Lelek – trudny do dostrzeżenia dzięki maskującemu upierzeniu
Lelek, jako ptak nocny, dzień spędza w ukryciu. Na zdjęciu pisklę oczekujące na pokarm i schowane w liściach
Lelek (lelek kozodój) (Caprimulgus europaeus) –
gatunek
niewielkiego
ptaka
nocnego z
rodziny
lelkowatych
.
Nazwa rodzajowa caprimulgus pochodzi od słów capra, czyli koza i mulgere, które znaczy doić. Nazwa gatunkowa europeas pochodzi od kontynentu europejskiego.
Występowanie
Lelek, ponieważ należy do rodziny lelkowatych, preferuje cieplejsze tereny Starego i Nowego Świata. Zamieszkuje
Europę
(bez północnej części
Półwyspu Skandynawskiego
), południowo-zachodnią
Azję
aż po
Indie
oraz północno-zachodnią
Afrykę
. To ptak wędrowny pokonujący duże odległości. Zimuje w
południowej
i
środkowej Afryce
. Wędrowny, przeloty w kwietniu – maju i sierpniu – październiku. Wyróżnia się 4 podgatunki.
- W Polsce nieliczny gatunek lęgowy spotykany w całym kraju, również w niższych górach, choć rozmieszczony nierównomiernie. Jego obecność zależy od preferowanych siedlisk.
Cechy gatunku
Ptak o smukłej sylwetce, dużej głowie i niewyodrębnionej szyi. Czarny
dziób
delikatny, krótki, szeroko rozcięty i płaski w formie głębokiej paszczy sięgającej poza oko, otoczony sztywnymi, szczeciniastymi
piórami
(zwiększają efektywność w trakcie polowania na latające owady). Lelki mają duże, czarnobrązowe oczy. Pióra okrywowe podobne do
sowich
. Ubarwienie miękkie, imitujące korę: wierzch ciała szarobrunatny o czarnym, szarym i brunatnym podłużnym pręgowaniu oraz plamach w tych samych barwach. Szara, pokryta plamami pierś, brązowy lub żółtordzawy spód o brunatnym poprzecznym drobnym prążkowaniu. Skrzydła i ogon są długie.
Lotki
brunatne, pokryte jaśniejszymi plamami. Trzy pierwsze lotki z dużymi białymi plamami. Na szarych
sterówkach
poprzeczne brunatne prążkowanie. Nogi są brązowe. Obie płci mają podobną wielkość. Samca można odróżnić od samicy po dużych plamach na końcach skrzydeł i po biało zakończonych sterówkach, które dobrze widać w locie. Gdy trzyma się ptaka w ręku i obserwuje z bliska można rozpoznać płeć z większą pewnością, po rysunku i ubarwieniu skrajnych lotek.
Rozmiarami podobny jest do smukłej turkawki lub kosa. Prowadzi skryty tryb życia. Za dnia odpoczywa na ziemi lub wzdłuż gałęzi na drzewach. Słabe i krótkie palce nie pozwalają obejmować lelkowi gałęzi w sposób w jaki to robią pozostałe ptaki. Ubarwienie ochronne dobrze maskuje siedzącego ptaka, a dodatkowa wyprostowana postawa obok kawałka drewna z zamkniętymi oczami sprawia, że jest rzadko dostrzegany. Zauważyć go można jednak zwykle dopiero, gdy znienacka wyfrunie spod nóg zakłócającego mu spokój człowieka. Gdy warunki pogodowe są niesprzyjające lelek potrafi obniżyć temperaturę ciała i zapaść w letarg, przez co zwalnia przebieg procesów przemiany materii i może przeżyć do czasu aż sytuacja się poprawi.
Lot
W locie przypomina pustułkę lub dużą jaskółkę. W powietrzu porusza się cicho i lekko. Wylatuje nad porębami najczęściej o zmierzchu. Czasami przelatuje ponad wierzchołkami drzew.
Wymiary średnie
- dł. ciała
- do 27 cm[3]
- rozpiętość skrzydeł
- 52-55 cm
- masa ciała
- ok. 80 g
Głos
Gdy leci wydaje "ku-ik". Obecność na danym terenie zdradza też warczący śpiew tokowy samca trwający zwykle minutę i trzaskanie skrzydłami w trakcie lotu godowego. Robi to siedząc na drzewie, a głos ten przypomina pracujący silnik "erro-rrroor". Samicę wabi też wołaniem "hejt". Spłoszony ptak reaguje ochrypłym odgłosem "chrak".
