Krzyż i Medal Niepodległości
Awers Awers Krzyża Niepodległości z Mieczami
Awers Awers i rewers Medalu Niepodległości
Awers Baretka Krzyża Niepodległości z Mieczami
Awers Baretka
Ustanowiono	29 października 1930
Wielkość	42 x 42 mm (krzyż) średnica 35 mm (medal)
Kruszec	brąz

Krzyż Niepodległości i Medal Niepodległości – polskie wojskowe odznaczenia państwowe okresu międzywojennego.

Krzyż i Medal Niepodległości zostały ustanowione rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 29 października 1930 roku o Krzyżu i Medalu Niepodległości^[1], w celu "odznaczenia osób, które zasłużyły się czynnie dla niepodległości Polski w okresie przed wojną światową lub podczas jej trwania oraz w okresie walk orężnych polskich w latach 1918 – 1921 , z wyjątkiem wojny polsko-rosyjskiej na obszarze Polski".

Historia

Inicjatywa ustanowienia odznaczenie Krzyż Niepodległości pojawiła się w 1928 r. na wniosek Aleksandry Piłsudskiej , która zwróciła uwagę, że wielu działaczy PPS zasłużonych dla niepodległości nie posiada żadnych odznaczeń z uwagi iż nie służyli w armii^[2]. Inicjatywa ta przekazana płk Adamowi Kocowi spotkała się z poparciem wojska. Gen. Kazimierz Sosnkowski w końcu listopada 1928 r. zwrócił się Prezydenta Ignacego Mościckiego i premiera Kazimierza Bartla z wnioskiem o inicjatywę mającą na celu: "naprawienia krzywd, jakie spotkały liczne rzesze zasłużonych w pracy nad zdobyciem niepodległości, a pominiętych w dotychczasowych listach odznaczeniowych Orderu Odrodzenia Polski".

Na spotkaniu 18 grudnia 1928 r. powstała Główna Komisja Odznaczeniowa, której celem było przygotowanie list osób, które miały otrzymać nowe odznaczenia. W skład Komisji weszli: Aleksandra Piłsudska (przewodnicząca), gen. Kazimierz Sosnkowski, gen. Edward Rydz-Śmigły , płk Jan Kołłątaj-Srzednicki , ppłk Aleksander Prystor , ppłk Wacław Jędrzejewicz , mjr Ignacy Junosza-Drewnowski, posłowie: płk Adolf Maciesza, płk Walery Sławek , płk Adam Koc. Później włączono por. Franciszka Sakowskiego z Biura Kapituły Virtuti Militari . Powołano 27 komisji środowiskowych: Powstanie 1863 r. , Polska Partia Socjalistyczna , Sprawa Klińskiego i zaburzenia na Uniwersytecie Warszawskim, Narodowy Związek Robotniczy , Strajki szkolne w byłym zaborze rosyjskim, Chełmszczyzna, Tajna Akcja Oświatowa, Przygotowanie Ruchu Zbrojnego 1907-1914, Związek Walki Czynnej i Związek Strzelecki ", Polskie Drużyny Strzeleckie i Organizacja Zarzewie , Organizacja Młodzieży Narodowej, Organizacja Filarecja, Organizacja Zaranie, Legiony Polskie , Polska Organizacja Wojskowa oraz sprawy odznaczeń dla Harcerstwa i Organizacja Sokół , Centralny Komitet Narodowy , Akcja kolejarzy, Liga kobiet, Pomoc żołnierzowi Polskiemu, Formacje Polskie na Wschodzie, Dywizja Syberyjska , Armia Polska we Francji, Komitet Obrony Narodowej w Ameryce, Powstanie Poznańskie , Powstania Górnośląskie , Jeńcy i Więźniowie Ideowi, Organizacje Niepodległościowe w Rosji Centralnej, Strzelcy Nadniemeńscy i Związek Obrońców Ojczyzny, Śląsk Cieszyński, Komisja Ogólna. W 1938 r. powstała nowa komisja Powstanie na Śląsku Cieszyńskim za Olzą. Komisje środowiskowe, miały typować kandydatów do istniejących odznaczeń: Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyża Zasługi .

