Karta z Psałterza floriańskiego

Bogurodzica , rękopis z roku 1407

Garbarz – miniatura z Kodeksu Baltazara Behema

Jan Długosz

Literatura polska w okresie średniowiecza - epoka w historii literatury polskiej przypadająca na okres od X wieku do 1500 roku.

Literatura polska epoki średniowiecza obejmuje okres pięciu wieków, a więc najdłuższy okres w dziejach polskiej literatury a zarazem najbardziej ubogi pod względem ilości tekstów literackich. Wiele dzieł to twórczość anonimowa, większość tekstów nie jest datowana i określenie przybliżonego czasu ich powstania możliwe jest dzięki żmudnym badaniom. Istnieje też spora liczba utworów, które nie zachowały się do naszych czasów.

Literatura w okresie przed przyjęciem chrześcijaństwa

Nie dochowały się żadne dokumenty, które mogłyby poświadczyć istnienie przedchrześcijańskiego piśmiennictwa na ziemiach polskich. Z pewnością istniała przedchrześcijańska twórczość oralna , odnotowywana przez etnografów . Były to pieśni, piosenki, legendy, podania, mity oraz bajki i baśnie ludowe. Echa ustnej twórczości w przekształconej formie zachowały się w ludowej twórczości na wiele wieków po zakończeniu epoki średniowiecza.

Literatura w wiekach X/XI–XIII

Okres ten to epoka panowania sztuki romańskiej , która trwała na ziemiach polskich dłużej niż na Zachodzie. Jej początek wiąże się z przyjęciem przez Polskę chrześcijaństwa (rok 966) i otwarcie się na wpływy kultury zachodniej. Choć sztuka romańska była na gruncie polskim przeszczepiona z zewnątrz, to jednak wytworzyła pewne cechy charakterystyczne tylko dla Polski. W tym okresie przy nowo budowanych klasztorach i katedrach powstawać zaczęły dwustopniowe szkoły: trivium (nauka gramatyki, dialektyki, retoryki łacińskiej) i quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka). Niektóre ze szkół dysponowały dość pokaźnymi bibliotekami, np. biblioteka w Krakowie , jak świadczy zachowany inwentarz z 1110 roku, posiadała w swoich zasobach m.in. dzieła pisarzy antycznych ( Owidiusz , Stacjusz , Terencjusz , Persjusz , Salustiusz ), kodeksy prawnicze, podręczniki i dzieła teologiczne. Wielu Polaków wyjeżdżało wtedy na studia za granice (m.in. do Bolonii i na Sorbonę ).

Piśmiennictwo w tym okresie było przeważnie łacińskie. Jego zawiązki pojawiać się zaczęły już w czasach Bolesława Chrobrego . Są to utwory hagiograficzne: trzy żywoty św. Wojciecha oraz utwór Vita quinque fratrum . Teksty te zostały napisane przez cudzoziemców, którzy dostosowali je do wzorców religijnego żywotopisarstwa akcentując ówczesne ideały ascezy, pokory i wiary. Kontynuatorem tego typu literatury jest w XIII wieku Polak Wincenty z Kielc , autor dwóch poetyckich żywotów św. Stanisława . Najwybitniejszymi jednak tekstami łacińskimi z tego okresu są kroniki, związane z polską rzeczywistością omawiające polskie dzieje. Autorem pierwszej z nich jest cudzoziemiec Gall Anonim , który w swojej Kronice Polskiej tworzonej za rządów Bolesława Krzywoustego odmalował dzieje Bolesława Krzywoustego i jego piastowskich przodków. Kolejnym kronikarzem był biskup krakowski Wincenty Kadłubek , który pełnił funkcję kanclerza na dworze Kazimierza Sprawiedliwego . Stworzył on Kronikę w czterech księgach, opisującą dzieje polskie od czasów starożytnych.W przeciwieństwie do dzieła Galla Anonima w kronice Kadłubka wiele jest akcentów baśniowych i fantastycznych, szczególnie w księdze pierwszej opisującej m.in. rzekome zwycięstwa Polaków nad Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem , jednak czasy późniejsze są u niego podobnie jak i u Galla Anonima raczej zgodne z rzeczywistością i stanowią doskonałe źródło historyczne. Cennymi źródłami historycznymi są także roczniki powstające także w tym okresie (np. Rocznik Świętokrzyski ). Oprócz prozy łacińskiej powstaje wtedy także łacińska poezja. Są to utwory epigramatyczne, utwory epickie (np. Poemat o Piotrze Włostowiczu ), liryka religijna, oraz wiersze o treści specjalnej (np. poemat lekarski dominikanina Mikołaja z Polski ). Jednym z najstarszych utworów napisanym w języku polskim jest Bogurodzica , pierwsze dwie zwrotki powstały prawdopodobnie w połowie XII wieku, pierwszy jej zapis pochodzi z wieku XV-tego. Pełniła ona role nieoficjalnego hymnu państwowego, śpiewana była przez rycerstwo polskie m.in. podczas bitwy pod Grunwaldem . W języku polskim pisany były też Kazania świętokrzyskie – zbiór kazań z pierwszej połowy XIII wieku, arcydzieło polskiej prozy tego okresu.

