Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie

Nie znaleziono szukanej frazy! Poniżej znajduje się fraza najbardziej przypominająca szukaną.

Metabolizm

Metabolizm

Struktura koenzymu adenozynotrifosforanu , głównego elementu metabolizmu energii.

Metabolizm – całokształt reakcji chemicznych i związanych z nimi przemian energii zachodzących w żywych komórkach , stanowiący podstawę wszelkich zjawisk biologicznych. Procesy te pozwalają komórce na wzrost i rozmnażanie, zarządzanie swoją strukturą wewnętrzną oraz odpowiadanie na bodźce zewnętrzne.

Reakcje chemiczne składające się na metabolizm są zorganizowane w szlaki metaboliczne , w których substraty przekształcane są najczęściej za pomocą enzymów w serii reakcji w produktymetabolity . Enzymy pozwalają na przeprowadzanie mniej prawdopodobnych termodynamicznie reakcji, poprzez łączenie ich z odpowiednimi innymi reakcjami (dającymi odpowiedni efekt termodynamiczny netto lub elektrochemiczny ). Pozwalają one również na regulację szybkości zachodzenia reakcji w zależności od zmian wewnątrz komórki lub sygnałów pochodzących spoza komórki.

Szlaki metaboliczne można podzielić na dwie duże klasy: przekształcające związki chemiczne z wytworzeniem energii w postaci użytecznej biologicznie oraz wymagające dostarczenia energii, aby mogły zachodzić[1]. Pierwsze z nich, będące reakcjami egzoenergetycznymi , w czasie których następuje przekształcanie związków organicznych w energię, nazywa się reakcjami katabolicznymi lub bardziej ogólnie katabolizmem . Drugie natomiast, będące reakcjami endoenergetycznymi czyli wymagającymi dostarczenia energii, jak tworzenie glukozy , lipidów lub białek , nazywa się reakcjami anabolicznymi lub anabolizmem [1][2].

Genetycznie uwarunkowane możliwości metaboliczne danego organizmu decydują o zakwalifikowaniu danej substancji jako "przydatnej" lub "nieprzydatnej" (lub nawet "trującej") i jej użyciu i przetworzeniu. Dla przykładu, niektóre organizmy prokariotyczne (np. bakterie z rodzaju Beggiatoa) używają siarkowodoru jako źródła energii, włączając go w swoje szlaki metaboliczne, podczas gdy m.in. dla zwierząt gaz ten jest trujący[3] (H2S blokuje oksydazę cytochromową [4]). Tempo metabolizmu określa natomiast ilość pożywienia, jaka będzie niezbędna do prawidłowego funkcjonowania danego organizmu.

Szlaki metaboliczne wykazują duże podobieństwo nawet u gatunków o niezwykle dalekim pokrewieństwie. Przykładowo zestaw enzymów, tożsamych w funkcji i niezwykle podobnych w strukturze, biorących udział w cyklu kwasu cytrynowego można znaleźć zarówno u bakterii Escherichia coli , jak i u organizmów wielokomórkowych [5]. Ta uniwersalność szlaków metabolicznych jest prawdopodobnie efektem ich dużej wydajności, a więc istniejącej, dodatniej presji ewolucyjnej do ich podtrzymania, a także wczesnego pojawienia się w ewolucyjnej historii życia [6][7].

Spis treści

Podstawowe substancje

Struktura lipidu triacyloglicerolowego .

Większość struktur tworzących ciała zwierząt, roślin i innych żywych organizmów zbudowana jest z trzech podstawowych typów związków: aminokwasów , węglowodanów oraz lipidów. Podstawowe związki (np. aminokwasy) mogą łączyć się w polimery kondensacyjne , tworząc wyżej zorganizowane cząsteczki (np. białka). Polimerami kondensacyjnymi są także kwasy nukleinowe, jednak cząsteczki budujące je – nukleotydy składają się z kilku prostszych związków chemicznych. Jako że wymienione podstawowe typy związków są niezbędne dla życia, w procesach anabolicznych organizm zajmuje się ich syntezą podczas budowy swoich komórek oraz – w przypadku pożywienia – katabolicznym rozkładem i wykorzystaniem uwolnionej energii lub ewentualnie pozyskiwaniem prostszych związków na drodze rozkładu bardziej złożonych. Makrocząsteczki te stanowią składnik każdego żywego organizmu. Niektóre z nich przedstawione są w poniższej tabeli.

Typ cząsteczkiNazwa formy monomerycznej Nazwa formy polimerycznej Przykłady form polimerycznych
AminokwasyAminokwasyBiałka (lub polipeptydy ) Białka fibrylarne i globuliny
Węglowodany Monosacharydy Polisacharydy Skrobia , glikogen i celuloza
Kwasy nukleinowe Nukleotydy Polinukleotydy DNA i RNA

Aminokwasy i białka

Białka zbudowane są z aminokwasów, połączonych liniowo wiązaniami peptydowymi . Wiele białek to enzymy katalizujące reakcje chemiczne metabolizmu. Inne pełnią funkcje strukturalne i mechaniczne, na przykład budują cytoszkielet warunkujący kształt komórki[8]. Są również ważnym elementem procesów takich, jak sygnalizacja komórkowa, odpowiedź immunologiczna , adhezja komórkowa, transport aktywny przez błony, cykl komórkowy i wiele innych[9]. Przebieg większości procesów komórkowych regulowany jest przez białka.

Lipidy

Lipidy to bardzo zróżnicowana grupa substancji biochemicznych. Definiowane są jako hydrofobowe lub amfifilowe cząsteczki o znaczeniu biologicznym, rozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych (na przykład benzenie czy chloroformie )[10]. Lipidy (u eukariota głównie fosfolipidy ) budują błony biologiczne oraz są jednym ze związków magazynujących energię[9]. Grupę lipidów stanowiąca związki zapasowe zwyczajowo określa się nazwą tłuszcze , są one zbudowanych z kwasów tłuszczowych oraz glicerolu . Cząsteczka glicerolu może być połączona z trzema cząsteczkami kwasów tłuszczowych[11]. W praktyce istnieje kilka wersji tej podstawowej struktury, zawierających na przykład dodatkowe grupy funkcyjne, takie jak fosforany w fosfolipidach. Inna klasą lipidów, do których, między innymi, należy cholesterol czy estrogensteroidy , stanowiące kolejną dużą grupę lipidów produkowanych przez komórkę[12].

Węglowodany

Glukoza może występować zarówno w formie liniowej, jak i pierścieniowej.

Węglowodany to nierozgałęzione ketony lub aldehydy podstawione wieloma grupami hydroksylowymi i występujące w postaci liniowej lub pierścieniowej. Należą do najbardziej rozpowszechnionych substancji organicznych i spełniają w organizmach wiele funkcji, m.in. przechowywania i transportu energii ( skrobia i glikogen ), budowy struktur komórkowych (celuloza u roślin, chityna u zwierząt)[9]. Podstawowe monomery węglowodanowe, takie jak galaktoza , fruktoza i – najpopularniejsza – glukoza nazywane są monosacharydami. Mogą one łączyć się ze sobą na wyjątkowo wiele sposobów, tworząc polisacharydy [13].

Nukleotydy

Polimery kondensacyjne zwane DNA i RNA to długie łańcuchy zbudowane z nukleotydów. Cząsteczki te są niezbędne dla przechowywania i wykorzystywania informacji genetycznych, dzięki procesom transkrypcji i biosyntezy białek [9]. Informacje te są chronione przez mechanizmy naprawy DNA i powielane w procesie replikacji . Genom większości organizmów zapisany jest w postaci cząsteczek DNA, jednak niektóre wirusy zwane retrowirusami przechowują informację genetyczną w nici RNA. Przykładem retrowirusa jest wirus HIV , który używa enzymu odwrotnej transkryptazy , aby utworzyć kopię DNA ze swojego genomu RNA[14]. RNA, podobnie jak enzymy, może posiadać właściwości katalityczne i wtedy określa się je jako rybozymy , które wchodzą w skład spliceosomów czy rybosomów . Poszczególne nukleozydy powstają podczas dołączania cukru rybozy do właściwej zasady heterocyklicznej . Zasady te, to związki zwane purynami i pirymidynami : W skład nukleotydów budujących RNA wchodzą adenina (A), uracyl (U), cytozyna (C) i guanina (G). W cząsteczkach DNA zamiast uracylu występuje tymina – T. Nukleotydy często pełnią też rolę koenzymów w reakcjach transferu grup metabolicznych[15].

Koenzymy

Struktura koenzymu acetylo-CoA . Ruchoma grupa acetylowa związana jest z atomem siarki po lewej stronie.

Metabolizm składa się z reakcji różnego typu, większość z nich jednak można zakwalifikować do kilku podstawowych grup ze względu na rodzaj przenoszonej grupy funkcyjnej [16]. Pozwoliło to komórkom na wykształcenie odpowiednich elementów metabolizmu odpowiedzialnych właśnie za przenoszenie tych grup pomiędzy różnymi związkami[15]. Są one zwane koenzymami. Każdemu rodzajowi reakcji przyporządkowany jest określony koenzym; w komórce trwa nieprzerwanie proces tworzenia ich, więc po pewnym czasie są one rozkładane i wykorzystywane ponownie przez odpowiednie enzymy[17].

Przykładowym koenzymem jest adenozynotrójfosforan (ATP), nośnik energii chemicznej w komórkach. Nukleotyd ten używany jest do przenoszenia energii chemicznej pomiędzy poszczególnymi reakcjami. Komórki zawierają stosunkowo niewielką ilość ATP, ale zapasy tego związku są nieprzerwanie odnawiane, toteż organizm ludzki zużywa w ciągu doby ilość ATP odpowiadającą masie jego ciała[17]. ATP stanowi łącznik pomiędzy katabolizmem i anabolizmem, jako że reakcje kataboliczne generują jego cząsteczki, zaś reakcje anaboliczne rozkładają je do adenozynodifosforanu (ADP). Związek ten pełni także funkcję nośnika reszt fosforanowych w reakcjach fosforylacji .

