Maciej Rataj (ur.
19 lutego
1884
we wsi Chłopy k.
Lwowa
, zm.
21 czerwca
1940
w
Palmirach
) – polski
polityk
,
Marszałek Sejmu
i
zastępujący Prezydenta RP
, działacz ludowy i
publicysta
.
Wykształcenie
Urodził się w biednej
galicyjskiej
wsi Chłopy. Jego ojciec był człowiekiem doceniającym konieczność wyedukowania syna. W Chłopach Maciej Rataj ukończył jednoklasową szkołę ludową, a następnie czteroklasową w
Komarnie
. Przez pewien okres przebywał w Uściu Solnym. Później przeniósł się do Lwowa, gdzie uczył się w IV gimnazjum klasycznym. Egzamin dojrzałości zdał w czerwcu 1904. Już wtedy współpracował z pismem "
Przyjaciel Ludu
". Wówczas podjął decyzję o studiowaniu
filologii klasycznej
na
Uniwersytecie Lwowskim
. W trakcie studiów prowadził działalność oświatową, kształceniową i polityczną w środowiskach chłopskich. Działał w Kole Towarzystwa Szkoły Ludowej im. Tadeusza Kościuszki i w Bratniej Pomocy. Pod koniec edukacji na Uniwersytecie Lwowskim wszedł w skład Komisji Reprezentacyjnej Związku Młodzieży Postępowej (działali w niej już wówczas m.in.
Stanisław Kot
i
Kazimierz Świtalski
). Studia ukończył w 1908, po czym został nauczycielem gimnazjalnym we Lwowie.
Ruch ludowy
W tym czasie trafił w środowisko związane z "
Kurierem Lwowskim
". Poznał wówczas i współpracował z działaczami
Polskiego Stronnictwa Ludowego
, m.in.:
Bolesława Wysłoucha
,
Wincentego Witosa
i
Jana Stapińskiego
(od okresu studiów był czonkiem PSL). W 1909 wziął ślub z Bolesławą Wilczyńską. Trudna sytuacja materialna zmusiła go wkrótce potem do przyjęcia oferty pracy jako prywatny nauczyciel. W 1913 doszło do rozłamu w ruchu ludowym, a Maciej Rataj w 1914 przystąpił do
PSL "Piast"
. Pięć lat później przyjechał do
Zamościa
, gdzie został nauczycielem filologii klasycznej w
lokalnej szkole
. Z jego inicjatywy została tam założona "Gazeta Zamojska". W okolicach Zamościa nie były wówczas wykształcone struktury PSL "Piast". Silne było natomiast
PSL "Wyzwolenie"
i
Polska Organizacja Wojskowa
. Rataj wstąpił więc w 1918 do tego pierwszego stronnictwa. W tym czasie był jednym z najbardziej aktywnych działaczy niepodległościowych w tym regionie. W 1918 zorganizował m.in. zorganizował wielką demonstrację patriotyczną. Zwróciło to uwagę
Stanisława Thugutta
, Ministra Spraw Wewnętrznych w
Tymczasowym Rządzie Ludowym Republiki Polskiej
, który przysłał mu nominację na komisarza rządowego na
powiat biłgorajski
. Rataj nie przyjął tej propozycji, tłumacząc się nieprzygotowaniem do tak odpowiedzialnej funkcji.
Poseł na Sejm
W 1919 w Zamościu odbył się zjazd delegatów okręgu zamojskiego, który miał wyłonić kandydatów PSL "Wyzwolenie" na posłów do
Sejmu Ustawodawczego
. Podczas tego wydarzenia udało mu się otrzymać nominację. Wkrótce potem został posłem. Po ukonstytuowaniu się izby, został wiceprezesem Komisji Konstytucyjnej. Jej przewodniczącym był
Władysław Seyda
, który często był nieobecny na posiedzeniach. Z tego powodu to Rataj faktycznie kierował pracami Komisji, mając swój wkład w uchwalenie
konstytucji marcowej
. W trakcie kadencji powrócił do PSL "Piast", nie przystąpiwszy do nowo powstałego klubu poselskiego PSL "Wyzwolenie" (wcześniej istniał wspólny klub poselski "Piasta" i "Wyzwolenia" – Związek Sejmowych Klubów Stronnictw Ludowych – którego był wiceprzewodzniczącym). W
Sejmie
zasiadał także w komisjach: oświatowej, spraw zagranicznych i wojskowych.
