Liwowie – niewielka grupa etniczna zamieszkująca w Kurlandii na Łotwie (Wybrzeże Liwońskie), rdzenni mieszkańcy ziem, zamieszkiwanych przez Bałtów , czyli Łotyszy . Posługują się oni językiem liwskim , należącym do grupy języków ugrofińskich , spokrewnionym blisko z językiem estońskim i fińskim .

Historia

Pochodzenie

Bezpośredni przodkowie obecnych Liwów żyli prawdopodobnie na wschodnich wybrzeżach Morza Bałtyckiego , nad Zatoką Ryską nie wcześniej niż 4000 lat p.n.e. Pierwsze plemiona bałtyjskie, posługujące się językami indoeuropejskimi dotarły tutaj ok. 200 roku p.n.e. , na wieki przed tym, jak Słowianie wypędzili ich na tereny nadmorskie z obszarów dzisiejszej Białorusi . Wyodrębnienie się Liwów nastąpiło prawdopodobnie w VI wieku, choć nazwa "levioni" pojawiła się już w 79 roku n.e. w zapiskach rzymskiego męża stanu i pisarza – Pliniusza Młodszego.

Średniowiecze

Liwowie nazywali siebie raandalist, czyli "mieszkańcami wybrzeży". Zgodnie z tą nazwą najczęściej zamieszkiwali oni tereny bezpośrednio nad morzem . Zajmowali się w większości rybołówstwem , w mniejszym stopniu uprawą roli i hodowlą zwierząt. Po przejęciu we wczesnym średniowieczu kontroli nad ważnym szlakiem handlowym, rzeką Dźwiną (w w języku liwskim Väina), ich kultura znacznie się rozwinęła, głównie dzięki handlowi z Gotami , Rusinami i Finami , a pod koniec pierwszego tysiąclecia także ze Szwedami , Duńczykami i Niemcami . Budowali liczne kurhany i mieli bogate zwyczaje pogrzebowe. Do XII wieku zajmowali ok. 70% terytorium dzisiejszej Łotwy, na południu granicząc z Łatgalami i Kurami .

Pierwsze pisemne wzmianki dotyczące Liwów i języka liwskiego pochodzą z kronik opata kijowsko - peczorskiego Sylwestra z lat 1056 - 1160 , podają one również nazwę ļibj. Pierwsze informacje w łotewskich źródłach pisanych pochodzą z kroniki Henryka Łotysza ( łot. Indriķa hronika) z przełomu XII i XIII wieku . W XII wieku na tereny Liwów przybyli wraz z kupcami z Europy zachodniej pierwsi misjonarze, którzy zamierzali nawrócić rdzennych, pogańskich mieszkańców tych ziem na chrześcijaństwo . W 1148 roku na brzegu Dźwiny stanęła pierwsza kamienna świątynia, a rok później twierdza. W 1190 roku liwski książę Kaupo zdecydował się przyjąć chrzest, ale poddani nadal pozostawali poganami. Coraz silniejsze wpływy Zakonu Krzyżackiego uniemożliwiły utworzenia przez Liwów państwa. W roku 1201 biskup Albert von Buxhövden założył miasto Ryga , chrześcijańską osadę u ujścia Dźwiny . Kiedy pokojowe wysiłki nawrócenia tutejszych plemion zawiodły, powołano zakon kawalerów mieczowych , złożony głównie z rycerzy niemieckich , który miał za zadanie nawrócić pogan siłą. Ich kampania została nazwana Krucjatą Północną. Liwowie zostali nawróceni w 1206 i 1207 roku. Później zostali zmuszeni do przyłączenia się do kawalerów mieczowych i wspomagania ich w walce z Estończykami i Bałtami , która zakończyła się w 1217 roku.

W czasie Krucjaty Północnej dobrze rozwinięte tereny Liwonii zostały zniszczone, a wiele osiedli zostało prawie doszczętnie wyludnionych. Ta próżnia została zapełniona przez plemiona łotewskie : Kurów, Semigalów, Łatgalów i Selonów, które zaczęły przemieszczać się na te terytoria w 1220 roku i kontynuowały akcję osadniczą przez kolejne 30 lat. Zasiedlili oni większość doliny Dźwiny , przez co Liwowie ze wschodu i z zachodu zostali od siebie oddzieleni.

