Większość tego ludu zamieszkuje stałe osady i pracuje przy eksploatacji naturalnych bogactw tundry i tajgi oraz usługach.
W okresie ZSRR wykształciła się nieniecka inteligencja, pracująca obecnie m.in. w oświacie i służbie zdrowia.
Ustrój społeczny
Do końca
XIX
w. podstawą nienieckiej społeczności były patrylinearne
rody
. Społeczeństwo (poza obszarami lasów) dzieliło się na dwie
egzogamiczne
fratrie
.
Życie codzienne
Dziecko nienieckie w tradycyjnym stroju
Odzież nieniecka oraz obuwie wykonane były ze skór, głównie renifera. Często były one bogato zdobione.
Głównymi składnikami pożywienia było mięso reniferów i ryby. Dietę tę uzupełniano dzikimi owocami i ziołami porastającymi tundrę i lasotundrę. W okresie późniejszym dość drogie i przez to świąteczne i luksusowe pożywienie stanowiły dobra konsumpcyjne nabywane od Rosjan:
mąka
, niektóre warzywa.
Podstawowym środkiem
transportu
były niewielkie, lekkie
sanie
, zaś w okresie letnim, z uwagi na bogatą sieć rzek i jezior, największe znaczenie miał transport wodny.
Domy
Do
XVIII
w. niemal wszyscy Nieńcy, a w okresie dzisiejszym - mniejszość tego ludu zamieszkuje w tradycyjnych domach. Mają one postać
szałasów
, których konstrukcja wykonana jest z żerdzi, pokrytych w okresie
zimowym
- skórami reniferów, a latem - korą
brzozową
.
Obecnie większość Nieńców zamieszkuje w domach budowanych na wzór rosyjski w stałych osadach. Największymi skupiskami Nieńców są m.in.
Narjan-Mar
,
Salechard
i
Peczora
.
Religia
Tradycyjna
religia
Nieńców zaliczana była, podobnie jak wierzenia innych
syberyjskich
ludów, do
szamanizmu
. Nieńcy wierzyli w liczne duchy władające poszczególnymi elementami otaczającej ich rzeczywistości: niebem, ziemią, ogniem, rzekami, zjawiskami przyrody, itd.
Już
XIX
w. część Nieńców, zamieszkujących zwłaszcza w europejskiej części nienieckich ziem, przyjęła
prawosławie
.
Obecnie większość Nieńców formalnie wyznaje
prawosławie
, zaś niezbyt wielkie grupy koczowników pozostały nieschrystianizowane. Jednak także wśród formalnie prawosławnych pozostały przeżytki dawnych wierzeń, tym silniejsze, im bardziej ich życie związane jest z tradycyjnym stylem życia.
Badania nad kulturą i językiem
Konstantin Pankow (
1910
-
1942
), artysta-malarz pochodzenia nienieckiego, jeden z najbardziej znanych przedstawicieli tego narodu
Badania nad kulturą i językiem Nieńców przez długi czas miały charakter fragmentaryczny. Zajmowali się nimi m.in. Ph.J. von Strahlenberg, D.G. Messerschmidt, J. von Klaproth, A.G. Schrenk, J.S. Vater i in. Systematyczne badania rozpoczęły się dopiero w połowie
XIX
w., kiedy to wydano zarys
gramatyki
języka nienieckiego
(
1854
r.) i słownik tego języka (
1855
). Największe jednak znaczenie miały działania podjęte w
latach 20.
i
30. XX w.
Język
Językiem ojczystym Nieńców jest
język nieniecki
, należący do
języków samojedzkich (samodyjskich)
w obrębie
języków uralskich
. Język ten posiada 2 główne
dialekty
:
- tundrowy - używany przez zdecydowaną większość narodu (ok. 29 tys. osób), używany na obszarze
tundry
(stąd nazwa), oraz
- leśny - używany przez ok. 2 tys. osób zamieszkujących w górnym i środkowym biegu rzeki
Pur
oraz w rejonie
źródeł
rzeki
Nadym
i wzdłuż niektórych
dopływów
środkowego
Obu
. Tereny te leżą w strefie
lasów
północnych (
tajgi
), co stało się podstawą nazwania tego dialektu.
Od
XX wieku
coraz częściej
językiem
ojczystym Nieńców jest
język rosyjski
. Zdecydowana większość Nieńców (wśród młodszego pokolenia - wszyscy) zna ten język w stopniu umożliwiającym swobodną komunikację, natomiast dla ok. 10 tys. osób (ok. 1/4 populacji) rosyjski jest językiem ojczystym.
Piśmiennictwo
Piśmiennictwo w języku nienieckim pojawiło się dopiero w
XIX wieku
, wraz z przybyciem misjonarzy. W okresie wcześniejszym Nieńcy stosowali jedynie znaki
piktograficzne
. W
1830
r.
archimandryta
Wieniamin (Beniamin) Smirnow opublikował pierwsze teksty w języku nienieckim; miały one charakter religijny. W okresie późniejszym publikacje, także zazwyczaj religijne, ukazywały się sporadycznie.
Właściwa
literatura
nieniecka w formie
pisanej
pojawiła się dopiero w
latach 30. XX wieku
, kiedy to w języku nienieckim spisano tradycyjne opowieści tego ludu i pojawiły się książki i czasopisma o różnorakim charakterze. Zdecydowana większość piśmiennictwa wytworzona została w dialekcie tundrowym. Do zapisu języka stosowano początkowo (w latach
1931
-
1937
)
alfabet łaciński
(uzupełniony o dodatkowe znaki), a następnie
cyrylicę
, także uzupełnioną o kilka dodatkowych liter.
Alfabet
używany do zapisu języka nienieckiego
А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж |
З з | И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н | Ӈ ӈ |
О о | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ф ф | Х х |
Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э |
Э̇ э̇ | Ю ю | Я я | ' | " |
Problemy społeczne
Wraz ze zmianą tradycyjnego stylu życia wśród Nieńców pojawiły się liczne problemy społeczne:
alkoholizm
,
bezrobocie
,
samobójstwa
. W wyniku tego, jak też chorób spowodowanych zatruciem środowiska wskutek nieekologicznych metod prowadzenia przemysłu, średnia długość życia wśród Nieńców spadła poniżej 50 lat, co nawet jak na warunki rosyjskie jest wartością bardzo niską.
Przypisy
- ↑ Według danych ze spisu powszechnego z
2002
r.
- ↑ Dane niekompletne; spis nie objął wszystkich Nieńców.
Zobacz też
Linki zewnętrzne