Na posiedzeniu Głównej Komisji Odznaczeniowej w dniu 11 marca 1929 roku zaproponowano utworzenie specjalnego odznaczenia dla osób zasłużonych dla niepodległości. W lipcu 1929 r. koncepcja odznaczenia pod nazwą Krzyża Niepodległości została przyjęta przez Komisję, a następnie rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 29 października 1930 roku o Krzyżu i Medalu Niepodległości, w celu "odznaczenia osób, które zasłużyły się czynnie dla niepodległości Polski w okresie przed wojną światową lub podczas jej trwania oraz w okresie walk orężnych polskich w latach 1918 – 1921 , z wyjątkiem wojny polsko-rosyjskiej na obszarze Polski", ustanowione nowe odznaczenie.

10 marca 1931 r. Sejm przyjął poprawkę^[3], do art. 1 dekretu ustanawiając Krzyż jako odznaczenie wojskowe. Miało to umożliwić przyznawanie odznaczenia posłom i senatorom, bowiem zgodnie z art. 22 Konstytucji w trakcie kadencji nie mogli przyjmować żadnych orderów i odznaczeń, poza odznaczeniami wojskowymi. 10 marca 1937 r. przyjęto ustawę o zmianie rozporządzenia Prezydenta^[4] umożliwiając nadawanie Krzyża do 30 czerwca 1938 r. Natomiast 19 października 1938 r. Prezydent dokonał zmiany rozporządzenia^[5], umożliwiając przyznawanie Krzyża dla osób, które zasłużyły się czynnie: "w okresie walk powstańczych o wyzwolenie w roku 1938 Śląska Cieszyńskiego za Olzą " (tzn. podczas zajęcia Zaolzia ).

Nadawanie

Odznaczenie posiadało trzy klasy:

• Krzyż Niepodległości z Mieczami - przyznawany "dla tych, którzy walczyli z bronią w ręku o niepodległość ojczyzny przed wojną światową, lub poza szeregami armii względnie walką tą kierowali" (art. 3 Dekretu);
• Krzyż Niepodległości;
• Medal Niepodległości.

Odznaczenie nadawał Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, któremu osobę odznaczoną przedstawiał Prezes Rady Ministrów na podstawie wniosków Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości, który ukonstytuował się 7 listopada 1930 r. Komitet ten składał się z pierwszych dziesięciu osób wyróżnionych Krzyżem Niepodległości. W jego skład wchodzili: Józef Piłsudski (przewodniczący), Aleksandra Piłsudska (wiceprzewodnicząca), Walery Sławek (wiceprzewodniczący), Wacław Jędrzejewicz (sekretarz generalny), Aleksander Prystor, Kazimierz Sosnkowski, Edward Rydz-Śmigły, Julian Stachiewicz , Adam Koc i Jan Kołłątaj-Srzednicki. Po śmierci: Juliana Stachiewicza ( 20 września 1934 r.) oraz Józefa Piłsudskiego ( 12 maja 1935 r.), Komitet uzupełnił w czerwcu 1935 r. swój skład o: gen. bryg. Mieczysława Dąbkowskiego oraz płk dypl. rez. Bolesława Świdzińskiego . Po śmierci Józefa Piłsudskiego, Komitetowi przewodniczył Walery Sławek, zaś po jego śmierci ( 3 kwietnia 1939 r.), Aleksander Prystor.

Koszty odznak i dyplomów pokrywali odznaczeni. Według pierwotnego brzmienia rozporządzenia, można było nadawać odznaczenie tylko do 31 grudnia 1932 , następnie do 30 czerwca 1938 , a za Zaolzie - do 31 marca 1939 .

W latach 1930 – 1938 nadano:

• Krzyż Niepodległości z Mieczami – 1816 osobom, w tym 323 razy pośmiertnie;
• Krzyż Niepodległości – 35 271 osobom, w tym 7917 razy pośmiertnie;
• Medal Niepodległości – 51 665, w tym 3019 razy pośmiertnie^[6];

21 stycznia 1933 r. w 70 rocznicę Powstania styczniowego dokonano jedynego symbolicznego przyznania Krzyża Niepodległości z Mieczami "poległym i zmarłym powstańcom 1863 r. jako symbol ich zasług w walce o niepodległość Polski", dekorując tzw. Krzyż Traugutta na stokach Cytadeli Warszawskiej ^[7].