Witaminy to związki organiczne potrzebne organizmowi do prawidłowego funkcjonowania, jednak niemożliwe do wytworzenia w komórkach. U człowieka większość witamin funkcjonuje jako zmodyfikowane koenzymy; dla przykładu, wszystkie witaminy rozpuszczalne w wodzie występują w komórkach w postaci ufosforylowanej lub są połączone z nukleotydami[18]. Dinukleotyd nikotynamidoadeninowy (NADH), pochodna witaminy B3 ( niacyny ), jest ważnym koenzymem pełniącym funkcję akceptora wodoru. Setki różnych typów dehydrogenaz odbierają elektrony substratom reakcji i redukują NAD+ do NADH. Ta zredukowana postać koenzymu staje się następnie substratem przy tworzeniu różnych reduktaz , enzymów zajmujących się redukcją związków chemicznych[19]. Dinukleotyd nikotynamidoadeninowy występuje w komórce w dwóch powiązanych ze sobą formach, NADH i NADPH. Formy NAD+/NADH są częściej wykorzystywane w reakcjach katabolicznych, podczas gdy NADP+/NADPH mają duże znaczenie dla przebiegu reakcji anabolicznych.

Związki nieorganiczne i kofaktory

Struktura hemoglobiny . Czerwone i niebieskie elementy to podjednostki białkowe, zielone to grupy hemowe zawierające żelazo.

Na około 99% masy przeciętnego ssaka składa się dziewięć pierwiastków : węgiel , wodór , tlen , azot , siarka , wapń , chlor , sód i potas[20]. Związki organiczne (białka, lipidy i węglowodany) skupiają większość węgla i azotu, podczas gdy największa część tlenu i wodoru zawarta jest w wodzie[20]. Wapń, chlor, sód i potas oraz pozostałe pierwiastki występujące w organizmach żywych są z kolei głównymi komponentami nieorganicznych związków chemicznych, z których cześć występuje w dużej ilości, natomiast inne potrzebne są w ilościach śladowych.

U większości organizmów główną część występujących w nich związków nieorganicznych stanowią jonowe elektrolity , takie jak jony sodu, potasu, wapnia, magnezu , chlorki , fosforany oraz wodorowęglany . Dokładne wartości stężeń poszczególnych jonów regulują mechanizmy ciśnienia osmotycznego i pH [21]. Związki nieorganiczne stanowią główny składnik struktur takich jak szkielet i muszle u tych organizmów, które je posiadają. Jony są również niezbędne do prawidłowego funkcjonowania komórek nerwowych i mięśni , jako że potencjał czynnościowy , pobudzający je do działania, powstaje podczas wymiany elektrolitów pomiędzy płynem pozakomórkowym a cytozolem [22]. Elektrolity dostają się do komórek i wydostają z nich poprzez kanały tworzone przez białka błony komórkowej zwane kanałami jonowymi. Przykładowo, napięcie mięśniowe zależne jest od przepływu jonów wapnia, sodu i potasu przez owe kanały i tubule T (wpuklenia w błonie komórkowej włókien mięśniowych przyspieszające rozprzestrzenianie się impulsów elektrycznych)[23].

Metale przejściowe występują w organizmach w ilościach śladowych, z których najbardziej rozpowszechnione to cynk i żelazo [24][25]. Metale te, są składnikami niektórych białek i kofaktorów, są również niezbędne dla funkcjonowania takich enzymów jak katalaza oraz białek transportujących tlen, na przykład hemoglobiny[26]. Kofaktory te związane są trwale z jednym typem białka, mimo że kofaktory enzymów mogą podczas katalizy ulegać modyfikacjom, po przeprowadzeniu reakcji zawsze wracają do postaci pierwotnej. Metale będące mikroelementami są przenoszone do komórek organizmu za pomocą specyficznych przenośników i wiązane z białkami przechowującymi je, np. ferrytyną czy metalotioneiną[27][28].

Katabolizm

Katabolizm stanowi grupa reakcji chemicznych, w których następuje rozkład lub utlenianie złożonych związków organicznych do związków prostszych z uwolnieniem energii. Ich wspólnym celem jest dostarczenie energii lub substratów niezbędnych do podtrzymania procesów życiowych organizmu. Szczegółowy charakter tych procesów jest różny dla poszczególnych grup organizmów. Jednak wszystkie te formy metabolizmu mają na celu utworzenie potencjału redoks pozwalającego na przenoszenie elektronów pomiędzy zredukowanymi cząstkami (materią organiczną, amoniakiem , siarkowodorem, jonami żelaza) a akceptorami, na przykład tlenem, azotanami i siarczanami [29]. W metabolizmie zwierząt reakcje te prowadzą do rozkładu cząstek organicznych do prostych związków, najczęściej dwutlenku węgla i wody, z uwolnieniem energii.

Najpowszechniejszy schemat reakcji katabolicznych w organizmach zwierząt można podzielić na trzy główne etapy. Podczas pierwszego z nich duże cząsteczki substancji organicznych – białek, polisacharydów czy lipidów są trawione w układzie pokarmowym do mniejszych cząsteczek. Następnie są one transportowane do komórek i rozkładane do jeszcze prostszych związków (najczęściej acetylo-CoA ), podczas czego uwalniana jest energia. Wreszcie grupa acetylowa utleniana jest do dwutlenku węgla w cyklu Krebsa podczas którego energia przenoszona jest na NADH i GTP . Powstały NADH ulega utlenieniu w łańcuchu oddechowym , wyzwalając energię przechowywaną ostatecznie w ATP. Na tym etapie protony z NADH przenoszone są na tlen co prowadzi do wytworzenia drugiego produktu pełnego utlenienia związków organicznych – wody.

Trawienie

Makrocząsteczki takie jak skrobia, celuloza czy białka nie mogą być bezpośrednio wchłonięte przez komórki, muszą więc zostać wcześniej rozłożone do mniejszych cząsteczek. Głównymi grupami enzymów trawiennych są: proteazy rozkładające białka na aminokwasy, glukozydazy depolimeryzujące polisacharydy czy lipazy rozkładające lipidy do kwasów tłuszczowych. Mikroorganizmy wydzielają enzymy trawienne do swojego otoczenia[30][31], podczas gdy zwierzęta produkują je w odpowiednio wyspecjalizowanych komórkach w przewodzie pokarmowym[32]. Aminokwasy i cukry uwolnione przez te pozakomórkowe enzymy są następnie transportowane do wnętrza komórek za pomocą specjalnych białek w procesie transportu aktywnego[33][34].

Katabolizm związków organicznych

Uproszczony schemat katabolizmu białek, węglowodanów oraz tłuszczów.

Wspólną cechą szlaków katabolicznych jest rozkładanie związków organicznych do mniejszych cząsteczek, w wyniku czego uwolniona zostaje energia, w formie użytecznej dla komórki. Powstające małe cząsteczki chemiczne mogą być wykorzystane w komórce lub wydalane z niej. Katabolizm węglowodanów polega głównie na rozkładaniu ich na mniejsze cząsteczki. Są one transportowane do komórek wkrótce po rozłożeniu do monosacharydów[35]. Kolejnym etapem katabolicznego szlaku glukozy jest glikoliza , podczas której, z cukrów takich jak glukoza czy fruktoza powstaje kwas pirogronowy oraz energia, wiązana w ATP[36]. Kwas pirogronowy jest elementem występującym w kilku szlakach metabolicznych, jednak zdecydowana większość jego cząsteczek jest przekształcana w acetylo-CoA i włączana w cykl kwasu cytrynowego. Mimo że podczas samego cyklu powstaje również kilka cząsteczek ATP, jego najważniejszym produktem jest NADH powstałe z NAD+ w chwili utleniania acetylo-CoA. Produktami końcowymi procesu utlenienia glukozy są cząsteczki CO2, H2O oraz energia. Alternatywną drogą rozkładu glukozy jest szlak pentozofosforanowy, podczas którego następuje redukcja koenzymu NADPH i produkcja cukrów z grupy pentoz takich jak ryboza – cukrowy komponent kwasu nukleinowego .

W warunkach beztlenowych pirogronian redukowany jest do kwasu mlekowego za pomocą enzymu dehydrogenazy mleczanowej , utleniającej ponownie NADH do NAD+, który może być ponownie użyty w glikolizie. Drugim sposobem odtworzenia NAD+ jest dekarboksylacja pirogronianu do aldehydu octowego , a następnie jego redukcja do etanolu przez dehydrogenazę alkoholową. Oba procesy nazywane są fermentacjami . W świecie mikroorganizmów zachodzi wiele innych fermentacji, poza opisanymi powyżej.

Katabolizm tłuszczów odbywa się poprzez proces hydrolizy , podczas którego uwalniane są kwasy tłuszczowe i glicerol. Glicerol przechodzi glikolizę, zaś kwasy tłuszczowe rozpadają się podczas beta-oksydacji z wytworzeniem Acetylo-CoA, wchodzącego następnie w cykl kwasu cytrynowego. Utlenianie grama kwasów tłuszczowych wyzwala więcej energii niż utlenianie tej samej ilości glukozy, ponieważ węglowodany zawierają w swych strukturach więcej tlenu.

Aminokwasy mogą być użyte jako materiał do budowania białek i innych cząsteczek, lub też – po utlenieniu do mocznika , wody i dwutlenku węgla – jako źródło energii[37]. Proces oksydacji zaczyna się od usunięcia grupy aminowej podczas transaminacji . Wchodzi ona w cykl ornitynowy , pozostawiając szkielet węglowy w postaci ketokwasu . Niektóre z tych kwasów pełnią później różne role w cyklu kwasu cytrynowego, na przykład deaminują glutaminiankwas alfa-ketoglutarowy [38]. Aminokwasy glukogenne mogą również przekształcić się w glukozę w procesie glukoneogenezy (patrz poniżej)[39].

Przemiana energii

Uporządkowanie struktur komórkowych i cząsteczek związków organicznych jest możliwe tylko dzięki stałemu dostarczaniu do komórki energii. Organizmy heterotroficzne zdolne są jedynie do pozyskiwania energii ze związków organicznych. Kluczowym elementem wytwarzania energii przydatnej dla komórki jest fosforylacja oksydacyjna. Organizmy określane nazwą fotoautotrofy zdolne są do wykorzystania energii światła i zamiany energii fal elektromagnetycznych na energię wiązań chemicznych. Niezbyt liczna grupa organizmów należących do prokariontów – chemoautotrofy posiada zdolność do wykorzystania energii pochodzącej z utleniania związków nieorganicznych w procesie chemosyntezy .