28 czerwca 1919 niektóre państwa europejskie, m.in. Polska,
Rumunia
,
Grecja
,
Czechosłowacja
,
Jugosławia
podpisały tzw.
mały traktat wersalski
. Gwarantował poszanowanie i obronę praw
mniejszości narodowych
zamieszkujących wymienione kraje. W krajach będących sygnatariuszami tego traktatu, mniejszości narodowe czujące się dyskryminowane mogły odwoływać się bezpośrednio do
Ligi Narodów
z pominięciem drogi sądowej, krajowej. Była to pewna forma ingerencji w suwerenność nowo powstałych państw (państwa istniejące przez wojną nie musiały w ogóle podpisywać małego traktatu). Maciej Rataj wystąpił z wnioskiem o odmówienie lub odroczenie
ratyfikacji
tego dokumentu przez Sejm. Został on jednak odrzucony przez większość izby. W
rządzie Wincentego Witosa
, zaprzysiężonym 24 lipca 1920, został Ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Gabinet podał się do dymisji 13 września 1921.
1 czerwca 1921 minister wyznań II RP Maciej Rataj podpisał reskrypt o "przywróceniu" 19 tymczasowych parafii prawosławnych, który de facto zmniejszył liczbę parafii z 69. istniejących przed wojną na obszarze tzw. trzech powiatów przyłączonych (bielskiego, białostockiego i sokólskiego). Majątki zamykanych parafii przejmował Skarb Państwa, który mógł je następnie przekazać Kościołowi katolickiemu. Państwo polskie chciało w ten sposób wykorzystać fakt exodusu większości prawosławnych mieszkańców Podlasia w głąb Rosji w 1915 do celów polonizacyjnych. Powrót znacznej ilości z nich w 1922 zadecydował iż ostatecznie dokument nie wszedł w życie.
Reskrypt był jednym z pierwszych dokumentów dotyczącym relacji państwa polskiego i społeczności prawosławnej jako próba uregulowania ich statusu w nowym państwie, którego wschodnia granica przecinała struktury Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Dokument obejmować miał wiernych podlegających jurysdykcji biskupa grodzieńskiego Włodzimierza[1].
Marszałek Sejmu
Po wyborach w 1922 Rataj ponownie wszedł do Sejmu (
I kadencji
). 28 listopada 1922 został wybrany
marszałkiem Sejmu
. Głosowały na niego ugrupowania
centrowe
i
prawicowe
. Funkcja ta, z powodu dużego rozbicia partyjnego w izbie, była w tym czasie niezwykle trudna i odpowiedzialna. W stosunkowo krótkim czasie Maciej Rataj okazał się sprawnym organizatorem prac Sejmu, zaskarbiając sobie powszechny szacunek większości składu izby. Gdy pod koniec 1923 ustępował
drugi rząd Witosa
, marszałek izby również postanowił podać się do dymisji. Nie została ona jednak przyjęta przez większość sejmową.
Od czasu przewrotu majowego, jego ocena osoby marszałka stopniowo się pogarszała. Wkrótce stał się jednym z głównych krytyków
rządów sanacyjnych
. W 1929 na zjeździe PSL "Piast" mówił:
W Polsce od trzech i pół lat żyjemy bez prawa, połamano konstytucję, połamano ustawy. To nie dyktatura. Mamy dyktaturę we Włoszech, mamy w Hiszpanii, ale mamy i prawo. W Polsce od trzech lat nie wie się, co będzie za 24 godziny... W Polsce nie wie się, co będzie jutro, to wszystko zależy od samowładztwa...[2]
Nawoływał do walki z sanacją, ale przy pomocy metod
demokracji
parlamentarnej
. Liczył na możliwość porozumienia z
Marianem Zyndramem-Kościałkowskim
i
Edwardem Śmigłym-Rydzem
. Nie zgadzał się z nim Wincenty Witos przebywający na emigracji w Czechosłowacji. 26 marca 1928 zakończył swą działalność jako marszałek Sejmu. Jego następcą został
Ignacy Daszyński
.