W ustawie z dnia 10 marca 1937 roku wprowadzono w art. 9^[4] przepis o możliwości odebrania odznaczenia, w którym określono, że odznaczenie traci się w wyniku wyroku sądu powszechnego orzekającego o utracie odznaczeń oraz na mocy orzeczenia Sąd Honorowy powołanego na mocy tej ustawy wybieranego spośród odznaczonych na 6-letnie kadencje, co dwa lata 1/3 składu miała być wymieniana, orzeczenie to musiało być zatwierdzone przez Prezydenta.

Sąd Honorowy ukonstytuował się 20 kwietnia 1937 r. Przewodniczącym był: gen.bryg. Ferdynand Zarzycki , zastępcami: gen.bryg. Jan Kruszewski i gen.bryg. Teofil Maresch . Ponadto w skład Sądu wchodzili jako sekretarze: mjr Witold Kaliciński, mjr Kazimierz Kierowski, mjr Bronisław Kowalczewski , dr Wojciech Chuchla i kpt. Władysław Karaś .

Do lutego 1939 r. do Sądu wpłynęło 631 spraw. Rozpatrzono ich do tego czasu 201. Odznaczenie odebrano w 67 przypadkach, zaś w 134 przypadkach pozostawiono odznaczenie. Nie rozpatrzono natomiast w tym czasie 430 spraw (2244 znajdowały się w trakcie sprawdzania, 109 skierowano do rozpatrzenia przez Sąd Honorowy, zaś 77 objętych było dochodzeniem prokuratorskim)^[8].

Prawa i przywileje

Odznaczonym Krzyżem i Medalem Niepodległości przysługiwały szczególne prawa, m.in.:

• mieli czynne prawo wyborcze do Senatu (pod rządem konstytucji kwietniowej )
• prawo do zniżki kolejowej (przy czym dla odznaczonych Krzyżem Niepodległości z Mieczami zniżka wynosiła 80%, a dla odznaczonych Medalem Niepodległości wynosiła ona 33%)
• prawo pierwszeństwa ich dzieci przy przyjmowaniu do szkół państwowych i publicznych, do szkół samorządowych i zakładów naukowych oraz o zwolnienia od opłat administracyjnych w tych szkołach i zakładach
• prawo do zaliczenia do wysługi emerytalnej okresu działalności zmierzającej do odzyskania niepodległości
• prawo pierwszeństwa przy obsadzaniu stanowisk w urzędach, przedsiębiorstwach
• prawo otrzymania pracy

Ponadto osoby odznaczone Krzyżem Niepodległości miały prawo:

• do ubiegania się o zaopatrzenie ze Skarbu Państwa dla siebie, a po zgonie odznaczonego, także sieroty po nim oraz rodzice

Opis oznaki

Oznaką Krzyża Niepodległości jest krzyż równoramienny wykonany z brązu pozłacany i emaliowany o wymiarach 42 x 42 mm. Ramiona krzyża mają przekrój spłaszczonego ośmioboku, rozszerzonego na krawędziach, są złączone pośrodku kwadratową tarczą. Na awersie ramiona krzyża są pokryte czarną emalią, przedzieloną paskiem złoconym, na którym, na ramionach poziomych, jest wybity napis: BOJOWNIKOM – NIEPODLEGŁOŚCI. W tarczy środkowej jest umieszczony stylizowany orzeł, wykonany na zasadzie wklęsłego reliefu. Na rewersie cała powierzchnia krzyża jest złocona.

Oznaką Krzyża Niepodległości z Mieczami jest taki sam krzyż z tym, że między krzyżem a wstążką są umieszczone dwa skrzyżowane, złocone miecze , połączone ażurowym ornamentem.

Oznaką Medalu Niepodległości jest okrągły medal bity w brązie, o średnicy 35 mm. Na awersie w polu środkowym znajduje się wyobrażenie trzech hydr , przebitych trzema mieczami . W otoku jest napis: BOJOWNIKOM NIEPODLEGŁOŚCI. Na rewersie pośrodku litery RP.

Projektantem odznak był artysta malarz prof. Mieczysław Kotarbiński , a wykonawcą większości odznaczeń pracownia Wiktora Gontarczyka. Później, formę odznaki Krzyża Niepodległości powtórzono w Krzyżu Ochotniczym za Wojnę i Krzyżu za udział w Wojnie 1918-1921 .