Fosforylacja oksydacyjna

Struktura syntazy ATP ; kanał protonowy i obracająca się oś ukazane są w kolorze niebieskim, zaś podjednostki syntazy – w czerwonym.

W procesie fosforylacji oksydacyjnej, elektrony pobrane z cząsteczek związków organicznych w drodze m.in. cyklu kwasu cytrynowego przekazywane są na tlen, a uwolniona energia używana jest do tworzenia ATP. U eukariotów dzieje się to za pośrednictwem grupy białek występujących w błonie mitochondriów, zwanych łańcuchem oddechowym. U prokariotów białka te znajdują się w błonie wewnętrznej komórki[40]. Białka te używają energii wytworzonej podczas przemieszczania elektronów z cząsteczek zredukowanych (na przykład NADH) na cząsteczkę tlenu, aby przenosić protony poprzez wewnętrzną błonę komórkową[41]. Akceptorem elektronów u prokariontów mogą być, także inne związki niż tlen np. azotany [42], związki siarki [43].

Przeniesienie protonów z macierzy mitochondrialnej do przestrzeni międzybłonowej wytwarza różnicę stężeń i potencjałów pomiędzy obiema stronami błony i generuje potencjał elektrochemiczny [44]. Protony mogą powracać do macierzy mitochondrialnej poprzez kanał jonowy enzymu zwanego syntazą ATP. Przepływ ładunków dodatnich wywołuje rotację osi enzymu, dzięki czemu centrum aktywne syntazy zmienia kształt i fosforyluje ADP do ATP[17].

Energia ze związków nieorganicznych

Chemolitotrofia to rodzaj metabolizmu charakterystyczny dla niektórych organizmów prokariotycznych; pozyskują one energię z utleniania związków nieorganicznych . Mogą one używać wodoru[45], zredukowanych związków siarki (jonów S2-, siarkowodoru i tiosiarczanów S2O32-)[46], jonów żelaza (II) Fe2+[47] lub amoniaku[48] jako źródła potencjału redukcyjnego i czerpać energię z utleniania tych związków kosztem akceptorów takich jak tlen czy azotany (III)[49]. Te mikrobiologiczne procesy mają ogromne znaczenie w globalnych cyklach biogeochemicznych , takich jak acetogeneza, nitryfikacja i denitryfikacja ; od ich przebiegu zależy także żyzność gleb[50][51].

Wiązanie energii słonecznej

U organizmów fotosyntetyzujących , takich jak rośliny i sinice , transfer elektronów nie jest efektem utleniania związków organicznych, lecz zachodzi dzięki pochłanianiu kwantów energii światła[52].

Energia słoneczna może być wiązana przez fotoautotrofy: rośliny , cyjanobakterie, bakterie purpurowe , zielone bakterie siarkowe i niektóre protisty . Proces ten jest często utożsamiany z wiązaniem dwutlenku węgla do związków organicznych w toku fotosyntezy. Jednak te dwa mechanizmy mogą u prokariotów funkcjonować niezależnie – przykładowo bakterie purpurowe i zielone siarkowe mogą używać światła jako źródła energii, przeprowadzając równocześnie proces wiązania węgla i fermentacji związków organicznych[53][54].

Wiązanie energii słonecznej to proces stosunkowo podobny do fosforylacji oksydacyjnej, jako że w jego toku powstaje gradient stężenia protonów, których przepływ przez syntazę ATP powoduje wytwarzanie adenozynotrójfosforanu[17]. Fotosyntetyczny łańcuch transportu elektronów napędzany jest przez światłoczułe kompleksy białkowe zwane fotosyntetycznym centrum reakcji. Kompleksy te dzielą się na dwa podstawowe rodzaje w zależności od długości fali przy której wykazują maksimum absorpcji, przy czym u większości fotosyntetyzujących bakterii wyróżnia się jeden typ centrum reakcji, a u roślin i cyjanobakterii – dwa[55].

U roślin fotosystem II wykorzystuje energię słoneczną do odbierania elektronów wodzie, co prowadzi do uwolnienia tlenu jako produktu ubocznego reakcji. Elektrony te następnie przechodzą do kompleksu cytochromów b6f , używającego ich energii do przenoszenia protonów przez błoną tylakoidową w chloroplaście [56]. Protony te wracając przez kanał jonowy syntazy ATP napędzają syntezę ATP, podobnie jak miało to miejsce w mitochondriach. Z kolei elektrony przechodzą do fotosystemu I, skąd po wybiciu kolejnym kwantem energii mogą być przeniesione na koenzym NADP+ (który jest niezbędny do przebiegu cyklu Calvina ) lub wykorzystane do przenoszenia kolejnych protonów przez błonę tylakoidu[57].

Anabolizm

Anabolizm to grupa procesów metabolicznych, w których energia zużywana jest do syntezy złożonych cząsteczek. Te cząsteczki, budulec wszystkich żywych komórek, są tworzone krok po kroku z prostych związków o stosunkowo niewielkich rozmiarach. Można wyróżnić trzy podstawowe etapy anabolizmu: pierwszy obejmuje produkcję aminokwasów, monosacharydów, izoprenoidów i nukleotydów, czyli podstawowych elementów biomolekuł. W drugim etapie cząsteczki te są aktywowane do form reaktywnych energią pochodzącą z ATP, zaś etap trzeci to łączenie wytworzonych cząsteczek w cząsteczki złożone – białka, polisacharydy, lipidy i kwasy nukleinowe.

Poszczególne organizmy różnią się liczbą typów wytwarzanych cząsteczek. Autotrofy, na przykład rośliny, budują w swych komórkach złożone cząsteczki z prostych cząstek, takich jak dwutlenek węgla i woda. Heterotrofy z kolei potrzebują do ich produkcji substancji bardziej złożonych – monosacharydów czy aminokwasów. Typ źródła energii może posłużyć za kryterium klasyfikacji organizmów: fotoautotrofy i fotoheterotrofy pozyskują energię ze światła słonecznego, a chemoautotrofy i chemoheterotrofy – z reakcji utleniania związków nieorganicznych.

Wiązanie węgla

Komórki roślinne (otoczone wybarwioną na fioletowo ścianą komórkową), będące miejscem przebiegu fotosyntezy.
Zielony kolor komórek zawierających chlorofil
Model cząsteczki chlorofilu. Bez chlorofilu niemożliwa byłaby fotosynteza

Niemal wszystkie związki organiczne, występujące obecnie na Ziemi, powstały w procesie fotosyntezy. Fotosynteza to złożony proces podczas którego ze związków nieorganicznych, takich jak dwutlenek węgla (CO2) i woda, wytwarzane są związki organiczne. Do przeprowadzenia tego procesu wykorzystywana jest energia światła słonecznego, a produktem ubocznym jest zwykle tlen. W pierwszym etapie fotosyntezy wyprodukowane jest ATP i NADPH, przez opisane powyżej fotosyntetyczne centra reakcji. Następnie oba związki zużywane są do syntezy aldehydu 3-fosfoglicerynowego przekształcanego stosunkowo prosto w glukozę. Reakcja wiązania węgla zachodzi dzięki obecności enzymu RuBisCO w cyklu Calvina-Bensona[58]. Rośliny przeprowadzają trzy typy fotosyntezy: C3, C4 i CAM . Zróżnicowanie to wynika z drogi, jaką CO2 dostaje się do cyklu Calvina: w fotosyntezie C3 jest on wiązany bezpośrednio, podczas gdy w C4 i CAM jest najpierw przekształcany do związków zawierających 4 atomy węgla; Dwa ostatnie typy fotosyntezy wykształciły się jako reakcja adaptacyjna na zmienne warunki oświetleniowe i wodne[59].

U fotosyntetyzujących organizmów prokariotycznych mechanizmy wiązania węgla są bardziej zróżnicowane. Proces ten może zachodzić w cyklu Calvina-Bensona, odwrotnym cyklu Krebsa[60] lub podczas karboksylacji acetylo-CoA[61][62]. Prokariotyczne chemoautotrofy również wiążą CO2 poprzez cykl Calvina-Bensona, do napędzania reakcji używają jednak energii pochodzącej z utleniania związków nieorganicznych[63].

Węglowodany i glikany

W anabolizmie węglowodanów proste kwasy organiczne mogą być przekształcane w monosacharydy takie jak glukoza, a następnie łączone w polisacharydy – na przykład skrobię. Synteza glukozy ze związków takich jak kwas pirogronowy, kwas mlekowy, glicerol, aldehyd 3-fosfoglicerynowy i aminokwasy zwana jest glukogenezą . Podczas tego procesu, w niektórych etapach powiązanego z glikolizą, kwas pirogronowy przekształcany jest do glukozo-6–fosforanu za pomocą szeregu reakcji[36]. Jakkolwiek, nie jest to zwykłe odwrócenie procesu glikolizy, ponieważ pewne reakcje katalizowane są przez enzymy nieglikolityczne. Jest to ważne, ponieważ tworzy rozdział między tworzeniem i rozpadem glukozy oraz nie dopuszcza do jednoczesnego przebiegu obu tych procesów[64][65].

Mimo że tłuszcze są typowym związkiem magazynującym energię, u kręgowców takich jak człowiek kwasy tłuszczowe nie mogą być przetworzone na glukozę w procesie glukogenezy, ponieważ organizmy te nie potrafią przekształcać acetylo-CoA do kwasu pirogronowego[66]. W związku z tym długotrwały głód zmusza organizmy kręgowców do produkcji ciał ketonowych zastępujących glukozę w organach takich jak mózg, które nie potrafią metabolizować kwasów tłuszczowych[67]. Inne organizmy, na przykład rośliny i bakterie, rozwiązały ten problem wprowadzając do swego metabolizmu cykl glioksylanowy . Omija on etap dekarboksylacji w cyklu Krebsa i transformuje acetyl-CoA do kwasu szczawiooctowego , który może być wykorzystany do produkcji glukozy[68][66].

