Wąwóz Olduvai

Kultura olduwajska (oldowajska) albo preszelskoaszelska, także: kultura Olduvai (Kompleks Oldowajski – kultury o tradycji otoczakowej) – najstarsza kultura paleolitu (rzędu 2 mln. lat), jej nazwa pochodzi od wąwozu Olduvai w północno-zachodniej Tanzanii , przy granicy Parku Narodowego Serengeti , w prowincji Arusza .

Kryteria wydzielenia

Pierwszym etapem rozwoju kultury ludzkiej było wytwarzanie narzędzi rdzeniowych na otoczakach . Rodzaj surowca z jakiego wykonywano pierwsze narzędzia stanowiło kryterium wydzielenia tych kultur zaś stopień zaawansowania technologicznego w obróbce tego surowca wyznacza 3 stadia rozwojowe niniejszych kultur na terenie Afryki .

Chronologia, geneza, zanik

• Na terenach afrykańskich:

Pierwsze stadium rozwojowe kultur otoczakowych na terenie Afryki przypada na okres 2,6/2,4-2/1,9 mln lat temu. Najstarsze narzędzia kamienne pochodzą z terenu Etiopii oraz Kenii – dorzecze Auaszu , dolny bieg rzeki Omo i basen Jeziora Turkana . Drugie stadium rozwojowe określane mianem oldowajenu (nazwa tego stadium pochodzi od stanowiska Olduvai , które w zasadzie składa się z kompleksów stanowisk oznaczanych jako I, II) i to właśnie wyniki badań z kompleksu I-go wyznaczają okres trwania tego stadium w przedziale 2,0-1,7 mln lat temu.

Bibliografia

• Clark Desmont J., Prahistoria Afryki, PWN, Warszawa 1978.

Stanowiska kompleksu I, II oraz wytwory narzędzi kamiennych w nich odnajdywane należą do tej samej tradycji technologicznej, a mianowicie oldowajenu. Badaczka Mary D. Leakey , określa tę fazę jako rozwinięty oldowajen którego początki wyznacza data ok. 1,7 mln temu, zaś jego zanik związany jest z rozpowszechnianiem się technologii aszelskiej choć na wielu stanowiskach m.in Olduvai mamy do czynienia z paralelnym współwystępowaniem wytworów obu tradycji technologicznych.

• Na terenach europejskich:

Pierwsze ślady działalności praczłowieka na terenie Europy związane są z pierwsza migracją form praludzkich, które drogą przez Cieśninę Gibraltarską docierały na wybrzeża dzisiejszej Hiszpanii . W związku z tym na terenie Hiszpanii odkryto dwa stanowiska Fuente Nueva-3 w Andaluzji oraz Atapuerca-Gran Dolina . Ślady działalności praczłowieka na tych stanowiskach mieszczą się w przedziale 1 mln-800 tys. lat temu.

Obszar występowania

Stanowisko Sterkfontein

• Na terenach afrykańskich:

Zespoły oldowajskie znane są głównie z obszarów środkowo-wschodniej Afryki. Większość stanowisk znajduje się w granicach Wielkich Rowów Afrykańskich m.in basen jeziora Baringo (dzisiejsze terytorium Kenii). Nieliczne znaleziska zaliczane do zespołów oldowajskich wykraczają poza granice Wielkich Rowów Afrykańskich sięgają z jednej strony wschodnich krańców Afryki – stanowisko Sterkfontein , z drugiej zaś do Maghrebu głównie tereny dzisiejszej wschodniej Algierii – Ain Hanech koło Satif oraz atlantyckiego wybrzeża Maroka – Suk al-Arba al-Gharb.

• Na terenach europejskich:

Na terenie Półwyspu Iberyjskiego oprócz dwóch wyżej wymienionych stanowisk zaliczanych do przemysłów otoczakowych należy wspomnieć także o stanowiskach znajdujących się na terytorium dzisiejszej Portugalii – Magolito, Acofora. Na stanowiska zaliczane do tradycji otoczakowej natrafiono w południowej Francji np. jaskinia Vallonet koło Nicei . Nie mniej stanowisk które można przypisać do tradycji otoczakowej dostarczają tereny Półwyspu Apenińskiego – stanowiska Monte Poggiolo, Castelbolognese znajdujące się koło Bolonii oraz stanowiska Fontana Liri i Arce leżące na południe od Rzymu. W okresie między 800-600 tys. lat temu zaobserwować można pojawienie się inwentarzy charakterystycznych dla tradycji otoczakowej na innych terenach europejskich, głównie są to tereny środkowej i północnej części Francji – stanowisko Soleihac Nadrenii – stanowisko Karlich Czechach – stanowisko Prezletice koło Pragi , Ukrainie Zakarpackiej – stanowisko Korolewo I (położone w górnym biegu Cisy ) i Morawach – stanowisko Cernovice . Stanowiska z okresu 800-600 tys. lat temu nawiązują swoją technologia produkcji narzędzi otoczakowych do tradycji oldowajskiej.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

• Na terenach afrykańskich:

Cechą charakterystyczną dla I fazy rozwojowej jest występowanie narzędzi otoczakowych z obróbką jedno kierunkową ewentualnie z jednym odbiciem – tzw. choppery . Krawędzie najprymitywniejszych narzędzi otoczakowych były proste lub lekko wypukłe zaś podstawowym surowcem do ich produkcji był kwarc , kwarcyt lub bazalt . Przy produkcji narzędzi otoczakowych powstawało wiele ostrych odłupków dlatego należy przyjąć że nie wszystkie były traktowane jako odpadki niektóre z nich zapewne służyły jako narzędzia.

