Księga urwisów – powieść przygodowa dla młodzieży autorstwa Edmunda Niziurskiego , wydana po raz pierwszy w 1954 .

Akcja powieści rozgrywa się w czasach wczesnej PRL w wiosce na Kielecczyźnie. Bohaterami są uczniowie klasy szóstej szkoły podstawowej w Wilczkowie: Wiktor Stopa (miejscowy chłopak, półsierota), Karlik Rudniok (syn inżyniera górnictwa ze Śląska) i inni. Przeżywają oni serię niebezpiecznych przygód, których podłożem jest działalność w Wilczkowie dywersanta, zamierzającego zniszczyć kopalnię miedzi oraz walka o kolektywizację rolnictwa .

Księga urwisów została wydana pod koniec okresu stalinowskiego , w momencie gdy pojawiały się pierwsze, bardzo nieśmiałe oznaki odwilży. Z jednej strony w dużym stopniu przepojona jest propagandą typową dla okresu stalinowskiego: kolektywizacja rolnictwa jest pokazana jako proces pozytywny, pozytywnymi bohaterami (drugoplanowymi) są działacz ZMP Gondera i oficer UB Bolesławiec. Lider sprzeciwiających się kolektywizacji chłopów został przedstawiony jako postać zdecydowanie antypatyczna, a pod koniec utworu okazuje się, że jego syn jest złodziejem, który w dodatku dostarczał wyposażenie zachodnim dywersantom. W pozytywnym świetle przedstawione są starania o utworzenie w Wilczkowie spółdzielni rolniczej oraz drużyny harcerskiej ( OH ZMP ), jak również działania głównych bohaterów w celu zdemaskowania "szpiegów".

Z drugiej jednak strony Niziurski właśnie Księgą urwisów jako jeden z pierwszych potrafił przeciwstawić się schematom realizmu socjalistycznego w literaturze dla młodzieży. Bohaterami są realistycznie przedstawieni chłopcy, którzy wdają się w bójki między sobą, mają skłonności do wygłupów i łobuzerskich kawałów, na ogół źle się uczą, są jednak pokazani z sympatią. Stosunki międzyludzkie w klasie, szkole i wiosce są odmalowane w sposób bardzo realistyczny, a akcja jest dynamiczna i dobrze skonstruowana^[1].

Niziurski za Księgę urwisów otrzymał w 1955 roku Nagrodę Prezesa Rady Ministrów.

Bohaterowie

• Wiktor Stopa – chłopak z Wilczkowa, półsierota (ojciec zginął podczas II wojny światowej), przez siostrę spowinowacony z rodziną Osuchów przedstawionych jako "kułacy" (wrogowie kolektywizacji)
• Karol (Karlik) Rudniok – Ślązak, syn inżyniera górnictwa, najbliższy przyjaciel Wiktora
• Batura – klasowy mądrala, syn kowala, brat działacza partyjnego
• Miksa – przywódca klasowych łobuzów
• Gondera – młody nauczyciel biologii, aktywista ZMP
• Sądej – lubiany nauczyciel matematyki, również zwolennik kolektywizacji
• Zajączkowski – dyrektor szkoły
• Kropa – woźny szkolny, gbur i alkoholik
• Wcisło – kierownik urzędu pocztowego, mieszczącego się w tym samym budynku co szkoła
• Gola – uczeń starszej klasy, zafascynowany sportem, przyjaciel Wiktora

Ekranizacja

Na jej podstawie w 1954 roku został zrealizowany film pt. Tajemnica dzikiego szybu. Zdjęcia kręcono w miejscu dawnych prac wydobywczych na Miedziance oraz na terenie Szkoły Podstawowej w Zajączkowie.

Przypisy