Libertarianizm jest
filozofią
oraz
stylem politycznego myślenia
postulującym nieograniczoną swobodę dysponowania własną
osobą
(samoposiadanie) i
własnością
, o ile tylko postępowanie to nie ogranicza swobody dysponowania swoją osobą i własnością komuś innemu (wedle zasady: wolność twojej pięści musi być ograniczona bliskością mojego nosa lub twoja wolność kończy się tam gdzie zaczyna moja). Najczęściej jest uważany za skrajną wersję
liberalizmu
.
Historia libertarianizmu
Wstępne założenia libertarianizmu w
USA
opracował
Jay Albert Nock
(
1870
-
1945
). Utożsamiał on przymus stosowany przez
państwo
z działalnością przestępczą, argumentując że państwo jest legalnym
monopolistą
w zakresie popełniania zbrodni (dokonywanych pod pozorem wymierzania kary) i kradzieży (pod pozorem nakładania podatków).
W okresie powojennym do popularyzacji myśli libertariańskiej przyczyniła się emigrantka z
ZSRR
Ayn Rand
(
1905
-
1982
), autorka powieści "The Fountainhead" ("Źródło") (
1942
) i "Atlas Shrugged" ("Atlas zbuntowany") (
1953
). Stworzyła ona tzw.
filozofię obiektywistyczną
, zainspirowaną
logiką
Arystotelesa
oraz
antropologią
i
etyką
Nietzschego
. Paradoksalnie sama Rand ostro protestowała przeciwko łączeniu libertarianizmu z jej filozofią obiektywistyczną, ponieważ sama określała swoje poglądy jako zdecydowanie prawicowe, co kłóciło się z anarchistycznym nastawieniem do świata wielu libertarian (w szczególności liderów tego ruchu z
lat 60.
i
70.
XX
w. jak:
Murray Rothbard
,
Karl Hess
czy
Samuel Edward Konkin
).
W latach 70. i
80.
XX w. nastąpił rozwój myśli libertariańskiej, głównie za sprawą takich instytucji jak: Reason Foundation, Cato Institute, Institute of Humane Studies oraz pism "The Objectivist", "The Freeman", "Libertarian Studies". Jednym z czołowych myślicieli tego okresu był
Robert Nozick
, autor głośnej książki "Anarchia, państwo, utopia" z
1971
, powszechnie odebranej jako polemika z poglądami
Johna Rawls'a
. Część polityków libertariańskich znalazła swoje miejsce w administracji prezydenta
R. Reagana
.
Obok politycznego nurtu libertarianizmu rozwijał się także jego radykalny nurt antypolityczny i stricte anarchistyczny związany głównie z osobami Wandy MacElroy, Carla Watnera (twórców pisma "The Voluntaryist") czy
Samuela E. Konkina
(twórcy The Agorist Institute i Movement of Libertarian Left).
Poglądy libertarian
Wolnościowa tradycja
Libertarianie uważają siebie za jedynych spadkobierców wolnościowej tradycji Zachodu. Czerpią obficie z
liberalizmu klasycznego
(
John Locke
,
Frederic Bastiat
),
austriackich ekonomistów
(
Ludwig von Mises
,
Friedrich August von Hayek
) oraz pewnych elementów amerykańskiego
anarchoindywidualizmu
(
Lysander Spooner
, Benjamin Tucker). Od tych pierwszych czerpana jest pochwała
wolnego rynku
i
prawa własności
, a od drugich – krytyka
państwa
oraz przymusowego opodatkowania. Jednak podstawową sprzecznością libertarianizmu z
anarchoindywidualizmem
jest odrzucenie
laborystycznej teorii wartości
. Wiara w
wolny rynek
, zaczerpnięta od
liberałów
(oraz analiza ekonomiczna) prowadzi ich do postulatu demontażu instytucji państwowych na skalę niespotykaną w innych teoriach politycznych. Niekiedy libertarianizm jest uważany za synonim
liberalizmu klasycznego
, co jest błędne i prowadzi do częstych nieporozumień oraz marginalizacji poglądów
szkoły austriackiej
na rzecz
monetaryzmu
.
Samoposiadanie
Według filozofii libertarianizmu, każdy człowiek jest wyłącznym posiadaczem swojego życia. Ich zdaniem, zanegowanie tego założenia oznaczałaby zezwolenie na przyznanie innym osobom prawa do ingerowania w jego życie.
Aksjomat nieagresji
Jest to kolejne, podstawowe założenie libertarianizmu. W libertarianizmie naruszenie wolności drugiej osoby nazywane jest agresją. Według omawianego aksjomatu jednostka nie może inicjować agresji; może jej użyć tylko w wypadku, gdy inna osoba jako pierwsza zainicjuje agresję. Krótko mówiąc, agresja jest dopuszczalna wyłącznie w celu samoobrony.