Polisacharydy i glikany powstają w wyniku sekwencyjnego dołączania monosacharydów przez enzym – glikozylotransferazę – od reaktywnego donora (np. urydynodifosforanu ) do akceptora grup hydroksylowych na powstającym polisacharydzie. Jako że każda z grup hydroksylowych pierścienia monosacharydu może być akceptorem, łańcuchy polisacharydów mają często rozgałęzioną strukturę[69]. Wyprodukowane polisacharydy mogą samodzielnie pełnić funkcje metaboliczne; mogą też być przekształcone do lipidów lub białek przez enzymy nazywane oligosacharyltransferazami[70][71].

Kwasy tłuszczowe, izoprenoidy i steroidy

Uproszczony schemat szlaku syntezy steroidu przy pomocy pirofosforanu izopentylu (IPP), pirofosforanu dimetylallilu (DMAPP), pirofosforanu geranylu (GPP) i skwalenu .

Kwasy tłuszczowe powstają dzięki syntazie kwasów tłuszczowych, enzymowi polimeryzującemu i redukującemu jednostki acetylo-CoA. Ich łańcuchy acylowe są przedłużane w toku reakcji dołączania grup acylowych , redukowania ich do alkoholu , dehydratacji do grupy alkenowej i ponownej redukcji do alkanu . Enzymy biosyntezy kwasów tłuszczowych dzielą się na dwie grupy: u zwierząt i grzybów wszystkie te reakcje przeprowadzane są przez pojedyncze, multifunkcyjne białko typu I[72], podczas gdy w plastydach roślin i u bakterii poszczególne enzymy typu II przeprowadzają każdą reakcję z osobna[73][74].

Terpeny i izoprenoidy stanowią liczną grupę lipidów, w skład której wchodzą m.in. karotenoidy ; tworzą one najliczniejszą klasę naturalnych produktów roślinnych[75]. Związki te powstają w procesie łączenia i modyfikowania jednostek izoprenowych dostarczanych przez pirofosforan izopentylu i pirofosforan dimetylallilu[76]. Owe pirofosforany mogą powstawać na różne sposóby. U zwierząt i archeobakterii są syntezowane w szlaku kwasu mewalonowego z cząsteczek acetylo-CoA[77], podczas gdy u roślin i bakterii szlak niemewalanowy używa jako substratów kwasu pirogronowego i aldehydu 3-fosfoglicerynowego[78][76]. Jedną z ważniejszych reakcji jakim ulegają owe donory izoprenu jest reakcja biosyntezy steroidów . Jednostki izoprenowe łączą się tu tworząc skwalen, a następnie są przekształcane w grupę pierścieni lanosterolu [79]. Ten może następnie być przekształcony w inne steroidy, np. cholesterol czy ergosterol [80][79].

Białka

Poszczególne organizmy mogą różnić się pod względem umiejętności syntezy 20 podstawowych aminokwasów. Większość bakterii i rośliny może syntezować wszystkie z nich, jednak ssaki posiadają zdolność syntezy jedynie 10[9]. Pozostałe 10 aminokwasów, w dodatku niezbędnych dla funkcjonowania organizmu, musi być dostarczane wraz z pożywieniem. Wszystkie one powstają dzięki procesom glikolizy, cyklu kwasu cytrynowego lub szlaku pentozofosforanowego. Azot dostarczany jest przez kwas glutaminowy i glutaminę . Synteza aminokwasów uzależniona jest od uformowania się odpowiednich cząsteczek alfa-ketokwasów, przechodzących w aminokwasy po transaminacji[81].

Aminokwasy przechodzą w białka w procesie łączenia ich wiązaniami peptydowymi w łańcuchy. Każde białko posiada unikalną sekwencję aminokwasów . Tak jak litery alfabetu mogą być łączone w niemal nieskończoną ilość kombinacji zwanych słowami, aminokwasy łączą się w sekwencje tworząc ogromne zróżnicowanie białek. Aminokwasy przed połączeniem muszą zostać aktywowane poprzez połączenie z cząsteczką tRNA za pomocą wiązania estrowego . Aminoacyl-tRNA powstaje w zależnej od ATP reakcji katalizowanej przez enzym – syntazę aminoacylu tRNA[82]. Ten aminoacyl-tRNA jest następnie włączany do powstającego łańcucha białkowego według informacji zawartej w mRNA [83].

Synteza i utylizacja nukleotydów

Nukleotydy powstają z aminokwasów, dwutlenku węgla i kwasu mrówkowego w procesach wymagających dużej ilości energii metabolicznej[84]. Z tego powodu większość organizmów wykształciła mechanizmy powtórnego wykorzystywania nukleotydów[84][85]. Puryny syntezowane są tak jak nukleozydy. Zarówno adenina, jak i guanina powstają z pierwotnego nukleozydu inozyny , tworzonego z aminokwasów glicyny i glutaminy oraz kwasu asparaginowego i jonów mrówczanowych pochodzących z koenzymu tetrahydrofolianu . Piramidyny zaś syntezowane są z kwasu orotowego , który powstaje z glutaminy i kwasu asparaginowego[86].

Ksenobiotyki i metabolizm reakcji redoks

Wszystkie organizmy są nieustannie wystawione na działanie związków chemicznych, których nie mogą użyć jako pożywienia i które mogłyby być szkodliwe w wypadku ich dostania się do komórek, ponieważ nie pełnią one żadnych funkcji metabolicznych. Te potencjalnie niebezpieczne substancje zwane są ksenobiotykani [87]. Ksenobiotyki takie jak leki , narkotyki , trucizny naturalne i antybiotyki są detoksyfikowane za pomocą określonych enzymów ksenobiotyczno-metabolicznych. U człowieka są to m.in. oksydaza cytochromu P450s [88], UDP–glukuronosyltransferaza[89] i S-transferaza glutationu[90]. Enzymy te działają w trzech etapach: utleniania ksenobiotyku (faza I), dołączania do jego cząsteczki grup hydrofilowych (faza II) i usuwania go z komórki wraz z wodą (u organizmów wielokomórkowych umożliwia to późniejsze strawienie), co stanowi fazę III. Reakcje te mają duże znaczenie dla sozologii , gdzie są podstawą biodegradacji substancji niebezpiecznych i bioremediacji skażonych gleb i wód[91]. Niezwykła różnorodność mikroorganizmów sprawia, że są one w stanie poradzić sobie z wszelkimi niemal typami ksenobiotyków[92].

Podobnym problemem dla organizmów tlenowych jest stres oksydacyjny [93]. Procesy takie jak fosforylacja oksydacyjna czy tworzenie wiązań disulfidowych podczas budowy białek powodują powstawanie reaktywnych form tlenu , np. nadtlenku wodoru [94]. Oksydanty te, powodujące zniszczenia w strukturach m.in. protein i kwasów nukleinowych, są neutralizowane przez przeciwutleniacze i enzymy: katalazy i peroksydazy [95][96].

Termodynamika w organizmach żywych

Reakcje zachodzące w organizmach żywych, podobnie jak wszystkie inne reakcje chemiczne, podlegają zasadom termodynamiki , opisującym przepływ energii cieplnej i pracy . Według drugiej zasady termodynamiki całkowita wartość entropii (stopnia nieuporządkowania układu) wykazuje tendencję wzrostową w procesach zachodzących samorzutnie. Mimo że wyjątkowa złożoność komórek zdaje się przeczyć temu prawu, faktem jest, że wszystkie żywe organizmy są tak naprawdę układami otwartymi wymieniającymi nieustannie materię i energię z otoczeniem. Nie pozostają one wprawdzie w stanie równowagi termodynamicznej , są jednak systemami dyssypatywnymi , utrzymującymi stan wysokiej złożoności dzięki zwiększaniu entropii swego otoczenia[97]. Jest to osiągane dzięki łączeniu spontanicznych (niewymagających doprowadzenia energii) reakcji katabolicznych z niespontanicznymi procesami anabolizmu. Druga zasada termodynamiki pozostaje spełniona, ponieważ wzrost stopnia uporządkowania wewnątrz organizmu, jest kompensowany obniżeniem stopnia uporządkowania w środowisku otaczającym organizm. Tym samym entropia całego układu stale wzrasta. Można powiedzieć, że metabolizm utrzymuje porządek tworząc nieporządek.[98].

Regulacja i kontrola

Ponieważ środowisko większości organizmów podlega nieustannym zmianom, reakcje metaboliczne muszą być dokładnie regulowane dla utrzymania w komórce stanu stałości warunków zwanego homeostazą [99][100]. Regulacja metaboliczna pozwala również organizmom na odpowiadanie na bodźce zewnętrzne oraz warunkuje interakcję ze środowiskiem[101]. Dla zrozumienia mechanizmów regulacji szlaków metabolicznych niezbędne są definicje dwóch kluczowych pojęć. Po pierwsze, "regulacja" szlaku przez enzym to sposób, w jaki tempo jego przebiegu wzrasta lub spada w odpowiedzi na bodźce. Po drugie, "kontrola" sprawowana przez enzym to efekt, jaki zmiany te wywierają na ogólny przebieg szlaku[102]. Dla przykładu, enzym wykazujący zdolność znacznej modyfikacji aktywności nie będzie uwzględniony jako enzym kontrolujący dany szlak, jeśli ta modyfikacja aktywności wywierać będzie niewielki wpływ na ciąg procesów w tym szlaku[103].

Efekt wywierany przez insulinę na poziom stężenia glukozy w organizmie: Insulina łączy się z receptorem (1) rozpoczynającym kolejno całą serię reakcji aktywacji białek (2). Są to m.in. translokacja transportera Glut-4 do błony komórkowej i dopływ glukozy (3), synteza glikogenu (4), glikoliza (5) i synteza kwasów tłuszczowych (6).

Regulacja metabolizmu zachodzi na wiele sposobów. Podstawowa regulacja szlaku metabolicznego jest polega na automatycznej odpowiedzi na zmianę stężenia substratów; przykładowo, zmniejszenie ilości produktów może – dla równowagi – przyspieszyć przebieg reakcji[102]. Często w ten sposób zachodzi regulacja allosteryczna aktywności poszczególnych enzymów szlaku[104]. Regulacja zewnętrzna wywołuje zmiany w metabolizmie komórki za pomocą sygnałów pochodzących z innych komórek; sygnały te mają zwykle postać rozpuszczalnych w wodzie substancji, takich jak hormony i czynniki wzrostu i są odbierane przez określone receptory na powierzchni komórki[105]. Są one następnie przekazywane do wnętrza komórki przez wewnętrzny łańcuch przekazywania sygnału, m.in. za pośrednictwem fosforylacji białek[106].