Wstążka odznaczenia dla wszystkich klas jest identyczna i ma szerokość 37 mm, jest koloru czarnego z paskiem czerwonym wzdłuż obu boków o szerokości 3 mm. Po II wojnie światowej, rząd na emigracji nadawał Krzyż i Medal Niepodległości z odwróconymi kolorami wstążki (czerwoną z czarnymi paskami).

W kolejności polskich odznaczeń , Krzyż Niepodległości zajmował miejsce przed Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (IV klasy), a Medal Niepodległości przed Srebrnym Krzyżem Zasługi .

Próba wznowienia przez Prezydenta RP na Uchodźstwie

Na mocy dekretu z 12 sierpnia 1954 roku Prezydent RP na Uchodźstwie August Zaleski wznowił Krzyż i Medal Niepodległości pod nieco zmienioną nazwą Krzyża i Medalu Niepodległości Polski Podziemnej, nadając tym samym dekretem Krzyże Niepodległości z Mieczami "stołecznemu miastu Warszawie oraz poległym: Stefanowi Grot-Roweckiemu , o. Maksymilianowi Kolbe , Franciszkowi Kwiecińskiemu, Mieczysławowi Niedziałkowskiemu , Leonowi Nowodworskiemu , Janowi Piekałkiewiczowi , Kazimierzowi Pużakowi , Maciejowi Ratajowi , Cyrylowi Ratajskiemu , Stefanowi Starzyńskiemu ". Zmiany wprowadzone w kształcie odznaczenia miały polegać na umieszczeniu znaku Polski Walczącej na dolnym ramieniu Krzyża i w dolnej części Medalu Niepodległości oraz na odwróceniu kolorów wstążki odznaczeniowej, analogicznie jak miało to miejsce w wypadku Krzyża Walecznych z 1941 roku^[9].

Dekret został zmodyfikowany w 1959 r., usuwając z nazwy odznaczeń słowa "Polski Podziemnej" i całą dodatkową, wprowadzoną w 1954 r. symbolikę, zachowując jednak odwrócenie barw wstążki. Zaktualizowana wersja dekretu z 1959 r., podobnie jak poprzednia, obowiązywała tylko na papierze i żadne dalsze nadania nie zostały dokonane. Było to spowodowane głównie trwającym od 1954 r. aż do śmierci Prezydenta Augusta Zaleskiego w 1972 r. konfliktem pomiędzy Prezydentem a Radą Trzech ^[10].

Wznowienie

W dniu 5 marca 2010 roku do Laski Marszałkowskiej wpłynął poselski projekt ustawy o wznowieniu Krzyża Niepodległości oraz o ustanowieniu Krzyża Wolności i Solidarności, przygotowany przez Krakowski Komitet Krzyża Solidarności^[11]. 10 kwietnia 2010 r. w katastrofie polskiego samolotu Tu-154M w Smoleńsku zginęło 5 z 31 posłów wnoszących projekt ustawy do Sejmu ( Grażyna Gęsicka , Przemysław Gosiewski , Maciej Płażyński , Krzysztof Putra i Zbigniew Wassermann ) oraz 2 wspierających go wysokich urzędników państowych (Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych Janusz Krupski i Prezes Instytutu Pamięci Narodowej Janusz Kurtyka )^[12], co jednak nie wstrzymało dalszych prac w Sejmie. Po otrzymaniu opinii Biura Analiz Sejmowych^[13] podkomisja, do której został skierowany projekt ustawy, opracowała na podstawie wniesionego projektu ustawę o zmianie ustawy o orderach i odznaczeniach^[14] oraz przyjętą przez Sejm 24 czerwca 2010 r. uchwałę w sprawie przywrócenia Krzyża Niepodległości i ustanowienia Krzyża Wolności i Solidarności^[15]. Ustawa została uchwalona na posiedzeniu 5 sierpnia 2010 r., po czym 9 sierpnia 2010 r. została przekazana do podpisu prezydentowi RP^[16]. Prezydent Komorowski złożył swój podpis 13 sierpnia 2010 roku^[17]. Ustawa została opublikowana w Dzienniku Ustaw w dniu 25 sierpnia 2010 z mocą obowiązującą od dnia 9 września 2010 roku^[18]. Krzyż Niepodległości powrócił w formie dwuklasowego Orderu Krzyża Niepodległości.

Przypisy

Bibliografia