Literatura w XIV wieku

Pod koniec XIII wieku na ziemiach polskich kształtować się zaczęły początki sztuki gotyckiej . Za panowania Kazimierza Wielkiego nastąpił wielki rozwój gospodarczy, społeczny i cywilizacyjny kraju. W 1364 roku król założył Akademię Krakowską (dzisiejszy Uniwersytet Jagielloński ), trzydziesty ósmy z kolei uniwersytet w Europie. Wiek XIV charakteryzuje się też rozwojem szkolnictwa parafialnego. Jednak rozkwit gospodarczy kraju stał się podstawą rozwoju literatury dopiero w następnym stuleciu. Piśmiennictwo tego okresu przedstawia się skromnie, nie było twórców pokroju Galla Anonima, czy Wincentego Kadłubka, ani utworów na miarę Bogurodzicy, czy Kazań Świętokrzyskich.

W XIV wieku nadal dominuje piśmiennictwo łacińskie. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Janko z Czarnkowa podkanclerzy Kazimierza Wielkiego, autor Kroniki Polskiej w której oprócz dawnych dziejów Polski, opisane były też tematy współczesne, wzbogacone materiałem anegdotycznym i elementami autobiograficznymi. W tym samym mniej więcej czasie powstała Kronika Wielkopolska nieznanego autora, opisująca dzieje władców Polski. Z poezji łacińskiej na uwagę zasługuje utwór świecki Pieśń o wójcie Albercie, pisana pod wpływem dramatycznych wydarzeń tego okresu ( bunt wójta Alberta ). Nadal powstawało wtedy wiele utworów o tematyce religijnej (m.in. hymn Gaude Mater Polonia ).

Piśmiennictwo w języku polskim reprezentują przede wszystkim przekłady Pisma Świętego , modlitw i innych tekstów kościelnych (np. przekład psalmów Psałterz floriański ). W końcu XIV wieku powstał też zbiór kazań ( Kazania gnieźnieńskie ) wzorowany na pismach łacińskich z tego okresu.

Literatura w XV wieku

Wiek XV to okres rozkwitu literatury średniowiecznej, a zarazem pojawiania się nowych renesansowych pierwiastków, więc okres współistnienia i ścierania się różnych tendencji ideowych, światopoglądowych i artystycznych. Na sam początek tego okresu (rok 1400) przypada reforma Akademii Krakowskiej, która stała się dzięki niej uczelnią o europejskim poziomie. Z jej działalnością wiązały się nazwiska wybitnych profesorów i wykładowców, takich jak Paweł Włodkowic , Jakub z Paradyża , Stanisław ze Skarbimierza , Paweł z Worczyna , Wojciech z Brudzewa , czy Jan z Ludziska – pierwszy polski humanista. Dzięki tej uczelni podniósł się poziom kulturalny, wzrosła liczba szkół i ich poziom.