Prawo własności
Z uznaniem wolności człowieka oraz zasady samoposiadania łączy się uznanie
prawa własności
jako jednego z
praw naturalnych
. Własność jest tu rozumiana jako ogół dóbr wytworzonych przez człowieka, jak również tych uzyskanych na drodze podarunku lub dobrowolnej wymiany. Jako, że w libertarianizmie własność uznana jest za nierozłączną część wolności, kradzież staje się formą inicjowania agresji, łamiącą wyżej wymieniony aksjomat. W związku z tym każdy posiadacz danego dobra (i jedynie on) ma nieograniczone prawo do dysponowania swoją własnością.
Wolny rynek
Zwolennicy libertarianizmu uznają
wolny rynek
za optymalną formę organizacji społeczeństwa, opartej na wyborze, dobrowolnych umowach oraz niepodlegającej przymusowi. Toteż postulują praktycznie całkowite poddanie mechanizmom rynkowym wszystkich gałęzi gospodarki, w tym
szkolnictwa
i
służby zdrowia
(w dalszej części szerzej omówione zostaną poszczególne gałęzie).
"Nie ma przestępstwa bez ofiary"
Wolnościowcy wyznają zasadę "nie ma przestępstwa bez ofiary", w myśl której takie zjawiska jak
prostytucja
, posiadanie i używanie
narkotyków
czy gry
hazardowe
nie powinny być karane, lecz podlegać zasadom wolnego rynku; w myśl tej zasady niedopuszczalne są też jakiekolwiek formy cenzury –
wolność słowa
powinna być nieograniczona. Libertarianie w tym przypadku zwracają uwagę również na irracjonalność i nieefektywność kryminalizacji omówionych tutaj zjawisk, powołując się na fakt, że nałożone zakazy tak naprawdę nie zwalczyły ich, a wręcz spowodowały, że niebezpieczni przestępcy zaczęli zajmować się handlem
narkotykami
oraz
stręczycielstwem
, czerpiąc z nich spore zyski.
Państwo
Kwestia istnienia
państwa
jest głównym przedmiotem sporu pomiędzy dwoma głównymi nurtami libertarianizmu:
minarchizmem
i
anarchokapitalizmem
. Minarchiści dopuszczają istnienie państwa minimalnego oraz pozostawienie w jego gestii funkcji takich jak
siły zbrojne
,
policja
i
wymiar sprawiedliwości
. Anarchokapitaliści natomiast uważają, że usługi te mogą i powinny być świadczone przez prywatne przedsiębiorstwa lub dobrowolne stowarzyszenia, natomiast istnienie jakiegokolwiek rządu jest potencjalnym zagrożeniem dla wolności (oraz złem moralnym).
Pieniądz
Poglądy libertarian odnośnie pieniądza są zazwyczaj zbieżne ze zdaniem przedstawicieli tzw. szkoły austriackiej, wedle której emisja pieniądza winna być domeną prywatnych
banków komercyjnych
. Generalnie wszystkie odłamy libertarian są zgodne w tym, iż rząd nie powinien zajmować się kwestiami monetarnymi.
Edukacja
Zdaniem libertarian, państwowe systemy edukacyjne nie sprawdzają się. W tym przypadku najczęściej powołują się na regularnie spadający poziom edukacji w XX-wiecznych
Stanach Zjednoczonych
oraz na fakt, że usługi świadczone na
wolnym rynku
bez interwencji państwa odznaczają się wyższą jakością, niż te państwowe. Libertarianie są przeciwni również ministerstwom edukacji, odgórnie narzuconym przez państwo programom szkolnym oraz obowiązkowi szkolnemu; w tym ostatnim przypadku zwracają również uwagę na fakt, że w niektórych rodzinach dobrowolna edukacja indywidualna bądź domowa przyniosłaby lepsze skutki.
Służba zdrowia
Służba zdrowia, jako gałąź gospodarki, miałaby zostać zastąpiona prywatnymi firmami świadczącymi usługi zdrowotne, a obowiązkowe ubezpieczenia zdrowotne miałyby ustąpić miejsca dobrowolnym.
Własność intelektualna
Kolejny wewnętrzny spór wśród libertarian jest spowodowany różnicą zdań na temat
własności intelektualnej
(intellectual property). Jej obrońcami byli przede wszystkim
obiektywiści
:
Ayn Rand
, David Kelley, Murray Franck. Wolnościowymi zwolennikami IP byli także: Andrew Galambos, J. Neil Schulman. Najważniejsi
infoanarchiści
w ruchu libertariańskim to:
Samuel Edward Konkin
, N. Stephan Kinsella. Zaś
Murray Rothbard
popierał część
prawa autorskiego
dotyczącej kopiowania, ale stanowczo sprzeciwiał się
patentom
.
Główni przedstawiciele
Zobacz też