W kompleksie I w Olduvai poświadczone jest występowanie narzędzi otoczakowych jednostronnych tzw. chopperów oraz bloków kamiennych nie będących otoczakami obrabianych dwustronnie z krawędzią zygzakowatą, a więc obrabianych na przemiennie występują także dość płaskie narzędzia z obróbką wielokierunkową.

Cechą charakterystyczną dla inwentarzy rozwiniętego oldowajenu jest zwiększenie ilości narzędzi sferoidalnych i pojawienie się nowych typów narzędzi od łupkowych tzw. przekłuwaczy. W kompleksie II pojawiają się formy określane przez Mary D. Leakey jako protopięściaki jednak ich obecność w tym kompleksie podlega licznym dyskusjom w środowisku badaczy paleolitu. Na innych stanowiskach zaliczanych do rozwiniętego oldowajenu np. Koobi Fora poświadczone jest obok chopperów i narzędzi typu chopping-tool występują też skrobacze i zgrzebła .

• Na terenach europejskich:

Cechą charakterystyczną dla przemysłów otoczakowych występujących na terenie Europy, podobnie jak tych występujących na terenie Afryki, jest występowanie dużej ilości narzędzi otoczakowych dwukierunkowych obok narzędzi jednostronnych i odłupków wytwarzanych przy obróbce narzędzi otoczakowych. Obserwowany jest natomiast stopniowy zanik narzędzi sferoidalnych.

Prymitywne techniki produkcji narzędzi

Prymitywne narzędzia produkowane z otoczaków wykonywane były na jeden z trzech sposobów:

1. odbicie odłupków tylko z jednej strony, w wyniku czego krawędź tnąca powstawała na przecięciu pierwotnej, naturalnej powierzchni kamienia.

2. naprzemianległe odbijanie odłupków, przez co tworzyły się dwie powierzchnie odbić, a na ich zrębie bardzo ostra krawędź tnąca.

3. łuszczenie otoczaka opartego na twardej podkładce przez obijanie drugim kamieniem. W wyniku takiego obijania powstawał nacinak o dwóch przeciwległych krawędziach tnących. Ten typ narzędzi nazwano łuszczniami.

Formy osadnicze

Pierwsze hominidy zamieszkiwały tereny cieków wodnych i nad jeziorami co zapewniało im lepszą ochronę przed zwierzętami oraz dostęp do wody pitnej. Wówczas łatwiej mogli natrafić na padłe okazy zwierząt np. słoni , które najczęściej padały w pobliżu cieków wodnych. W dalszym rozwoju kompleksu oldowajskiego coraz wyraźniej zarysowuje się specjalizacja obozowisk zajmowanych przez praczłowieka.

Na stanowisku Omo 71 znajdującego się w delcie rzeki Omo poświadczone jest występowanie kości m. in. słonia i hipopotama , wokół których znajdują się narzędzia otoczakowe. W związku z tym stanowisko Omo 71 interpretowane jest przez badaczy jako krótkotrwałe obozowisko na brzegu jeziora, gdzie dokonywano wstępnej obróbki znalezionych w sąsiedztwie szczątków zwierząt, upolowanych przez drapieżników bądź padłych okazów. Podobnie funkcje spełniało stanowisko DK3 które znajduje się obrębie kompleksu I w Olduvai. Na stanowisku DK3 odkryto kamienny krąg o średnicy 5 m, w który mogły być wetknięte gałęzie. Owa konstrukcja mogła stanowić swojego rodzaju ochronę przed wiatrem i zabezpieczenia przed zwierzętami. Podobne konstrukcje chroniące przed wiatrem odnaleźć można także na terenie Europy np. stanowisko Soleihac (Francja).

Specjalizacji obozowisk praludzi najpełniej widoczna jest w kompleksie II w Olduvai gdzie odkryto ok 15 stanowisk na których poświadczona jest działalność praludzi. Pod względem funkcjonalności można je podzielić na 5 kategorii:

1. stanowiska podstawowe.

2. miejsca ćwiartowania zwierząt.

3. stanowiska na których dokonywano obróbki surowców kamiennych.

4. na których znajdowały się luźne okazy przedmiotów kamiennych.

5. miejsca na których poświadczone są szczątki kostne australopiteków .

Gospodarka

Ówcześnie większość badaczy m. in. Lewis Binford skłania się ku hipotezie iż pierwsze hominidy były padlinożercami. Zaś badania eksperymentalne prowadzone przez Roberta Blumenschina pozwalają wywnioskować, iż praczłowiek miał preferencyjny dostęp do padłych zwierząt. Niewykluczone jest także polowanie praczłowieka na mniejsze zwierzęta np. antylopy .

Na stanowisku oznaczanym FxJj 20E (znajdującym się w rejonie Koobi Fora) odkryto sięgające ponad 1,4 mln lat temu najstarsze ślady ognia. Niemniej oswojenie ognia, które nastąpiło ok 1 mln lat temu przypisuje się gatunkowi homo ergaster .

Bibliografia

• Janusz K. Kozłowski, Wielka Historia Świata, t. I Świat przed "rewolucją" neolityczną, Fogra, Kraków 2004.
• Janusz K. Kozłowski, Archeologia Prahistoryczna, t. I Starsza Epoka Kamienia, Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1972.
• Piotr Kaczanowski, Janusz K. Kozłowski, Wielka Historia Polski , t.1 Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Fogra, Kraków 1998.
• Janusz K. Kozłowski (opracowanie naukowe), Encyklopedia historyczna świata, t. I Prehistoria, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.
• Bolesław Ginter, Janusz K. Kozłowski, Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu, mezolitu i neolitu (wyd. III), PWN, Warszawa 1990.
• J.Desmond Clark, Prahistoria Afryki, PWN, Warszawa 1978.

Zobacz też

kultury paleolitu , prehistoria .