Piśmiennictwo polskie podobnie jak w wiekach poprzednich miało charakter łaciński i polski, ale zmienił się stan posiadania literatury pisanej w języku narodowym na jej korzyść. Wzrosła liczba utworów oraz nastąpiło ich zróżnicowanie w treści. Wiek XV przyniósł upowszechnienie kultury i pisma, czemu sprzyjał rozwój sztuki drukarskiej , który rozpoczął się w latach siedemdziesiątych. Twórcami i odbiorcami nie byli już tylko duchowni.

W poezji pisanej w języku polskim nadal rozwijała się poezja religijno-kościelna kontynuująca motywy wczesnego średniowiecza. Przede wszystkim były to wiersze dydaktyczno-religijne, takie jak Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią , czy Skarga umierającego . Powstawały wtedy bardzo liczne pieśni maryjne, przede wszystkim najpiękniejszy średniowieczny utwór polski Żale Matki Boskiej pod krzyżem , jak również pieśni wielkanocne, pieśni postne, pieśni pasyjne (m.in. Żołtarz Jezusów Władysława z Gielniowa ), kolędy oraz legendy o świętych. Z tych ostatnich najwybitniejsza jest Legenda o świętym Aleksym . Oprócz poezji o tematyce religijnej wzrosła w ty okresie ilości i poziom utworów o tematyce świeckiej. Motywy świeckie pojawiają się wraz z religijnymi w takich utworach jak wspomniana wyżej Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, czy Pieśni Sandomierzanina. Żywy był też nurt poezji epickiej opiewający ważne wydarzenia i postacie historyczne (np. Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego nieznanego autora, czy Pieśń o Wiklefie Jędrzeja Gałki z Dobczyna ). Poezję świecką interesowały też tematy obyczajowe (m.in. O zachowaniu się przy stole Przecława Słoty ). Do nurtu poezji obyczajowej należy też pierwsza polska satyra – Satyra na leniwych chłopów .

Z obfitej poezji polskiej pisanej w języku łacińskim, zachowało się około 80 utworów. Najwybitniejszymi twórcami tego typu poezji byli m.in. Adam Świnka , autor epitafium na śmierć Zawiszy Czarnego oraz Stanisław Ciołek , autor paszkwilów, panegiryków oraz interesującego wiersza Pochwała Krakowa (Laus Cracoviae). Z anonimowej twórczości łacińskiej zwracają uwagę zręcznie napisane wiersze miłosne, m.in. List żaka do panny (Epistola ad dominicellam).

W XV wieku powstawały też wybitne dzieła prozatorskie, zarówno pisane w języku polskim jak i łacińskim. Najwybitniejszym dziełem pisanym po polsku był apokryf Rozmyślanie przemyskie , czyli Żywot najświętszej rodziny. Powstały też wtedy wybitne przekłady Pisma Świętego (m.in. Biblia królowej Zofii i Psałterz puławski . Najwybitniejszym jednak prozaikiem tego okresu był piszący po łacinie Jan Długosz , autor dzieła Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego , najwybitniejszej polskiej kroniki.

Pod koniec XV wieku pojawiają się pisarze i uczeni, których twórczość znamionuję początek epoki renesansu , tacy jak Grzegorz z Sanoka , Filip Kallimach (z pochodzenia Włoch), Konrad Celtis (z pochodzenia Niemiec) oraz Jan Ostroróg - autor dzieła Memoriał o uporządkowaniu Rzeczpospolitej (Monumentum de rei publicae ordinationemz). Z pisarzy przełomu XV i XVI wieku warto wymienić też Jana z Szamotuł i Mikołaja z Wilkowiecka , autora pierwszego polskiego dramatu Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim , który choć napisany został w epoce renesansu, to jednak duchem tkwi w tradycji średniowiecznej.

Znane postacie okresu średniowiecza, twórcy, pisarze i poeci

• Gall Anonim – XII w., kronikarz
• Maurus – XII w., nieznany bliżej autor (różny od biskupa krakowskiego o tym samym imieniu) tzw. Carmen Mauri , poematu o Piotrze Włostowicu
• Wincenty Kadłubek – XIII w., pierwszy kronikarz-Polak
• Janko z Czarnkowa – XIV w., kronikarz
• Adam Świnka – poeta
• Przecław Słota – XIV/XV w.
• Jan Długosz – XV w., kronikarz, historyk
• Stanisław z Szadka – XV w., dziekan Akademii Krakowskiej
• Jan z Szadka – XV w., dziekan Akademii Krakowskiej
• Andrzej Gałka – XV w., zwolennik poglądów Jana Husa , autor Pieśni o Wiklefie i traktatów
• Jan Łaski – XV/XVI, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski
• Erazm Ciołek – XV/XVI, mecenas sztuki, dyplomata
• Władysław z Gielniowa – XV/XVI, autor pieśni religijnych w języku polskim, błogosławiony Kościoła katolickiego
• Klemens z Piotrkowa – XV/XVI, prawnik, uczony

Niepełna lista pism i ksiąg polskiego piśmiennictwa średniowiecznego (w porządku chronologicznym)

Kroniki

• Kronika Galla Anonima (1112-1116) – pierwsza kronika dotycząca historii Polski, po łacinie
• Kronika Wincentego Kadłubka (XIII w.) – pisana kunsztowną łaciną, bardzo bogate słownictwo
• Kronika Wielkopolska (XIV w.) – autor nieznany
• Kronika Janka z Czarnkowa (koniec XIV w.) – pisana po łacinie, pierwszy pamiętnik w literaturze polskiej
• Dzieje Polski (Historiae Poloniae) (1455-1480) – autor: Jan Długosz

Wiersze, pieśni i inne utwory poetyckie

• Bogurodzica – najstarszy znany tekst poetycki w języku polskim, powstał między XI a XIII wiekiem
• Carmen Mauri (XII w.) – poemat o Piotrze Włostowicu, pisany po łacinie, autor Maurus (bliżej nieokreślony)
• O zachowaniu się przy stole (1415) – wiersz obyczajowo-dydaktyczny, najstarszy znany utwór świecki w języku polskim
• Breve regnum (XV w.) – pieśń pisana po łacinie
• Legenda o świętym Aleksym (XV w.) – utwór hagiograficzny , pisany po polsku
• Satyra na leniwych chłopów (II poł. XV w.)
• Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego (XV w.) – pisana po polsku
• Pieśń o Wiklefie – Andrzeja Gałki z Dobczyna , pisana po polsku
• Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią (ok. 1463) – poezja w języku polskim
• Lament świętokrzyski (1470) – pieśń religijna w języku polskim

Inne pisma z tego okresu

• Bulla gnieźnieńska ( 1136 ) – zawiera 410 polskich wyrazów
• Księga henrykowska ( 1270 ) – zawiera ona pierwsze polskie zdanie "Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj" (Daj (pozwól), ja teraz popracuję, a ty odpocznij)
• Brewiarz czerwiński (I poł. XIV w.)
• Kazania świętokrzyskie (XIV w.) – najstarszy zabytek prozy w języku polskim
• Psałterz floriański (koniec XIV w.) – zawiera teksty w języku polskim, łacinie i niemieckim)
• Biblia królowej Zofii (1453-1455, Biblia szaroszpatacka) – najstarsze tłumaczenie Starego Testamentu na język polski
• Statua synodalia Wratislaviensia (1475 r.) – drukowana książka zawierające teksty modlitw po polsku
• Psałterz puławski (XV/XVI w.) – proza
• Kodeks Baltazara Behema (1505)
• Graduał Olbrachta (1506) – kodeks muzyczny
• Raj duszny (napisał Biernat z Lublina , wydał Florian Ungler , 1513) – pierwsza dochowana we fragmentach całkowicie polska książka drukowana
• Mszał Erazma Ciołka (1513-1518)
• Statuty Łaskiego ( 1505 ) – pierwsza kodyfikacja prawa polskiego

Zobacz też

• literatura polska - przegląd chronologiczny
• literatura średniowiecza
• literatura polska
• literatura
• źródła opisujące początki państw słowiańskich

Źródła

• "Historia literatury polskiej w zarysie" (Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978)

Linki zewnętrzne

• Historia polskiej książki rękopiśmiennej
• id,332670, cid,6682.htm Poezja średniowiecza w Skarbach literatury polskiej
• Chrestomatia staropolska - spis treści