Kultura trzciniecka — kultura wczesnej epoki brązu . Ze względu na złożoność zjawiska obejmującego również kulturę komarowską i kulturę sośnicką w literaturze mówi się o Trzcinieckim Kręgu Kulturowym. Stanowiska archeologiczne kultury trzcinieckiej obecne były na terenach centralnej, południowej i wschodniej Polski ( Kujawy , Małopolska , Mazowsze , Podlasie ) oraz zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi ( Polesie ) od 1900 do 1000 roku p.n.e. Niektórzy autorzy uznają pierwotny zasięg kultury trzcinieckiej za kolebkę Prasłowian ^[1].

Kryteria wydzielenia

Kultura trzciniecka wydzielona została przez Włodzimierza Antoniewicza , który nadał jej nazwę od miejscowości Trzciniec pod Puławami (woj. lubelskie), gdzie dokonano pierwszych odkryć. Termin kultury trzcinieckiej wprowadził do literatury jako pierwszy Józef Kostrzewski w 1930 roku, natomiast wszystkie wcześniej zebrane materiały tej kultury zaliczane były do kultury ceramiki pasmowej. Pierwszego monograficznego opracowania kultury trzcinieckiej dokonał Aleksander Gardawski ( 1959 r.).

Chronologia, geneza i zanik

Najbardziej prawdopodobną i funkcjonującą do dziś teorią genezy kultury trzcinieckiej było wydzielenie jej z szerszego kręgu kulturowego trzciniecko-komarowsko-sośnickiego ( Jan Dąbrowski ) na podstawie form kulturowych. Wyróżnia się trzy grupy k. trzcinieckiej: łubieńską (Kujawy, środkowa Warta), opatowską (lessy Małopolski), lubelską (tereny między Wisłą a Bugiem) oraz grupę mazowiecko–podlaską. W drugiej fazie tej kultury (Ib) znaczące były wpływy kultury madziarowskiej , wieterzowskiej , Otomani oraz mogiłowej . Ponadto na terenie Kujaw na k.t. oddziaływała również kultura pucharów dzwonowatych 2 i 3.

Chronologia charakterystycznych dla kultury trzcinieckiej form zależna jest od miejsca ich występowania. Za początek zjawisk związanych z k.t. przyjmuje się XX/XIX wiek p.n.e. Na Mazowszu brak jest pewnych wskaźników chronologicznych, ale przyjmuję się za początek pierwszą połowę BA₂– BA₃. Pełny rozwój to okres od 1500 do 1300 roku p.n.e. Zanik stanowisk kultury trzcinieckiej jest następstwem przeobrażeń kulturowo-społecznych, w wyniku, których wyodrębniono na wschodzie fazę łódzką trzciniecko-łużycką, a następnie łużycką . Na Wołyniu i Podnieprzu wydzielono kulturę biełogrudowską .

Wg podziału chronologicznego A. Kempistego (1978) wydziela się trzy fazy: Ia (1900/1850 p.n.e. - 1300 p.n.e.), Ib (1300 - 1100 p.n.e.), II (1100 - 1000 p.n.e.).

Obszar występowania i kontekst kulturowy

Na charakter form kulturowych niewątpliwy wpływ miały kultury późnosznurowe ( kultura mierzanowicka , kultura strzyżowska , kultura iwieńska oraz kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej ). W okresie swojego największego rozkwitu zjawiska wydzielonej kultury trzcinieckiej występowały na terenach górnej i środkowej Wisły, górnej Warty i górnej Noteci, aż po dorzecze Bugu i Narwi. Na przełomie starszej i środkowej epoki brązu stanowiska archeologiczne kultury trzcinieckiej sąsiadowały ze stanowiskami kultur: przedłużyckiej od zachodu, wschodniotrzcinieckiej i komarowskiej od wschodu, Otomani, madziarowskiej oraz pilińskiej od południa.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Ceramika

Ceramika potwierdza tradycje eneolityczne . Gruboziarnista domieszka w postaci tłuczonego granitu, dokładne wygładzenie powierzchni naczynia oraz ornamentyka wykazuje związek ze wcześniejszymi formami ceramiki. Podstawową formą są ciemnobrunatne lub ceglane naczynia, lepione ręcznie o esowatym profilu i kształcie tulipanowatym ze zgrubioną i facetowaną krawędzią (pojemnik gliniany związany z chowem zwierząt oraz uprawą zbóż). Ornamentyka występowała głównie w górnej części naczynia w postaci pionowych listew, żłobków poziomych, falistych, ukośnych i półkolistych, a także nakłuć i dołeczków oraz ornamentu guzowego. Rzadko występowały misy, dzbanki, kubki. Najcenniejszym znaleziskiem jest waza na pustej nóżce z pięcioma wypchanymi zwisającymi guzami z Łubnej (woj. łódzkie).

