Stefan Starzyński, pseudonim Lew (ur.
19 sierpnia
1893
w
Warszawie
, zm.
17 października
1943
w Baalberg k/Bernburga w filii obozu koncentracyjnego
KL Dachau
) – polski oficer,
polityk
,
ekonomista
, publicysta, w latach 1934–1939
prezydent Warszawy
, obrońca Warszawy w 1939, w plebiscycie zorganizowanym przez redakcję "Gazety Wyborczej", "Radio Kolor" i Warszawski Ośrodek Telewizyjny wybrany "Warszawiakiem Stulecia".
Życiorys
Dzieciństwo i młodość
Urodził się 19 sierpnia 1893 w
Warszawie
przy ulicy Dobrej nr 33. Jego matka była nauczycielką języka francuskiego, zaś ojciec pochodził ze zubożałej szlachty. Dzieciństwo spędził w
Łowiczu
. W tamtejszym gimnazjum brał udział w strajku szkolnym w 1905, kolportował "Robotnika", za co siedział w areszcie w
cytadeli Warszawskiej
. Przez to naukę musiał ukończyć w prywatnym gimnazjum im. E. Konopczyńskiego w Warszawie (obecnie IV LO im. Adama Mickiewicza w Warszawie). Następnie studiował ekonomię na Wyższych Kursach Handlowych (obecnie
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
). Zdobył doświadczenie społeczne jako członek Centralnego Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej i należał do
Związku Strzeleckiego
od 1912 (był tam redaktorem pisma pod ps. Lew).
Kariera wojskowa
W pierwszych miesiącach
I wojny światowej
działał wraz z żoną Józefą Wróblewską Starzyńską ps. Zaza w Polskiej Organizacji Narodowej. Pod koniec 1914 w 5 pułku piechoty
Legionów Polskich
w stopniu chorążego. Brał udział w całym szlaku bojowym
I Brygady
. Walczył pod Stochodem, Rutką Sitowiecką i Sitowiczami n/
Horyniem
. Werbował kandydatów do wywiadowczej działalności legionowej. Po
kryzysie przysięgowym
był internowany w 1917 w Beniaminowie. Po uwolnieniu kontynuował działalność konspiracyjną w
POW
, która wspólnie z Pogotowiem Bojowym
PPS
dokonała ponad dwudziestu zamachów na przedstawicieli władz okupacyjnych. Od listopada 1918 w
Wojsku Polskim
. Na rozkaz
E. Rydza-Śmigłego
udał się w listopadzie 1918 do Krakowa, gdzie organizował patriotyczne wiece i demonstracje. Na przełomie lat 1918/1919 pracował, po przejściu kursu oficerów starszych w Chełmie, jako oficer II (Wywiadowczego) Oddziału Sztabu Generalnego. Jako oficer II Oddziału przewoził z Szepitówki atamana
Semena Petlurę
. W czasie wykonywania tego rozkazu zaraził się tyfusem. Późną jesienią 1919 na własną prośbę przeniesiony do linii na stanowisko szefa sztabu 9 Dywizji Piechoty. W wojsku pozostał do 1921, kończąc służbę w stopniu kapitana. Za odwagę i ofiarność odznaczony
Krzyżem Walecznych
. W 1922 mianowany majorem Wojska Polskiego.