Przykładem bardzo dobrze poznanego mechanizmu regulacji zewnętrznej jest wpływ insuliny na metabolizm glukozy[107]. Insulina jest hormonem produkowanym w odpowiedzi na podwyższenie poziomu glukozy w organizmie. Łączenie się hormonu z receptorem insulinowym aktywuje grupę kinaz białkowych , które pobudzają komórki do pobierania glukozy z krwi i przekształcania jej w substancje zapasowe (na przykład kwasy tłuszczowe i glikogen[108]. Metabolizm glikogenu jest z kolei kontrolowany przez fosforylazę , enzym rozbijający glikogen, oraz tworzącą go syntazę glikogenu. Enzymy te są regulowane w sposób obustronny – fosforylacja dezaktywują syntazę glikogenu, aktywując jednocześnie fosforylazę. Insulina wywołuje syntezę glikogenu poprzez aktywację fosfatazy białkowej i hamowanie fosforylacji wymienionych enzymów[109].

Ewolucja

Drzewo filogenetyczne pokazujące wspólne pochodzenie organizmów wszystkich trzech domen . Bakterie są oznaczone kolorem niebieskim, eukariota czerwonym, a archaea – zielonym. Względne umiejscowienie niektórych typów ukazane jest dookoła drzewa.

Najważniejsze z opisanych wyżej szlaków metabolicznych, na przykład glikoliza czy cykl kwasu cytrynowego, występują u organizmów wszystkich trzech domen i musiały pojawić się już u ich ostatniego wspólnego przodka[110][5]. Był to organizm prokariotyczny, zapewne metanogen o zewnętrznym metabolizmie aminokwasów, węglowodanów, nukleotydów i kwasów tłuszczowych[111][112]. Zatrzymanie dalszego rozwoju wymienionych szlaków podczas ewolucji może być wynikiem ich optymalnej wydajności, minimalnej złożoności i zaspokajaniu podstawowych potrzeb metabolicznych.[6][7] Przypuszcza się, że pierwsze szlaki metabolizmu oparte na działaniu enzymów mogły wchodzić w skład nukleotydowego metabolizmu puryn, wraz z wcześniejszym szlakami metabolicznymi tworzącymi część hipotetycznego świata RNA [113][114].

Powstało wiele hipotez tłumaczących mechanizm powstawania i ewolucji nowych szlaków metabolicznych. Zakładały one m.in. kolejne dodawanie nowych enzymów do krótkiego szlaku pierwotnego, duplikację i różnicowanie poszczególnych cykli, a także włączanie istniejących wcześniej enzymów do nowo powstających szlaków[115]. Wprawdzie względny udział tych mechanizmów w ewolucji nie został określony, badania genetyczne ujawniły jednak, że większość enzymów w obrębie danego szlaku ma zwykle wspólne pochodzenie, co wykazuje, że ich rozwój następował stopniowo i nowe funkcje powstawały na bazie już istniejących[116][117]. Inną możliwość stanowi istnienie uniwersalnych "modułów", które – używane w różnych szlakach – wywierają podobny wpływ na różne substancje[118].

Ewolucja organizmów może również skutkować zanikaniem szlaków metabolicznych. Dla przykładu, u niektórych pasożytów pewne procesy metaboliczne przestają być niezbędne do życia, jako że gotowe aminokwasy, nukleotydy i węglowodany mogą być wchłaniane bezpośrednio od żywiciela [119]. Podobnie zredukowany metabolizm obserwowany jest u form endosymbiotycznych [120].

Metody badawcze

Sieć metaboliczna cyklu Krebsa Arabidopsis thaliana. Enzymy i metabolity są przedstawione w postaci czerwonych kwadratów, a interakcje między nimi – za pomocą czarnych linii. Sieć ilustruje interakcje pomiędzy 43 białkami i 40 metabolitami, podczas gdy w sekwencji genomu wyróżnić można nawet do 45000 genów[121].

Metabolizm jest zazwyczaj badany za pomocą metod redukcjonistycznych , skupiających się na analizie poszczególnych szlaków metabolicznych i ich elementów. Jednym ze sposobów takiej analizy jest badanie drogi podanej substancji radioaktywnej w organizmie, od momentu jej podania do powstania końcowych produktów metabolizmu[122]. Enzymy katalizujące reakcje metaboliczne mogą zostać wyizolowane, co pozwala na zbadanie ich kinetyki i reakcji na inhibitory w warunkach in vitro . Jednocześnie możliwa jest identyfikacja mniejszych cząsteczek biorących udział w procesach metabolizmu; zbiór wszystkich takich substancji nazywany jest metabolomem. Ogólnie rzecz biorąc metoda ta jest skuteczna w przypadku badania struktury i funkcji prostych szlaków metabolicznych, zawodzi jednak przy procesach bardziej złożonych, np. całości metabolizmu komórki[123].

Sieci metaboliczne, ze względu na możliwą ilość interakcji pomiędzy substancjami oraz ilość samych substancji, są zazwyczaj bardzo skomplikowane. Stosowane techniki badawcze pozwalają jednak na rekonstruowanie całych sieci reakcji biochemicznych na podstawie informacji zawartych w genomie, co umożliwia budowanie holistycznych modeli matematycznych mogących wyjaśnić i przewidzieć ich przebieg[124]. Największą dokładność takich modeli uzyskuje się łącząc klasyczne metody badania metabolizmu z pochodzącą z badań nad proteomiką i sekwencją DNA wiedzą o ekspresji genu [125].

Informacje te znajdują zastosowanie przede wszystkim w inżynierii genetycznej . Organizmy takie jak drożdże, rośliny i bakterie są modyfikowane genetycznie w celu wykorzystania ich do produkcji różnych substancji: antybiotyków , insuliny czy witamin [126][127][128]. Modyfikacje genetyczne zazwyczaj mają na celu zmniejszenie kosztów i zwiększenie wydajności procesu wytwarzania produktu oraz redukcję ilości produktów ubocznych[129].

Historia badań nad metabolizmem

Santorio Santorio w wadze dźwigniowej własnej konstrukcji, ilustracja z opublikowanej w 1614 książki Ars de statica medecina

Termin "metabolizm" wywodzi się z greckiego słowa Μεταβολισμός – "Metabolismos" określającego zmianę, obalenie (np. rządu)[130]. Historia naukowych badań procesów metabolicznych obejmuje 400 lat, od początkowych badań nad zwierzętami do mikroskopowej analizy poszczególnych reakcji w nowoczesnej biochemii. Pierwsze eksperymenty mające na celu zbadanie ludzkiego metabolizmu wykonał i przedstawił w książce Ars de statica medecina Santorio Santorio[131]. Ważył on się przed i po jedzeniu, piciu, śnie, pracy, stosunku płciowym, poście i defekacji. Zauważył, że większość przyjmowanego pokarmu tracił poprzez – jak to określił – "nieświadomą perspirację".

Podczas tych wczesnych badań nie utożsamiano jeszcze procesów życiowych z funkcjami metabolicznymi; za czynnik ożywiający uznawano wówczas nieznaną siłę życiową [132]. W XIX wieku, podczas badań nad fermentacją alkoholową przeprowadzaną przez drożdże, Louis Pasteur zauważył, że proces ten katalizowany jest przez substancje zawarte w komórkach drożdży, które nazwał "fermentami". Z jego zapisków czytamy, że "fermentacja alkoholowa jest powiązana z procesami życiowymi i organizacją komórek drożdży, nie zaś z ich śmiercią czy rozkładem"[133]. Odkrycie to, które zbiegło się w czasie z pierwszą udaną syntezą związku organicznego (mocznika) z substancji nieorganicznych przeprowadzoną w 1828 r. przez Friedricha Wöhlera [134], udowodniło, że związki organiczne i reakcje zachodzące w komórkach nie różnią się ogólnym charakterem od innych zjawisk i substancji chemicznych.

Oddzielenie badań nad chemicznymi reakcjami metabolicznymi od nauki o biologii komórki nastąpiło wraz z odkryciem enzymów przez Eduarda Buchnera na początku XX wieku; chwila ta wyznacza umowny moment narodzin biochemii [135]. XX wiek przyniósł gwałtowny rozwój wiedzy z tej dziedziny, co w dużej mierze świat nauki zawdzięcza Hansowi Krebsowi [136]. Odkrył on istnienie cykli: ornitynowego, kwasu cytrynowego i glioksylanowego (2 ostatnie wraz z Hansem Kornbergiem)[137][68]. Ogromny wpływ na tempo rozwoju biochemii wywarły takie technologie, jak chromatografia , rentgenografia strukturalna , spektroskopia NMR , mikroskopia elektronowa i symulacje dynamiki molekularnej . Pozwoliły one na identyfikację i szczegółową analizę wielu cząsteczek i przebiegających w komórkach szlaków metabolicznych.