Z powodu narastającego oporu plemion łotewskich zakon kawalerów mieczowych zaczął szukać wsparcia w sąsiednim państwie, stworzonym na terenie Prus przez Krzyżaków , którzy wykorzystując doświadczenie z krucjat , nawrócili pogańskich Prusów i zaczęli budować państwo zagrażające sąsiadom, podzielonej Polsce i pogańskiej jeszcze Litwie . Reorganizacja zakonu przyniosła zmianę nazwy na zakon kawalerów mieczowych w 1237 roku. Rycerze niemieccy ostatecznie podporządkowali sobie Kurów w 1267 roku, a Semigalów w 1290 roku. Od tego czasu tereny obecnej Łotwy były we władaniu Niemców aż do XVI wieku . Jedynie kilka miast, w tym Ryga , zachowały częściową niezależność.

Tereny Łotwy zamieszkane przez Liwów (kolor zielony)

Pod obcym panowaniem (1558-1795)

W połowie XVI wieku zakon liwoński , jak również niezależne biskupstwa na terenach Liwów znalazły się w kłopotliwej sytuacji z powodu rosnących wpływów reformacji i poglądów Marcina Lutra . Widząc militarną słabość zakonu, car Rosji Iwan IV Groźny zaatakował Liwonię w 1558 roku, chcąc zdobyć dostęp do Bałtyku . W konflikt włączyły się wojska sojuszników zakonu, Szwecji i Rzeczypospolitej , co spowodowało prawie 25-letnią wojnę, znaną jako inflancka lub pierwsza wojna północna . Wojna zakończyła się porażką Rosjan i rozwiązaniem zakonu liwońskiego . Liwonia i południowo-wschodnia Łotwa ( Łatgalia ) zostały włączone do państwa polsko - litewskiego , zaś Kurlandia i Semigalia utworzyły Księstwo Kurlandii i Semigalii , będące lennem Rzeczypospolitej . Pierwszym księciem został ostatni wielki mistrz zakonu liwońskiego Gotthard Kettler .

Po około 10 latach pokoju nowa fala wojen przelała się przez tereny Liwonii , która stała się polem walk polsko - szwedzkich . Pomimo początkowych sukcesów wojsk Rzeczypospolitej zwycięsko wyszli ze starcia Szwedzi , którzy w 1629 roku otrzymali Liwonię i miasto Rygę . Podczas panowania szwedzkiego na terenach Estonii i Liwonii nastał tzw. złoty wiek. Spośród wszystkich obcych okupantów tych terenów to Szwedzi byli najbardziej nastawieni na ożywienie kulturalne regionu bałtyckiego . W XVII wieku królowie Szwecji Gustaw II Adolf i Karol XI wprowadzili szkolnictwo podstawowe, Biblia została przetłumaczona na język estoński i łotewski , a w Tartu utworzono uniwersytet.

Pomimo że Szwedzi nie dopuszczali do polskich ani duńskich prób przejęcia tych ziem, nie można tego powiedzieć o próbach rosyjskich . W czasie wielkiej wojny północnej w latach 1700 - 1721 car Piotr I Wielki całkowicie unicestwił marzenia Szwecji o mocarstwowej pozycji w regionie. Po traktacie w Uusikaupunki (szw. Nystad) w 1721 Estonia i Liwonia , zniszczone doszczętnie 20-letnią wojną, stały się częściami Cesarstwa Rosyjskiego . Kurlandia pozostała niezależnym księstwem aż do III rozbioru Polski w 1795 .

Asymilacja i izolacja (1795-1914)

Częściowo z powodu kolejnych zniszczeń wojennych, częściowo zaś z powodu asymilacji narodowej wśród uchodźców, Liwowie z Liwonii zostali ostatecznie prawie w całości zasymilowani jako część narodu łotewskiego . Wielu przedstawicieli tego narodu dotknęła również zaraza dżumy w latach 1710 - 1711 . Ostatnią grupą rodzimych Liwów było kilka rodzin żyjących nad rzeką Salaca ( liw. Salatsi), zaś w II poł. XIX wieku język liwski i kultura Liwów ostatecznie znikły z terenów znanych jako Liwonia . Jednak w dialekcie liwońskim języka łotewskiego zachowało się wiele zapożyczeń z rodzimego języka Liwów, a inne wpływy tego języka są widoczne w wielu nazwach geograficznych w regionie.