Biotop
Lelek kozodój na gałęzi jest trudny do zauważenia
Suche, świetliste
bory sosnowe
w pobliżu łąk, pól, polan, zrębów, młodników. Preferuje też lasy poprzecinane porębami, ich skraje, ale może też może wyprowadzić lęg na terenach bez zwartych drzewostanów. Spotkać go można na wrzosowiskach, zarastających pożarzyskach i wydmach z młodymi kompleksami leśnymi, rzadziej w większych sadach i parkach.
Okres lęgowy
Gatunek monogamiczny.
Gniazdo
Nie buduje gniazda,
jaja
składa bezpośrednio na ziemi (piasku,
wrzosowisku
,
mchu
, ściółce leśnej lub
żwirze
). Niepokojony może przenieść jaja o kilka metrów.
Jaja
W ciągu roku wyprowadza dwa
lęgi
(jeden w skrajnie północnych częściach areału występowania), składając w maju i lipcu po 2 błyszczące eliptycznego kształtu jaja. Są one mlecznobiałe w szare i brązowe plamy, co bardzo dobrze je maskuje. Gdy pierwsze zniesienie zostanie zniszczone zawsze zakłada następne. W razie niebezpieczeństwa matka może przenieść jaja w dziobie w inne miejsce.
Wysiadywanie
Jaja wysiadywane są przez oboje rodziców (częściej przez samicę) przez 17 do 18 dni[3], po czym zajmują się karmieniem młodych.
Pisklęta
, rzekome gniazdowniki, po kilku dniach biegają po ziemi w pobliżu gniazda. Mają szarobrązowy puch. Po 15-20 dniach zaczynają latać[3] i opuszczają gniazdo na dobre, a po 3 tygodniach się usamodzielniają, choć przez kolejne 2 tygodnie są jeszcze dokarmiane przez rodziców.
Pożywienie
Spłaszczona czaszka lelka kozodoja
Owady
chwytane w locie do szeroko otwartego dzioba[3], głównie
ćmy
, muchówki, koniki polne, świerszcze i
chrząszcze
.
Ten nocny łowca poluje o zmierzchu i świcie. Czasem wyruszając z punktu obserwacyjnego ściga owady.
Ochrona
Objęty
ochroną gatunkową ścisłą
. Utrata siedlisk i zmniejszenie ilości dużych owadów sprawia, że lelek staje się coraz rzadszym ptakiem.
Lelek w kulturze
Nazwa gatunkowa nawiązuje do ludowych wierzeń, według których lelki przylatywały do stad kóz i piły ich mleko z wymion. W
wierzeniach słowiańskich
lelek kozodój, podobnie jak
bocian
, był uważany za ptaka który przynosi z
Wyraju
dusze mające się ponownie wcielić, bądź też jako zoomorficzne wyobrażenie samych dusz[4]. Lelki spełniały także ważną rolę w opowiadaniu
Howarda Phillipsa Lovecrafta
pod tytułem Koszmar w Dunwich (The Dunwich Horror), gdzie masowo zbierały się w pobliżu domu umierającego człowieka, zrównując swój śpiew z oddechem konającego. Gdy tuż po śmierci odleciały, oznaczało to, iż nie zdobyły nowej duszy, a gdy hałasowały i śpiewały do samego rana, znaczyło to, że udało im się ją porwać. Motyw lelków kozodojów na tle wierzeń Słowian wykorzystał pisarz
Andrzej Sapkowski
w swej
Sadze o wiedźminie
.
Przypisy
- ↑
Caprimulgus europaeus
w: Integrated Taxonomic Information System (
ang.
)
- ↑
Caprimulgus europaeus
. Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych (IUCN Red List of Threatened Species) (
ang.
)
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Frieder Sauer: Ptaki lądowe. Świat Książki, seria: Leksykon przyrodniczy. .
- ↑ Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004. .
Bibliografia
- Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. .
- Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: MUZA, 2009. .
- Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. Encyklopedia ilustrowana. Warszawa: MULTICO, 2007, s. 165. .
Zobacz też
ptaki Polski