Zastępujący Prezydenta RP
W trakcie tej kadencji Sejmu, po zamordowaniu 16 grudnia 1922 pierwszego
prezydenta RP
,
Gabriela Narutowicza
, Maciej Rataj był
osobą zastępującą prezydenta
. W tym czasie przyjął dymisję
gabinetu Juliana Nowaka
i desygnował na stanowisko premiera
Władysława Sikorskiego
. Zadecydował również o tym, że posiedzenie
Zgromadzenia Narodowego
, które wybierało prezydenta, odbyło się w
Warszawie
(obawiano się o bezpieczeństwo posłów i senatorów z powodu niepokojów społecznych, jakie miały miejsce po śmierci prezydenta).
Drugi przypadek zastępowania przez niego głowy państwa miał miejsce podczas
przewrotu majowego
. Maciej Rataj był umiarkowanym zwolennikiem
Józefa Piłsudskiego
, jednocześnie był szanowany przez ugrupowania nie popierające zamachowców. Z tego powodu był mediatorem pomiędzy siłami rządowymi, a wojskami spiskowców. Na jego ręce prezydent
Stanisław Wojciechowski
złożył dymisję i uprawnienia głowy państwa. Do swojej rezygnacji dołączył prośbę o dymisję
rządu Witosa
. 15 maja 1926 Maciej Rataj powierzył misję tworzenia rządu osobie wskazanej przez Piłsudskiego,
Kazimierzowi Bartlowi
.
Działalność w strukturach partii ludowych
W 1928 uzyskał mandat posła na
Sejm II kadencji
. Został upoważniony przez PSL "Piast" do rozpoczęcia rozmów z PSL "Wyzwolenie" i
Stronnictwem Chłopskim
w sprawie zjednoczenia tych ugrupowań. W grudniu 1928 utworzono Parlamentarny Klub Posłów i Senatorów Chłopskich, a w 1931 powstało
Stronnictwo Ludowe
(Maciej Rataj nie pełnił wówczas mandatu posła). Maciej Rataj wszedł w skład Naczelnego Komitetu Wykonawczego nowego ugrupowania, został także redaktorem naczelny organu prasowego partii –
Zielonego Sztandaru
. W 1934 został posłem na
Sejm III kadencji
, zajmując miejsce
Wincentego Witosa
, który został skazany na karę więzienia w procesie przywódców
Centrolewu
. Po raz ostatni pełnił wówczas mandat poselski. W 1935 powołano go na stanowisko prezesa Naczelnego Komitetu Wykonawczego Stronnictwa, wobec nieobecności Witosa w kraju. Został jednak "urlopowany", gdy nie poparł decyzji o antysanacyjnym strajku. Oficjalnie stanowisko prezesa pełnił do 1939.
Okres II wojny światowej
Po wybuchu
II wojny światowej
nie opuścił Warszawy. Był jednym z inicjatorów powołania
Robotniczej Brygady Obrony Warszawy
(od 6 września 1939), współdziałając m.in. z
Mieczysławem Niedziałkowskim
. Działał w
Służbie Zwycięstwu Polsce
, był też członkiem Politycznego Komitetu Porozumiewawczego. Zaczął też tworzyć konspiracyjne
SL "Roch"
. Pod koniec września 1939 współtworzył Główną Radę Polityczną (wszedł w jej skład wraz z Niedziałkowskim i
Leonem Nowodworskim
).
W listopadzie 1939 został aresztowany przez
gestapo
. Po trzech miesiącach został zwolniony z powodu braku dowodów na prowadzenie przez niego antyniemieckiej działalności. Ponownie podjął działalność konspiracyjną, odrzucając propozycje wyjazdu z kraju. Został ponownie aresztowany w 1940 i rozstrzelany 21 czerwca w Puszczy Kampinoskiej w pobliżu miejscowości
Palmiry
w ramach
akcji AB
, mającej na celu eksterminację polskiej inteligencji.
Odznaczenia
Przypisy
- ↑ Mikołaj Dawidziuk, Unia w Kuraszewie, Studziwody 2008, s. 44
- ↑ Jacek Czajowski, Jacek M. Majchrowski: Sylwetki polityków drugiej Rzeczypospolitej. Kraków: Wydawnictwo ZNAK, 1987, ss. 42-52. .
Bibliografia
Linki zewnętrzne