Inwentarz

Dominował inwentarz kamienny i krzemienny nawiązujący do tradycji neolitycznych, gdzie narzędzia wytwarzane były techniką łupania i gładzenia ( drapacze , noże, sierpy, rozcieracze, grociki, toporki, siekierki, wióry ). Występował także inwentarz z wytworów organicznych (zawieszki z muszli, szpile i szydła kościane) oraz inwentarz metalowy, który zamyka się w kilkunastu skarbach wyrobów brązowych (m.in. Dratów, woj. lubelskie, Stawiszyce, woj. świętokrzyskie , Rawa Mazowiecka, woj. łódzkie). Wyróżnia się wyroby brązowe: bransolety spiralne, wielozwojowe, naramienniki i pierścionki z tarczkami, salta leone oraz siekierki i groty oszczepów. Unikatowym odkryciem jest diadem z cienkiej blachy brązowej (skarb z Dratowa, woj. lubelskie). Występowały także małe przedmioty srebrne i złote.

Osadnictwo

Osadnictwo kultury trzcinieckiej jest słabo rozpoznane i występowało głównie w południowej Polsce (płaskowyże lessowe). Charakteryzowało się osadami długotrwałymi głównie otwartymi, małej i średniej wielkości. Charakterystyczne obiekty osadnicze to jamy w kształcie koła o przekroju trapezowatym lub gruszkowatym o głębokości od 60 do 200 cm. W jamach znajdowały się: kawałki potłuczonej ceramiki, węgle drzewne, wisiorki oraz wyroby krzemienne. Występowały, też ziemianki owalne, koliste z przedsionkiem. Największą i najlepiej zachowaną osadą jest osada w Złotej Pińczowskiej (woj. świętokrzyskie) – obszar 400 arów . Ważniejsze osady kultury trzcinieckiej: Więcławice (woj. świętokrzyskie), Goszyce (woj. małopolskie), Bondyrz (woj. lubelskie). Wielohektarowy kompleks osadniczy kultury trzcinieckiej został niedawno odkryty w Polesiu pod Łowiczem .^[2]

Obrządek pogrzebowy i wierzenia

Obrządek pogrzebowy charakteryzował się wysokim zróżnicowaniem (inhumacja i kremacja ). We wczesnym okresie rozwoju występowały płaskie groby szkieletowe (brak zasad ułożenia szkieletów w grobie), pojedyncze lub zbiorowe (ponad 25 osobników). W późnej fazie kultury występowały także groby ciałopalne jamowe oraz popielnicowe (pod wpływem kultur wschodniokarpackich oraz mogiłowych). Zmarłych wyposażano w ceramikę, wyroby kamienne, rzadko w ozdoby z brązu. Wyróżnia się groby szkieletowe płaskie (Wolica Nowa, woj. łódzkie), szkieletowe pod kurhanami (Łubna-Jakusy, woj. łódzkie), ciałopalne płaskie (Wolica Nowa, woj. łódzkie), ciałopalne pod kurhanami (Guciów, woj. lubelskie).

Gospodarka i społeczeństwo

Ludność trudniła się głównie hodowlą zwierząt (szczątki kostne rogacizny), uprawą roli (szczątki zbóż, ślady orki), łowiectwem (szczątki kostne jeleni, dzików), zbieractwem (nagromadzenia muszli i skorup żółwi).

Bibliografia

• Kultura trzciniecka w Polsce (Materiały z Sympozjum), pod red. P. Poleskiej, J. Rydzewskiego, Kraków 1987
• Prahistoria Ziem Polskich, tom IV pod redakcją W. Hensla Wydawnictwo PAN, Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, 1979.
• Pradzieje ziem polskich, tom I cz. 2 Epoka Brązu i początki Epoki Żelaza pod redakcją J. Kmiecińskiego , wyd. PWN Warszawa-Łodź 1989
• Wielka Historia Polski, tom I: Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Piotr Kaczanowski , Janusz K. Kozłowski, wyd. Fogra Kraków 1998
• Od neolityzacji do początków epoki brązu przemiany kulturowe w międzyrzeczu Odry i Dniepru VI i II tys. przed Chr. – praca zbiorowa pod redakcja Janusza Czebreszuka, Mikoly Kryvalceviča, Przemysława Makarowicza, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Instytut Prahistorii. Poznań : Wydaw. Poznańskie, 2001
• Encyklopedia historyczna świata tom I: Prehistoria, praca zbiorowe, opracowanie naukowe Janusz Krzysztof Kozłowski , Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999
• Kultura pradziejowa na ziemiach Polski zarys, Jerzy Gąssowski , PWN, Warszawa 1985

Linki zewnętrzne

• O kulturze trzcinieckiej na stronach Lubelskiego Centrum Edukacyjnego

Przypisy