Przypisy

  1. 1,0 1,1 Berg Jeremy M., Tymoczko John L., Stryer Lubert: Biochemia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. .  ( pol. )
  2. Peter A Mayes, PhD, DSc: Bioenergetyka: rola ATP. W: Robert K Murray, Franciszek Kokot, Aleksander Koj, Zenon Aleksandrowicz: Biochemia Harpera. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2006, ss. 159–166. . 
  3. Friedrich C. Physiology and genetics of sulfur-oxidizing bacteria . „Adv Microb Physiol”. 39, ss. 235–89 (1998). PMID 9328649 . 
  4. David C. Dorman, Frederic J.M. Moulin, Brian E. McManus, Kristen C. Mahle, R. Arden James i Melanie F. Struve. Cytochrome Oxidase Inhibition Induced by Acute Hydrogen Sulfide Inhalation: Correlation with Tissue Sulfide Concentrations in the Rat Brain, Liver, Lung, and Nasal Epithelium . „Toxicological Sciences”. Tom 65, 2002. nr. Ss. 18–25. 
  5. 5,0 5,1 Smith E, Morowitz H. Universality in intermediary metabolism . „Proc Natl Acad Sci U S A”. 101, ss. 13168–73 (2004). PMID 15340153 . 
  6. 6,0 6,1 Ebenhöh O, Heinrich R. Evolutionary optimization of metabolic pathways. Theoretical reconstruction of the stoichiometry of ATP and NADH producing systems. „Bull Math Biol”. 63, ss. 21–55 (2001). PMID 11146883 . 
  7. 7,0 7,1 Meléndez-Hevia E, Waddell T, Cascante M. The puzzle of the Krebs citric acid cycle: assembling the pieces of chemically feasible reactions, and opportunism in the design of metabolic pathways during evolution. „J Mol Evol”. 43, ss. 293–303 (1996). PMID 8703096 . 
  8. Michie K, Löwe J. Dynamic filaments of the bacterial cytoskeleton. „Annu Rev Biochem”. 75, ss. 467–92 (2006). PMID 16756499 ( ang. ). 
  9. 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 David L. Nelson, Michael M. Cox: Lehninger Principles of Biochemistry. 2005, s. 841. .  ( ang. )
  10. Fahy E, Subramaniam S, Brown H, Glass C, Merrill A, Murphy R, Raetz C, Russell D, Seyama Y, Shaw W, Shimizu T, Spener F, van Meer G, VanNieuwenhze M, White S, Witztum J, Dennis E. A comprehensive classification system for lipids . „J Lipid Res”. 46, ss. 839–61 (2005). PMID 15722563 ( ang. ). 
  11. Nomenclature of Lipids ( ang. ).
  12. Hegardt F. Mitochondrial 3-hydroxy-3-methylglutaryl-CoA synthase: a control enzyme in ketogenesis . „Biochem J”. 338 (Pt 3), ss. 569–82 (1999). PMID 10051425 ( ang. ). 
  13. Raman R, Raguram S, Venkataraman G, Paulson J, Sasisekharan R. Glycomics: an integrated systems approach to structure-function relationships of glycans. „Nat Methods”. 2, ss. 817–24 (2005). PMID 16278650 ( ang. ). 
  14. Sierra S, Kupfer B, Kaiser R. Basics of the virology of HIV-1 and its replication. „J Clin Virol”. 34, ss. 233–44 (2005). PMID 16198625 ( ang. ). 
  15. 15,0 15,1 Wimmer M, Rose I. Mechanisms of enzyme-catalyzed group transfer reactions. „Annu Rev Biochem”. 47, ss. 1031–78 (1978). PMID 354490 ( ang. ). 
  16. Mitchell P. The Ninth Sir Hans Krebs Lecture. Compartmentation and communication in living systems. Ligand conduction: a general catalytic principle in chemical, osmotic and chemiosmotic reaction systems. „Eur J Biochem”. 95, ss. 1–20 (1979). PMID 378655 ( ang. ). 
  17. 17,0 17,1 17,2 17,3 Dimroth P, von Ballmoos C, Meier T. Catalytic and mechanical cycles in F-ATP synthases. Fourth in the Cycles Review Series . „EMBO Rep”. 7, ss. 276–82 (2006). PMID 16607397 ( ang. ). 
  18. Ann Coulston, John Kerner, JoAnn Hattner, Ashini Srivastava. Stanford School of Medicine Nutrition Courses. „Nutrition Principles and Clinical Nutrition” (2006) ( ang. ). 
  19. Pollak N, Dölle C, Ziegler M. The power to reduce: pyridine nucleotides—small molecules with a multitude of functions. „Biochem J”. 402, ss. 205–18 (2007). PMID 17295611 ( ang. ). 
  20. 20,0 20,1 Heymsfield S, Waki M, Kehayias J, Lichtman S, Dilmanian F, Kamen Y, Wang J, Pierson R. Chemical and elemental analysis of humans in vivo using improved body composition models. „Am J Physiol”. 261, ss. E190–8 (1991). PMID 1872381 ( ang. ). 
  21. Sychrová H. Yeast as a model organism to study transport and homeostasis of alkali metal cations . „Physiol Res”. 53 Suppl 1, ss. 91–8 (2004). PMID 15119939 ( ang. ). 
  22. Levitan I. Modulation of ion channels in neurons and other cells. „Annu Rev Neurosci”. 11, ss. 119–36 (1988). PMID 2452594 ( ang. ). 
  23. Dulhunty A. Excitation-contraction coupling from the 1950s into the new millennium. „Clin Exp Pharmacol Physiol”. 33, ss. 763–72 (2006). PMID 16922804 ( ang. ). 
  24. Mahan D, Shields R. Macro- and micromineral composition of pigs from birth to 145 kilograms of body weight . „J Anim Sci”. 76, ss. 506–12 (1998). PMID 9498359 ( ang. ). 
  25. Husted S, Mikkelsen B, Jensen J, Nielsen N. Elemental fingerprint analysis of barley (Hordeum vulgare) using inductively coupled plasma mass spectrometry, isotope-ratio mass spectrometry, and multivariate statistics. „Anal Bioanal Chem”. 378, ss. 171–82 (2004). PMID 14551660 ( ang. ). 
  26. Finney L, O'Halloran T. Transition metal speciation in the cell: insights from the chemistry of metal ion receptors. „Science”. 300, ss. 931–6 (2003). PMID 12738850 ( ang. ). 
  27. Cousins R, Liuzzi J, Lichten L. Mammalian zinc transport, trafficking, and signals . „J Biol Chem”. 281, ss. 24085–9 (2006). PMID 16793761 ( ang. ). 
  28. Dunn L, Rahmanto Y, Richardson D. Iron uptake and metabolism in the new millennium. „Trends Cell Biol”. 17, ss. 93–100 (2007). PMID 17194590 ( ang. ). 
  29. Nealson K, Conrad P. Life: past, present and future . „Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci”. 354, ss. 1923–39 (1999). PMID 10670014 ( ang. ). 
  30. Häse C, Finkelstein R. Bacterial extracellular zinc-containing metalloproteases . „Microbiol Rev”. 57, ss. 823–37 (1993). PMID 8302217 ( ang. ). 
  31. Gupta R, Gupta N, Rathi P. Bacterial lipases: an overview of production, purification and biochemical properties. „Appl Microbiol Biotechnol”. 64, ss. 763–81 (2004). PMID 14966663 ( ang. ). 
  32. Hoyle T. The digestive system: linking theory and practice. „Br J Nurs”. 6, ss. 1285–91 (1997). PMID 9470654 ( ang. ). 
  33. Souba W, Pacitti A. How amino acids get into cells: mechanisms, models, menus, and mediators. „JPEN J Parenter Enteral Nutr”. 16, ss. 569–78 (1992). PMID 1494216 ( ang. ). 
  34. Barrett M, Walmsley A, Gould G. Structure and function of facilitative sugar transporters. „Curr Opin Cell Biol”. 11, ss. 496–502 (1999). PMID 10449337 ( ang. ). 
  35. Bell G, Burant C, Takeda J, Gould G. Structure and function of mammalian facilitative sugar transporters. „J Biol Chem”. 268, ss. 19161–4 (1993). PMID 8366068 ( ang. ). 
  36. 36,0 36,1 Bouché C, Serdy S, Kahn C, Goldfine A. The cellular fate of glucose and its relevance in type 2 diabetes . „Endocr Rev”. 25, ss. 807–30 (2004). PMID 15466941 ( ang. ). 
  37. Sakami W, Harrington H. Amino acid metabolism. „Annu Rev Biochem”. 32, ss. 355–98 (1963). PMID 14144484 . 
  38. Brosnan J. Glutamate, at the interface between amino acid and carbohydrate metabolism . „J Nutr”. 130, ss. 988S–90S (2000). PMID 10736367 . 
  39. Young V, Ajami A. Glutamine: the emperor or his clothes? . „J Nutr”. 131, ss. 2449S–59S; discussion 2486S–7S (2001). PMID 11533293 . 
  40. Hosler J, Ferguson-Miller S, Mills D. Energy transduction: proton transfer through the respiratory complexes. „Annu Rev Biochem”. 75, ss. 165–87 (2006). PMID 16756489 . 
  41. Schultz B, Chan S. Structures and proton-pumping strategies of mitochondrial respiratory enzymes. „Annu Rev Biophys Biomol Struct”. 30, ss. 23–65 (2001). PMID 11340051 . 
  42. Cava F., Zafra O., Berenguer J. A cytochrome c containing nitrate reductase plays a role in electron transport for denitrification in Thermus thermophilus without involvement of the bc respiratory complex.. „Mol Microbiol”. 2 (70), ss. 507–18 (październik 2008). doi:10.1111/j.1365-2958.2008.06429.x . PMID 18761683 . 
  43. Balk M., Altinbaş M., Rijpstra WI., Sinninghe Damsté JS., Stams AJ. Desulfatirhabdium butyrativorans gen. nov., sp. nov., a butyrate-oxidizing, sulfate-reducing bacterium isolated from an anaerobic bioreactor.. „Int J Syst Evol Microbiol”. Pt 1 (58), ss. 110–5 (styczeń 2008). doi:10.1099/ijs.0.65396-0 . PMID 18175693 . 
  44. Capaldi R, Aggeler R. Mechanism of the F(1)F(0)-type ATP synthase, a biological rotary motor. „Trends Biochem Sci”. 27, ss. 154–60 (2002). PMID 11893513 . 
  45. Friedrich B, Schwartz E. Molecular biology of hydrogen utilization in aerobic chemolithotrophs. „Annu Rev Microbiol”. 47, ss. 351–83 (1993). PMID 8257102 . 
  46. Friedrich C. Physiology and genetics of sulfur-oxidizing bacteria. „Adv Microb Physiol”. 39, ss. 235-89 (1998). PMID 9328649 . 
  47. Weber K, Achenbach L, Coates J. Microorganisms pumping iron: anaerobic microbial iron oxidation and reduction. „Nat Rev Microbiol”. 4, ss. 752-64 (2006). PMID 16980937 . 
  48. Jetten M, Strous M, van de Pas-Schoonen K, Schalk J, van Dongen U, van de Graaf A, Logemann S, Muyzer G, van Loosdrecht M, Kuenen J. The anaerobic oxidation of ammonium. „FEMS Microbiol Rev”. 22, ss. 421–37 (1998). PMID 9990725 . 
  49. Simon J. Enzymology and bioenergetics of respiratory nitrite ammonification. „FEMS Microbiol Rev”. 26, ss. 285–309 (2002). PMID 12165429 . 
  50. Conrad R. Soil microorganisms as controllers of atmospheric trace gases (H2, CO, CH4, OCS, N2O, and NO) . „Microbiol Rev”. 60, ss. 609–40 (1996). PMID 8987358 . 
  51. Barea J, Pozo M, Azcón R, Azcón-Aguilar C. Microbial co-operation in the rhizosphere . „J Exp Bot”. 56, ss. 1761–78 (2005). PMID 15911555 . 
  52. Nelson N, Ben-Shem A. The complex architecture of oxygenic photosynthesis. „Nat Rev Mol Cell Biol”. 5, ss. 971–82 (2004). PMID 15573135 ( ang. ). 
  53. van der Meer M, Schouten S, Bateson M, Nübel U, Wieland A, Kühl M, de Leeuw J, Sinninghe Damsté J, Ward D. Diel variations in carbon metabolism by green nonsulfur-like bacteria in alkaline siliceous hot spring microbial mats from Yellowstone National Park . „Appl Environ Microbiol”. 71, ss. 3978–86 (2005). PMID 16000812 . 
  54. Tichi M, Tabita F. Interactive control of Rhodobacter capsulatus redox-balancing systems during phototrophic metabolism . „J Bacteriol”. 183, ss. 6344–54 (2001). PMID 11591679 . 
  55. Allen J, Williams J. Photosynthetic reaction centers. „FEBS Lett”. 438, ss. 5–9 (1998). PMID 9821949 . 
  56. Nelson N, Ben-Shem A. The complex architecture of oxygenic photosynthesis. „Nat Rev Mol Cell Biol”. 5, ss. 971–82 (2004). PMID 15573135 . 
  57. Munekage Y, Hashimoto M, Miyake C, Tomizawa K, Endo T, Tasaka M, Shikanai T. Cyclic electron flow around photosystem I is essential for photosynthesis. „Nature”. 429, ss. 579–82 (2004). PMID 15175756 . 
  58. Miziorko H, Lorimer G. Ribulose-1,5-bisphosphate carboxylase-oxygenase. „Annu Rev Biochem”. 52, ss. 507-35 (1983). PMID 6351728 . 
  59. Dodd A, Borland A, Haslam R, Griffiths H, Maxwell K. Crassulacean acid metabolism: plastic, fantastic . „J Exp Bot”. 53, ss. 569–80 (2002). PMID 11886877 . 
  60. Hügler M, Wirsen C, Fuchs G, Taylor C, Sievert S. Evidence for autotrophic CO2 fixation via the reductive tricarboxylic acid cycle by members of the epsilon subdivision of proteobacteria . „J Bacteriol”. 187, ss. 3020–7 (2005). PMID 15838028 . 
  61. Strauss G, Fuchs G. Enzymes of a novel autotrophic CO2 fixation pathway in the phototrophic bacterium Chloroflexus aurantiacus, the 3-hydroxypropionate cycle. „Eur J Biochem”. 215, ss. 633–43 (1993). PMID 8354269 . 
  62. Wood H. Life with CO or CO2 and H2 as a source of carbon and energy . „FASEB J”. 5, ss. 156–63 (1991). PMID 1900793 . 
  63. Shively J, van Keulen G, Meijer W. Something from almost nothing: carbon dioxide fixation in chemoautotrophs. „Annu Rev Microbiol”. 52, ss. 191–230 (1998). PMID 9891798 . 