Działalność polityczna
Na rozkaz
J. Piłsudskiego
w latach 1922–1924 przejął obowiązki sekretarza generalnego Polskiej Komisji Reewakuacyjnej i Specjalnej, powołanej do realizacji polsko-rosyjskiego
traktatu Ryskiego
. Komisja pracowała w Moskwie i innych miastach. Starzyński oprócz pracy śledził także przemiany zachodzące w Rosji. W 1924 opublikował pod pseud. St. Stepol dwie prace: "Jak jest naprawdę dzisiaj w Rosji" i "Zagadnienia narodowościowe w Rosji Sowieckiej". Był zwolennikiem niezależnej, demokratycznej Ukrainy. W pracy poddał krytyce działalność publicystyczną Stalina, traktującą o problemach narodowościowych. W 1924 wrócił do Warszawy, gdzie rozpoczął działalność w administracji gospodarczej państwa. Nowy etap pracy to Ministerstwo Skarbu, członek Sekretariatu Komitetu ekonomicznego Ministrów, kierowanego przez premiera i ministra skarbu
Władysława Grabskiego
. Jako człowiek o czystych rękach demaskował korupcję wśród posłów, chronił interesy skarbu państwa poprzez blokadę diet poselskich. Nowy premier
Aleksander Skrzyński
, bojąc się opozycji, nakazał Starzyńskiemu wstrzymać egzekucje z diet poselskich, na co Starzyński złożył dymisję 1 marca 1926. W atmosferze przewrotu majowego napisał swoje kredo gospodarczo-społeczne "Program rządu pracy w Polsce". Postulował w nim reformę administracji, która powinna znajdować się pod stałą kontrolą społeczną. Opowiadał się za rozwojem samorządu terytorialnego i gospodarczego. Wyjście z depresji gospodarczej widział poprzez interwencjonizm podatkowy, kredytowy i celny. Widział potrzebę przeprowadzenia reformy rolnej, udzielania kredytów dla pobudzania inwestycji gospodarki rolnej, przyspieszenia akcji scaleniowej, likwidacji serwitutów. Domagał się rozszerzenia działalności państwowych monopoli. Łączył nadzieje gospodarcze z rozwojem polityki morskiej Państwa, budową Gdyni i
magistrali kolejowej Śląsk-Gdynia
.
Po przewrocie majowym pracował jako urzędnik ds. szczególnych zleceń przy prezesie Rady Ministrów, dyrektor Departamentu Ogólnego Ministerstwa Skarbu, a następnie wiceminister skarbu, od 1930 do 1933 poseł na
Sejm
z ramienia
BBWR
, wiceprezes
Banku Gospodarstwa Krajowego
, potem senator II RP i generalny komisarz Pożyczki Narodowej. W pracach poświęconych gospodarce opowiadał się za aktywną rolą Państwa w kapitalistycznej gospodarce towarowej. Nienawidził urzędniczej rutyny i konserwatyzmu. W latach trzydziestych prowadził wykłady w Wyższej Szkole Handlowej. W 1934 został prezesem Związku Miast Polskich. W 1935 został odznaczony estońskim
Orderem Krzyża z Orłem
II klasy[1]. W 1937 zaangażował się w polityczną działalność
Obozu Zjednoczenia Narodowego
.
Był zwolennikiem autorytarnych rządów Józefa Piłsudskiego.
Pomnik Stefana Starzyńskiego w Warszawie w Ogrodzie Saskim
Prezydentura
2 sierpnia 1934 został mianowany komisarycznym
prezydentem m.st. Warszawy
. Lubił być popularny. Nie znosił pustki wokół siebie. Był pełen energii i inicjatywy. Był niejednokrotnie apodyktyczny, lecz nie bał się robić sobie wrogów w obronie spraw które uważał za słuszne. Wielką jego zasługą jest uporządkowanie ustroju stolicy – doprowadzenie zarządzania komisarycznego demokratycznym samorządem stolicy, wybranym 18 grudnia 1938 zgodnie z ustawą o samorządzie gminy m.st. Warszawy z 16 sierpnia 1938 r. Demokratycznie wybrana Rada Miejska przeprowadziła głosowanie w sprawie wyboru nowego prezydenta miasta. Starzyński nie uzyskawszy wymaganej przez ustawę liczby głosów radnych zatwierdzony został na stanowisko prezydenta miasta przez ministra spraw wewnętrznych. Przy pomocy prezydenta