Na terenach nad Zatoką Ryską , w Kurlandii , język i kultura Liwów znalazły się również pod wielkim naporem Łotyszy i Rosjan , jednak przetrwały na samym krańcu Półwyspu Kurlandzkiego. Kilka okoliczności sprawiło, że mieszkańcy tych terenów, znanych jako Līvõd Rãnda (Wybrzeże Liwońskie), nie podporządkowali się łotewskiemu naporowi i byli zbyt silni, aby się zasymilować. Jednym z powodów był fakt, że wspólnota Liwów z tego obszaru była silnie związana z morzem i rybołówstwem , zaś Łotysze byli silniej związani z lądem i rolnictwem . Ta różnica spowodowała, że związki między tymi grupami etnicznymi były słabe. Po drugie, Wybrzeże Liwońskie było odgraniczone od reszty kraju gęstymi obszarami leśnymi i bagiennymi . Liwowie z półwyspu utrzymywali znacznie więcej kontaktów z Estończykami zamieszkującymi wyspę Saaremaa , położoną na północ od Zatoki Ryskiej , niedaleko przylądka w Kolce , jednej z głównych osad Liwów. W takiej izolacji liwscy rybacy zachowali swoją tożsamość narodową przez długie wieki, aż do wieku XX , kiedy na te tereny wkroczyły walki między mocarstwami światowymi, co zakłóciło spokojną egzystencję Liwów.

I wojna światowa

W 1914 roku Rosja przystąpiła do I wojny światowej atakując Niemcy i Austro-Węgry , jednak szybko została zepchnięta do obrony dzięki zwycięstwom armii niemieckiej . Region obecnych państw bałtyckich dostał się pod okupację niemiecką . Okupacja Wybrzeża Liwońskiego przez Niemców od 1915 roku spowodowała ucieczkę wielu Liwów, którzy już nigdy nie powrócili na swoje rodowite tereny. Reszta narodu została przesiedlona przez Niemców , jednak powróciła do swoich domów w 1919 roku.

Porażka Rosji , poprzedzająca rewolucję lutową i abdykację cara Mikołaja II otworzyła drogę komunistom do zagarnięcia władzy w kraju w wyniku rewolucji październikowej . Traktat brzeski z 3 marca 1918 zakończył ostatecznie wojnę między Niemcami a Rosją i pozostawił tereny nad Bałtykiem w rękach niemieckich . Jednak po kapitulacji Niemiec w 1919 roku powstały na tych terenach niepodległe republiki Litwy , Łotwy i Estonii .

Odrodzenie Liwów w okresie międzywojennym

Wybrzeże Liwońskie stało się częścią niepodległej Łotwy , która z kraju demokratycznego stała się szybko krajem autokratycznym. Pomimo tego Liwowie, ich język i kultura zaczęły się szybko odradzać, również w okresie dyktatury Kārlisa Ulmanisa . Najbardziej widocznym przejawem tego odrodzenia było założenie Wspólnoty Liwońskiej 2 kwietnia 1923 roku, która skupiała reprezentację narodu liwońskiego. Przy wspólnocie powstał chór, a na terenach wybrzeża zaczęto organizować festiwale piosenki Liwów. Później przyjęto projekt flagi Liwów, zielono-biało-niebieskiej, o proporcjach 2:1:2. Trzy kolory oznaczały: lasy (zieleń), plaże (biel) i morze (błękit), a podział, podobny do flagi Łotwy symbolizował związki z Łotwą . Chociaż rząd w Rydze zabronił Liwom zorganizowania oddzielnego od centralnego kościoła luterańskiego w 1923 roku, jednak w tym samym roku zaakceptował wprowadzenie języka liwskiego jako przedmiotu dodatkowego w szkołach podstawowych na Wybrzeżu Liwońskim. Sprawy religijne rozwiązano, tworząc dwie parafie liwskie (w Kolce i Mazirbe) w ramach łotewskiego kościoła luterańskiego . W latach 30. pojawiły się pierwsze publikacje w tym języku, poezja kilku autorów liwskich i pierwszy miesięcznik w języku liwskim "Livli". Liwowie nawiązali również kontakty ze spokrewnionymi narodami, Estończykami i Finami . Dzięki dotacjom z tych krajów w 1939 w Mazirbe ( liw. Irē) zostało założone Centrum Wspólnoty Liwów.

Ożywienie kulturalne w okresie międzywojennym dało narodowi liwońskiemu pierwszą okazję do niczym nie zachwianego odczuwania świadomości narodowej i etnicznej. Dawniej zwykli oni nazywać siebie samych randalistami (mieszkańcami wybrzeży) i kalaimed (rybakami). Od lat 20. weszły do słownika Liwów takie określenia własnego narodu jak līvõd, līvnikad, czy livlist.

II wojna światowa

W 1940 roku Łotwa , podobnie jak Litwa i Estonia zostały zajęte przez wojska ZSRR . Ta inwazja, podobnie jak napaść Niemiec 22 czerwca 1941 roku zakończyły okres postępu w kulturze Liwów. Wszystkie przejawy działalności kulturalnej zostały zabronione, podobnie jak w okresie carskim. Mieszkańców Wybrzeża Liwońskiego również wysiedlono ze swoich terenów, podobnie jak w czasie I wojny światowej . Większość z nich przeżyła wojnę w Rydze i Kurlandii , jednak część uciekła przez Morze Bałtyckie na szwedzką wyspę Gotlandię . Półwysep Kurlandzki był jednym z miejsc, w których Niemcy utrzymywali się aż do kapitulacji 5 maja 1945 , co spowodowało, że wszystkie domy zostały przez nich lub przez wojska radzieckie zniszczone, zanim Liwowie zdążyli do nich powrócić.

