Pierwsze wydanie Luzjad

Luzjady ( port . Os Lusĭadas) – portugalski epos narodowy, autorstwa Luísa Vaz de Camões , opublikowany w 1572 roku. Utwór opowiada o wyprawie Vasco da Gamy , która odbyła się w latach 1497–1499 i przyniosła odkrycie drogi morskiej do Indii^[1]. Tytuł utworu (Os Lusĭadas) odnosi się do plemienia żyjącego w starożytnej Luzytanii , którego nazwa była ówcześnie traktowana jako synonim Portugalczyków^[2]. Taki tytuł wskazuje na to, że właściwym bohaterem eposu był cały naród^[3].

Okoliczności powstania i publikacji

Większość poematu mogła powstała przypuszczalnie w czasie pobytu Luísa de Camões w Chinach w latach 1558–1560. Rękopis nieomal nie zatonął w czasie podróży autora do Goa w 1560 roku – jego statek zatonął podczas przeprawy przez Morze Chińskie, z katastrofy ocaleli nieliczni, w tym Camões^[4]; według legendy pisarz miał ocalić rękopis Luzjad dzięki temu, że przez całą drogę do brzegu utrzymywał go nad wodą w jednej ręce (ta legenda stała się podstawą licznych przedstawień rysunkowych i malarskich)^[5]. Starania o wydanie utworu pisarz rozpoczął w 1569 roku, kiedy to powrócił do Lizbony. W zamiarze tym pomagał mu znacznie jego mecenas Diego de Couto. Pozwolenie na druk poeta otrzymał w 1572 roku, po wcześniejszych rozmowach z przedstawicielem inkwizycji, domagającym się wprowadzenia pewnych zmian do eposu^[4]. W nagrodę za Luzjady król Sebastian I przyznał poecie roczną pensję^[5].

Utwór został opublikowany w 1572 roku w dwóch wydaniach. Jedno z nich miało na okładce rysunek przedstawiający pelikana, którego dziób skierowany jest w prawą stronę, drugie, będące prawdopodobnie wydaniem nielegalnym lub legalnym ale poszerzonym, ozdobione było rysunkiem pelikana z dziobem zwróconym w lewo^[4].

Zarys treści

Epos opowiada o ekspedycji Vasco da Gamy i poszukiwaniu drogi morskiej do Indii. Rozpoczyna się prologiem i inwokacją do nimf i dedykacją dla Sebastiana I.

Bogowie zbierają się, aby porozmawiać o losach prowadzonej przez Vasco da Gamę ekspedycji. Popierają ją Wenus i Mars , sprzeciwia się jej natomiast Bachus , który obawia się, że powodzenie wyprawy zagrozi jego władzy nad Indiami. Bachus stawia więc na drodze portugalskich podróżników liczne niebezpieczeństwa, których udaje im się uniknąć dzięki pomocy i opiece Wenus i Opatrzności. Wyprawa dociera do Mombasy , gdzie miejscowy władca próbuje ich zwabić w zasadzkę, z której ponownie ratuje ich przychylna bogini. Następnie żeglarze docierają do Melindy, gdzie Vasco da Gama opowiada tamtejszemu królowi historię Portugalii. Wyprawa wyrusza dalej do Kalikutu , po drodze unikając straszliwej, zesłanej przez Bachusa burzy. W Kalikucie spotykają się z królem Samorionem i zarządcą Katualem. Temu ostatniemu Vasco da Gama opowiada o bohaterskich czynach ważnych Portugalczyków, których portrety ozdabiają portugalski statek. Katual, dowiedziawszy się, że miejscowi wróżbici przepowiedzieli, że Portugalczycy staną się władcami Indii, więzi Vasco da Gamę i uwalnia go dopiero otrzymawszy okup. Następnie Wenus zabiera Portugalczyków na Wyspę Miłości, gdzie poddają się oni czułej opiece nimf. Jeden z żeglarzy żeni się tam z Tetydą, a Vasco da Gama poznaje przepowiednię dotyczącą świetności swojego kraju. Bogowie przyznają bohaterskim żeglarzom prawo do nieśmiertelności. Tak odznaczeni, Portugalczycy wracają do ojczyzny.

Utwór kończy się wezwaniem do króla o odzyskanie Maroka .

Forma utworu

Luzjady składają się z dziesięciu pieśni, pisanych 10-zgłoskową oktawą^[6]. Autor posługiwał się wyszukanymi porównaniami, licznymi onomatopejami , epos jest też silnie muzykalny; efekt ten poeta osiągnął poprzez nasilanie i osłabianie samogłosek^[7].

Akcja utworu rozgrywa się na dwóch planach: mitologicznym i historycznym.

• Plan mitologiczny obejmuje działania antycznych bogów, wpływające na losy wyprawy. Został wpleciony w akcję, aby zaznaczyć, że dokonania portugalskich bohaterów przewyższają te, które były dziełem herosów starożytnych – Eneasza czy Odyseusza ^[8]. Bogowie antyczni zostali przedstawieni nie jako istoty nadprzyrodzone, ale jako ludzie, którzy bohaterstwem zdobyli nieśmiertelną sławę i zyskali ubóstwienie; również portugalscy żeglarza mają dzięki swej wyprawie stać się równi bogom^[7]. Ponadto wątki mitologiczne splatają się w Luzjadach z cudownością chrześcijańską. Tworząc plan mitologiczny poeta inspirował się Enneadą Sabellicusa^[9].
• Plan historyczny – obejmuje opowieść o pochodzeniu, historii i czynach narodu portugalskiego. Na opowieść składa się kilka warstw – historia dawna (m.in. morderstwo Inês de Castro ), wyprawa Vasco da Gamy, wydarzenia po 1499 (m.in. umacnianie władzy portugalskiej w Indiach) oraz przepowiednia Wenus, dotycząca przyszłej wielkości Portugalii^[10].

Luzjady zawierają liczne szczegóły geograficzne i dotyczące podróży morskich. Wiedzę autor czerpał częściowo z własnego doświadczenia (był żeglarzem i podróżnikiem), a częściowo z bogatej literatury portugalskiej, dotyczącej tematów podróżniczych, m.in. z Dziennika żeglugi Vasco da Gamy, dzieł Fernão Lopesa i Gaspara Correia.

Przekłady na język polski

Pierwszy przekład Luzjad na język polski powstał w 1790 roku; jego autorem był Jacek Idzi Przybylski , który opatrzył utwór ponadto przypisami i informacjami o życiorysie autora. Drugi przekład powstał w 1875 w Paryżu, jego twórcą był Dionizy Piotrowski. Tłumaczenie trzecie ukazało się w 1890 roku w Warszawie, sygnowane pseudonimem Adam M-ski, pod którym kryła się Jadwiga Trzeszczkowska^[11].

Przypisy

Bibliografia

• Janina Z. Klave: Historia literatury portugalskiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985. 
• Bogusław. Bednarek: Epos europejski. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2001. . 
• Maria Strzałkowa, Janina Z. Klave Literatura portugalska. W: (red.) Władysław Floryan: Dzieje literatur europejskich T. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979.