I. Mościckiego
, wicepremiera i ministra Skarbu
E. Kwiatkowskiego
, ministra Rolnictwa
J. Poniatowskiego
i ministra Oświecenia
W. Świętosławskiego
doprowadził do opracowania 4 letniego planu rozwoju gospodarczego m.st. Warszawy na lata 1938/1939–1941/1942. Plan przewidywał intensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego w kierunku zachodnim od dworca Głównego, budowę Dworca Zachodniego i w związku z tym rozwój Ochoty, Koła i rejonu Czyste. Miała sie rozwijać południowa Warszawa, tzw. Dzielnica Reprezentacyjna marszałka Piłsudskiego, miał się rozbudowywać Mokotów. W dzielnicy siekierkowsko-czerniakowskiej planował budowę ośrodka sportowo-rekreacyjnego, z myślą o zorganizowaniu w Warszwie igrzysk olimpijskich w latach pięćdziesiątych. Plan przewidywał rozwój i modernizację Powiśla, Żoliborza, Bielan i Powązek. Planował zorganizowanie w Warszawie w 1944 światowej wystawy przemysłowej na cześć 25.lecia odzyskania niepodległości (wystawa miała być zorganizowana w rejonie obecnej budowy stadionu Narodowego). Rozwój przemysłu planował w dzielnicach: Bródno, Pelcowizna i Żerań. W dziedzinie komunikacji planował przebić trasę N-S od ul Chałubińskiego, aż do pl. Mirowskiego oraz bezpośrednie połączenie Woli z Pragą tunelem pod Ogrodem Saskim, placem Piłsudskiego, wiaduktem i nowym mostem na przedłużeniu ul. Karowej. Plac Mirowski miał uzyskać połączenie z Placem za Żelazną Bramą, gdzie miał być wylot tunelu.
Bilans 5-letnich rządów Starzyńskiego w Warszawie: budowa ponad 100 tys. mieszkań z infrastrukturą, budowa 30 gmachów szkolnych i modernizacja kilkudziesięciu starych, wykończenie i oddanie do użytku – Muzeum Narodowego, Domu turysty, hali targowej na Żoliborzu, szpitala Przemienienia Pańskiego, renowacja
Pałacu Blanka
,
Arsenału
,
Pałacu Brühla
, odkrycie średniowiecznych murów Warszawy, założenie muzeum na Zamku Warszawskim i Muzeum Piłsudskiego w Belwederze, przygotowanie projektu budowy mostu Piłsudskiego i sieci metra, modernizacja tras wylotowych Warszawy, modernizacja siedmiu szpitali. 27 lipca 1939 napisał testament, w którym własne zbiory sztuki zapisał Muzeum Narodowemu.
II wojna światowa
Podczas
Kampanii Wrześniowej
po odmowie wykonania rozkazu ewakuacji ze stolicy, sprawował funkcję komisarza cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy. Na propozycję odlotu z Warszawy samolotem przysłanym przez E. Rydza-Smigłego, odpowiedział gen.
J. Rómmlowi
jako dowódcy obrony stolicy: "Tak jak Pan dzieli los swoich żołnierzy – tak i ja pozostanę wśród swoich". Rozbudowywał sieć cywilnej obrony stolicy: Ochotnicze Bataliony Obrony Warszawy, Robotnicze Bataliony Obrony Stolicy, Straż Obywatelską, bataliony Pracy i Radę Obrony Stolicy (na wzór Rady z 1920) oraz Stołeczny Komitet Samopomocy Społecznej. Znakomity organizator, podtrzymywał ducha oporu ludności żarliwymi przemówieniami radiowymi. Zachowało się nagranie, w którym wypowiedział pamiętne słowa: "Chciałem, by Warszawa była wielka (...) I dziś widzę ją wielką ...". 24 września odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. Po kapitulacji miasta był współtwórcą struktury administracji podziemnej. Współpracował z pierwszym komendantem głównym Służby Zwycięstwa Polski gen.