  64. Boiteux A, Hess B. Design of glycolysis. „Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci”. 293, ss. 5–22 (1981). PMID 6115423 . 
  65. Pilkis S, el-Maghrabi M, Claus T. Fructose-2,6-bisphosphate in control of hepatic gluconeogenesis. From metabolites to molecular genetics. „Diabetes Care”. 13, ss. 582–99 (1990). PMID 2162755 . 
  66. 66,0 66,1 Ensign S. Revisiting the glyoxylate cycle: alternate pathways for microbial acetate assimilation. „Mol Microbiol”. 61, ss. 274–6 (2006). PMID 16856935 . 
  67. Finn P, Dice J. Proteolytic and lipolytic responses to starvation. „Nutrition”. 22, ss. 830–44 (2006). PMID 16815497 . 
  68. 68,0 68,1 Kornberg H, Krebs H. Synthesis of cell constituents from C2-units by a modified tricarboxylic acid cycle. „Nature”. 179, ss. 988–91 (1957). PMID 13430766 . 
  69. Rademacher T, Parekh R, Dwek R. Glycobiology. „Annu Rev Biochem”. 57, ss. 785–838 (1988). PMID 3052290 . 
  70. Opdenakker G, Rudd P, Ponting C, Dwek R. Concepts and principles of glycobiology . „FASEB J”. 7, ss. 1330–7 (1993). PMID 8224606 . 
  71. McConville M, Menon A. Recent developments in the cell biology and biochemistry of glycosylphosphatidylinositol lipids (review). „Mol Membr Biol”. 17, ss. 1–16 (2000). PMID 10824734 . 
  72. Chirala S, Wakil S. Structure and function of animal fatty acid synthase. „Lipids”. 39, ss. 1045–53 (2004). PMID 15726818 . 
  73. White S, Zheng J, Zhang Y. The structural biology of type II fatty acid biosynthesis. „Annu Rev Biochem”. 74, ss. 791–831 (2005). PMID 15952903 . 
  74. Ohlrogge J, Jaworski J. Regulation of fatty acid synthesis. „Annu Rev Plant Physiol Plant Mol Biol”. 48, ss. 109–136 (1997). PMID 15012259 . 
  75. Dubey V, Bhalla R, Luthra R. An overview of the non-mevalonate pathway for terpenoid biosynthesis in plants . „J Biosci”. 28, ss. 637–46 (2003). PMID 14517367 . 
  76. 76,0 76,1 Kuzuyama T, Seto H. Diversity of the biosynthesis of the isoprene units. „Nat Prod Rep”. 20, ss. 171–83 (2003). PMID 12735695 . 
  77. Grochowski L, Xu H, White R. Methanocaldococcus jannaschii uses a modified mevalonate pathway for biosynthesis of isopentenyl diphosphate . „J Bacteriol”. 188, ss. 3192–8 (2006). PMID 16621811 . 
  78. Lichtenthaler H. The 1-Ddeoxy-D-xylulose-5–phosphate pathway of isoprenoid biosynthesis in plants. „Annu Rev Plant Physiol Plant Mol Biol”. 50, ss. 47–65 (1999). PMID 15012203 . 
  79. 79,0 79,1 Schroepfer G. Sterol biosynthesis. „Annu Rev Biochem”. 50, ss. 585–621 (1981). PMID 7023367 . 
  80. Lees N, Skaggs B, Kirsch D, Bard M. Cloning of the late genes in the ergosterol biosynthetic pathway of Saccharomyces cerevisiae—a review. „Lipids”. 30, ss. 221–6 (1995). PMID 7791529 . 
  81. Arthur C. Guyton, John E. Hall: Textbook of Medical Physiology. 2006, ss. 855–6. 
  82. Ibba M, Söll D. The renaissance of aminoacyl-tRNA synthesis . „EMBO Rep”. 2, ss. 382–7 (2001). PMID 11375928 . 
  83. Lengyel P, Söll D. Mechanism of protein biosynthesis . „Bacteriol Rev”. 33, ss. 264–301 (1969). PMID 4896351 . 
  84. 84,0 84,1 Rudolph F. The biochemistry and physiology of nucleotides. „J Nutr”. 124, ss. 124S–127S (1994). PMID 8283301 .  Zrenner R, Stitt M, Sonnewald U, Boldt R. Pyrimidine and purine biosynthesis and degradation in plants. „Annu Rev Plant Biol”. 57, ss. 805–36 (2006). PMID 16669783 . 
  85. Stasolla C, Katahira R, Thorpe T, Ashihara H. Purine and pyrimidine nucleotide metabolism in higher plants. „J Plant Physiol”. 160, ss. 1271–95 (2003). PMID 14658380 . 
  86. Smith J. Enzymes of nucleotide synthesis. „Curr Opin Struct Biol”. 5, ss. 752–7 (1995). PMID 8749362 . 
  87. Testa B, Krämer S. The biochemistry of drug metabolism—an introduction: part 1. Principles and overview. „Chem Biodivers”. 3, ss. 1053–101 (2006). PMID 17193224 . 
  88. Danielson P. The cytochrome P450 superfamily: biochemistry, evolution and drug metabolism in humans. „Curr Drug Metab”. 3, ss. 561–97 (2002). PMID 12369887 . 
  89. King C, Rios G, Green M, Tephly T. UDP-glucuronosyltransferases. „Curr Drug Metab”. 1, ss. 143–61 (2000). PMID 11465080 . 
  90. Sheehan D, Meade G, Foley V, Dowd C. Structure, function and evolution of glutathione transferases: implications for classification of non-mammalian members of an ancient enzyme superfamily . „Biochem J”. 360, ss. 1–16 (2001). PMID 11695986 . 
  91. Galvão T, Mohn W, de Lorenzo V. Exploring the microbial biodegradation and biotransformation gene pool. „Trends Biotechnol”. 23, ss. 497–506 (2005). PMID 16125262 . 
  92. Janssen D, Dinkla I, Poelarends G, Terpstra P. Bacterial degradation of xenobiotic compounds: evolution and distribution of novel enzyme activities. „Environ Microbiol”. 7, ss. 1868–82 (2005). PMID 16309386 . 
  93. Davies K. Oxidative stress: the paradox of aerobic life. „Biochem Soc Symp”. 61, ss. 1–31 (1995). PMID 8660387 . 
  94. Tu B, Weissman J. Oxidative protein folding in eukaryotes: mechanisms and consequences . „J Cell Biol”. 164, ss. 341–6 (2004). PMID 14757749 . 
  95. Sies H. Oxidative stress: oxidants and antioxidants . „Exp Physiol”. 82, ss. 291–5 (1997). PMID 9129943 . 
  96. Vertuani S, Angusti A, Manfredini S. The antioxidants and pro-antioxidants network: an overview. „Curr Pharm Des”. 10, ss. 1677–94 (2004). PMID 15134565 . 
  97. von Stockar U, Liu J. Does microbial life always feed on negative entropy? Thermodynamic analysis of microbial growth. „Biochim Biophys Acta”. 1412, ss. 191–211 (1999). PMID 10482783 . 
  98. Demirel Y, Sandler S. Thermodynamics and bioenergetics. „Biophys Chem”. 97, ss. 87–111 (2002). PMID 12050002 . 
  99. Albert R. Scale-free networks in cell biology . „J Cell Sci”. 118, ss. 4947–57 (2005). PMID 16254242 . 
  100. Brand M. Regulation analysis of energy metabolism . „J Exp Biol”. 200, ss. 193–202 (1997). PMID 9050227 . 
  101. Soyer O, Salathé M, Bonhoeffer S. Signal transduction networks: topology, response and biochemical processes. „J Theor Biol”. 238, ss. 416–25 (2006). PMID 16045939 . 
  102. 102,0 102,1 Salter M, Knowles R, Pogson C. Metabolic control. „Essays Biochem”. 28, ss. 1–12 (1994). PMID 7925313 . 
  103. Westerhoff H, Groen A, Wanders R. Modern theories of metabolic control and their applications (review). „Biosci Rep”. 4, ss. 1–22 (1984). PMID 6365197 . 
  104. Fell D, Thomas S. Physiological control of metabolic flux: the requirement for multisite modulation . „Biochem J”. 311 (Pt 1), ss. 35–9 (1995). PMID 7575476 . 
  105. Hendrickson W. Transduction of biochemical signals across cell membranes. „Q Rev Biophys”. 38, ss. 321–30 (2005). PMID 16600054 . 
  106. Cohen P. The regulation of protein function by multisite phosphorylation—a 25 year update. „Trends Biochem Sci”. 25, ss. 596–601 (2000). PMID 11116185 . 
  107. Lienhard G, Slot J, James D, Mueckler M. How cells absorb glucose. „Sci Am”. 266, ss. 86–91 (1992). PMID 1734513 . 
  108. Roach P. Glycogen and its metabolism. „Curr Mol Med”. 2, ss. 101–20 (2002). PMID 11949930 . 
  109. Newgard C, Brady M, O'Doherty R, Saltiel A. Organizing glucose disposal: emerging roles of the glycogen targeting subunits of protein phosphatase-1 . „Diabetes”. 49, ss. 1967–77 (2000). PMID 11117996 . 
  110. Romano A, Conway T. Evolution of carbohydrate metabolic pathways. „Res Microbiol”. 147, ss. 448–55 (1996). PMID 9084754 . 
  111. Koch A. How did bacteria come to be?. „Adv Microb Physiol”. 40, ss. 353–99 (1998). PMID 9889982 . 
  112. Ouzounis C, Kyrpides N. The emergence of major cellular processes in evolution. „FEBS Lett”. 390, ss. 119–23 (1996). PMID 8706840 . 
  113. Gilbert W.. Origin of life: The RNA world. „Nature”. 319, s. 618 (1986). doi:10.1038/319618a0 . 
  114. Caetano-Anolles G, Kim HS, Mittenthal JE. The origin of modern metabolic networks inferred from phylogenomic analysis of protein architecture. „Proc Natl Acad Sci USA”. 104, ss. 9358–63 (2007). PMID 17517598 . 
  115. Schmidt S, Sunyaev S, Bork P, Dandekar T. Metabolites: a helping hand for pathway evolution?. „Trends Biochem Sci”. 28, ss. 336–41 (2003). PMID 12826406 . 
  116. Light S, Kraulis P. Network analysis of metabolic enzyme evolution in Escherichia coli. „BMC Bioinformatics”. 5, s. 15 (2004). PMID 15113413 . 
  117. Alves R, Chaleil R, Sternberg M. Evolution of enzymes in metabolism: a network perspective. „J Mol Biol”. 320, ss. 751–70 (2002). PMID 12095253 . 
  118. Spirin V, Gelfand M, Mironov A, Mirny L. A metabolic network in the evolutionary context: multiscale structure and modularity . „Proc Natl Acad Sci U S A”. 103, ss. 8774–9 (2006). PMID 16731630 . 
  119. Lawrence J. Common themes in the genome strategies of pathogens. „Curr Opin Genet Dev”. 15, ss. 584–8 (2005). PMID 16188434 .  Wernegreen J. For better or worse: genomic consequences of intracellular mutualism and parasitism. „Curr Opin Genet Dev”. 15, ss. 572–83 (2005). PMID 16230003 . 
  120. Pál C, Papp B, Lercher M, Csermely P, Oliver S, Hurst L. Chance and necessity in the evolution of minimal metabolic networks. „Nature”. 440, ss. 667–70 (2006). PMID 16572170 . 
  121. Sterck L, Rombauts S, Vandepoele K, Rouzé P, Van de Peer Y. How many genes are there in plants (... and why are they there)?. „Curr Opin Plant Biol”. 10, ss. 199–203 (2007). PMID 17289424 . 
  122. Rennie M. An introduction to the use of tracers in nutrition and metabolism. „Proc Nutr Soc”. 58, ss. 935–44 (1999). PMID 10817161 . 
  123. Phair R. Development of kinetic models in the nonlinear world of molecular cell biology. „Metabolism”. 46, ss. 1489–95 (1997). PMID 9439549 . 
  124. Borodina I, Nielsen J. From genomes to in silico cells via metabolic networks. „Curr Opin Biotechnol”. 16, ss. 350–5 (2005). PMID 15961036 . 
  125. Gianchandani E, Brautigan D, Papin J. Systems analyses characterize integrated functions of biochemical networks. „Trends Biochem Sci”. 31, ss. 284–91 (2006). PMID 16616498 . 
  126. Thykaer J, Nielsen J. Metabolic engineering of beta-lactam production. „Metab Eng”. 5, ss. 56–69 (2003). PMID 12749845 . 
  127. González-Pajuelo M, Meynial-Salles I, Mendes F, Andrade J, Vasconcelos I, Soucaille P. Metabolic engineering of Clostridium acetobutylicum for the industrial production of 1,3-propanediol from glycerol. „Metab Eng”. 7, ss. 329–36 (2005). PMID 16095939 . 
  128. Krämer M, Bongaerts J, Bovenberg R, Kremer S, Müller U, Orf S, Wubbolts M, Raeven L. Metabolic engineering for microbial production of shikimic acid. „Metab Eng”. 5, ss. 277–83 (2003). PMID 14642355 . 
  129. Koffas M, Roberge C, Lee K, Stephanopoulos G. Metabolic engineering. „Annu Rev Biomed Eng”. 1, ss. 535–57 (1999). PMID 11701499 . 
  130. Metabolism . [dostęp 2007-02-20].
  131. Eknoyan G. Santorio Sanctorius (1561–1636) - founding father of metabolic balance studies. „Am J Nephrol”. 19, ss. 226-33 (1999). PMID 10213823 . 
  132. Williams, H. S. (1904) A History of Science: in Five Volumes. Volume IV: Modern Development of the Chemical and Biological Sciences Harper and Brothers (New York) Retrieved on 2007-03-26
  133. Dubos J.. Louis Pasteur: Free Lance of Science, Gollancz. Quoted in Manchester K. L. (1995) Louis Pasteur (1822 – 1895)—chance and the prepared mind.. „Trends Biotechnol”. 13, ss. 511–515 (1951). PMID 8595136 . 
  134. Kinne-Saffran E, Kinne R. Vitalism and synthesis of urea. From Friedrich Wöhler to Hans A. Krebs. „Am J Nephrol”. 19, ss. 290-4 (1999). PMID 10213830 . 
  135. Eduard Buchner's 1907 Nobel lecture na http://nobelprize.org Accessed 2007-03-20
  136. Kornberg H. Krebs and his trinity of cycles. „Nat Rev Mol Cell Biol”. 1, ss. 225-8 (2000). PMID 11252898 . 
  137. Krebs H A, Henseleit K (1932) "Untersuchungen über die Harnstoffbildung im tierkorper." Z. Physiol. Chem. 210, 33 – 66. Krebs H, Johnson W. Metabolism of ketonic acids in animal tissues . „Biochem J”. 31, ss. 645-60 (1937). PMID 16746382 . 