Represje w okresie Związku Radzieckiego

W okresie Związku Radzieckiego i Łotewskiej SRR Liwowie byli poddawani dotkliwym represjom ze strony Moskwy . Zabroniono im np. kontynuowania tradycji rybołówstwa . Wielu z nich zostało również wysiedlonych na Syberię w okresie terroru stalinowskiego między 1945 i 1952 roku. W 1949 mocno dotknęła ich również kolektywizacja rolnictwa . W 1955 na terenach Liwów powstała radziecka baza wojskowa. To spowodowało przesiedlenie siłą części Liwów na obszary położone dalej od morza . Ostatecznie wszystkie wsie z zachodniego Wybrzeża Liwońskiego zostały opuszczone przez mieszkańców z powodu utworzenia przez ZSRR "zamkniętego obszaru granicznego" na wybrzeżu Kurlandii .

Kultura liwońska była również poddawana represjom. Zakazano np. działalności Centrum Wspólnoty Liwów, którego majątek został podzielony i rozdany. W okresie Łotewskiej SRR Liwowie nie byli traktowani jako oddzielna grupa etniczna.

Obecna sytuacja

Flaga Liwonii

We wczesnych latach 70. liwońscy śpiewacy dostali pozwolenie na założenie chóru "Livlist" w mieście Ventspils . W latach 80. , w okresie przemian Gorbaczowa , pieriestrojki i głasnosti sytuacja Liwów się zmieniła. W 1986 roku została założona Wspólnota Kultury Liwońskiej, później przemianowana na Unię Liwońską.

Po rozpadzie Związku Radzieckiego w 1991 Łotwa odzyskała niepodległość. Dzięki temu Liwowie ponownie zostali uznani za mniejszość etniczną, której język i kultura muszą być chronione i rozwijane. Wszystkie prawa i posiadłości, które zostały odebrane Liwom w okresie sowieckim , zostały im zwrócone. Na przykład Centrum Wspólnoty Liwów w Mazirbe zostało im oddane i przekształcone w muzeum historyczne, nazwane Domem Liwów. Również język liwski został ponownie wprowadzony do szkół podstawowych na terenach Wybrzeża Liwońskiego, tym razem także jako przedmiot główny i obowiązkowy.

4 lutego 1992 łotewski rząd utworzył chroniony obszar kulturalno-historyczny wspólnoty Liwów, nazwany Wybrzeżem Liwońskim (Līvõd Rãnda), na terenie którego znalazło się 12 liwońskich wiosek: Lūžņa ( liw. Lūž), Miķeļtornis (Piza), Lielirbe (Īra), Jaunciems (Ūžkila), Sīkrags (Sīkrõg), Mazirbe (Irē), Košrags (Kuoštrõg), Saunags (Sãnag), Vaide (Vaid), Kolka (Kuolka), Pitrags (Pitrõg) i Melnsils (Mustanumm). Obszar ten położony jest na terenie dwóch okręgów, Talsu rajons i Ventspils rajons . Największymi centrami kultury Liwów są miejscowości Mazirbe i Kolka . Rząd Łotwy chroni ten teren przed ingerencją innych narodów, w tym Łotyszy i zabrania zmian w historycznej zabudowie wiosek. Na tych terenach jest również zabronione zakładanie hoteli, restauracji i innych obiektów, które mogłyby naruszyć niezależność kultury Liwów.

Naród liwski liczy ok. 2000 osób, z czego 1700 żyje w 12 wioskach na terenie Wybrzeża Liwońskiego, zaś 300 innych na pozostałych terenach Łotwy , w większości w Rydze , jednak również w miastach Ventspils , Talsi i Dundaga. Według danych z 1995 język liwski był w użyciu jedynie wśród ok. 35 osób, z czego tylko 15-20 używało go w stopniu płynnym. Dąży się do rekultywacji tego języka i opracowania szczegółowej gramatyki, czego przejawem jest wprowadzenie liwskiego do szkół.

Zobacz też

• język liwski
• Kolka
• Kurlandia
• Liwonia

Linki zewnętrzne

• Liwowie w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich , Tom V (Kutowa Wola – Malczyce) z 1884 r.
• Strona wspólnoty Liwów