M. Karaszewiczem-Tokarzewskim
. Aresztowany przez Niemców 27 października 1939 w ratuszu, był więziony kolejno na
Pawiaku
w Warszawie, od grudnia 1939 w
Moabicie
w
Berlinie
, a następnie w
obozie koncentracyjnym
w
Dachau
.
Śmierć
Istnieją rozbieżności co do daty i okoliczności śmierci Starzyńskiego. Pion śledczy warszawskiego oddziału
IPN-u
próbuje ustalić szczegóły.
Jedna z wersji brzmi, że Starzyński został zamordowany 19 marca 1944 w kopalni soli potasu, gdzie był więźniem filii obozu i pracował w Lipskim Ogólnym Przedsiębiorstwie Transportu, w którym produkowano części do samolotów. Wg świadków na kozłach ustawiono deskę na której postawiono S. Starzyńskiego z dwoma pełnymi wiadrami wody. Stał na niej tak długo, aż zemdlał i zmarł. Data i miejsce śmierci zostały ujawnione przez władze niemieckie dopiero w styczniu 1994. Dokumenty były w posiadaniu
STASI
i mimo próśb z polskiej strony nie były ujawnione[2].
Upamiętnienie
6 września 1946 odznaczony pośmiertnie
Krzyżem Grunwaldu I klasy
[3].
Obecnie w
Warszawie
na
Nowej Pradze
, tuż za mostem
Gdańskim
, znajdują się
ulica
i
rondo
jego imienia.
W Warszawie znajdują się też dwa jego pomniki. Jeden, wzniesiony w 2001 w
Ogrodzie Saskim
stał tam do 2008, później został przeniesiony do Szkoły Podstawowej 143 w Warszawie im. Stefana Starzyńskiego przy Al. Stanów Zjednoczonych 27. Uroczyste odsłonięcie pomnika w nowej lokalizacji nastąpiło 15 września 2008 o godzinie 10:00. Drugi pomnik znajduje się na pobliskim
placu Bankowym
, naprzeciwko obecnego ratusza. Oprócz tego pomnik w formie płyty z wizerunkiem prezydenta znajduje się w chodniku przy Al. Niepodległości na
Mokotowie
pomiędzy ulicami Dąbrowskiego i Madalińskiego.
W sierpniu 1999 został uhonorowany przez
Radę Warszawy
tytułem
Honorowego Obywatela m.st. Warszawy
.
Imię
majora
Stefana Starzyńskiego nosi
10 Warszawski Pułk Samochodowy
. Imię Stefana Starzyńskiego nosi również Szkoła Podstawowa nr 143 w Warszawie, Gimnazjum nr 49 w Warszawie, Szkoła Podstawowa nr 46 w Warszawie oraz piętnasta promocja
Krajowej Szkoły Administracji Publicznej
.
Przy ul. Senatorskiej 16 w Warszawie znajduje się tablica upamiętniająca Stefana Starzyńskiego, ufundowana przez banki – BRE i Citibank w 1999.
Las Kabacki
na obrzeżach Warszawy nosi imię Stefana Starzyńskiego.
Symboliczny grób prezydenta Warszawy znajduje się na
Cmentarzu Powązkowskim
. W
Łowiczu
jego imieniem nazwano osiedle mieszkaniowe i ulicę. Na domu przy ulicy Zduńskiej, gdzie kiedyś mieszkał z rodzicami, umieszczono żeliwną tablicę pamiątkową.
Łukasz Rostkowski, znany pod pseudonimem
L.U.C
, zamieścił na swojej płycie
39/89 - Zrozumieć Polskę
z 2009 roku utwór "Tribute To Stefan Starzyński".
28 marca 2010
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
Lech Kaczyński
odznaczył pośmiertnie Stefana Starzyńskiego
Orderem Orła Białego
"w uznaniu znamienitych zasług dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, za wielki wkład w rozwój Warszawy oraz za wykazaną odwagę i męstwo podczas jej obrony w 1939 r."[4].
Przypisy
Linki zewnętrzne