Bibliografia

  • Jeremy Mark Berg, John L Tymoczko, Lubert Stryer, Neil D Clarke, Zofia Szweykowska-Kulińska: Biochemia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. . 
  • B Hames, Nigel M Hooper, Lilla Hryniewiecka, Kazimierz Ziemnicki, Halina Augustyniak: Biochemia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. . 
  • Nicholls, D. G. i Ferguson, S. J., Bioenergetyka 2 Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1995.

Zobacz też

Linki zewnętrzne

Informacje ogólne
Metabolizm człowieka
  • James Baggott, Sharon E. Dennis: NetBiochem Topics ( ang. ). 1994-95. [dostęp 2009-02-06]. (przewodnik nt. szlaków metabolicznych człowieka, poziom szkolny)
  • Michael W. King: The Medical Biochemistry Page ( ang. ). [dostęp 2009-02-06]. (zasób materiałów nt. metabolizmu człowieka)
Bazy danych
Szlaki metaboliczne


Inne hasła zawierające informacje o "Metabolizm":

Oddychanie komórkowe ...

Zawał mięśnia sercowego min. Maksymalna dawka wynosi 30 mg. KIGTo tzw. mieszanka polaryzująca, która poprawia Metabolizm niedokrwionych komórek mięśnia sercowego. Składa się z:K - potasu ok. 40 ...

Fruktoza serca, profilaktycznie – ma działanie przeciwnowotworowejako substrat w przemyśle farmaceutycznymw przemyśle spożywczym. Metabolizm fruktozyMetabolizm fruktozy przebiega inaczej w mięśniach i tkance tłuszczowej , a inaczej ...

Hydrobiologia ...

Układ protonefrydialny ...

Tkanka ...

Płazińce ...

Biologia ...

Ziemia ...

Ornitopody ...


Inne lekcje zawierające informacje o "Metabolizm":

020a. Zasadnicze cechy kręgowców (plansza 13) ...

023. Płazy – kręgowce dwuśrodowiskowe (plansza 12) ...

021. Bezżuchwowce i ryby – kręgowce pierwotnie wodne (plansza 23) ...





Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie