Wnętrze kościoła - zbiory dawnego Ossolineum.
Kościół św. Piotra i Pawła i klasztor Jezuitów we Lwowie, popularnie zwany kościołem jezuitów (
ukr.
Костел Святих Петра і Павла та монастир єзуїтів)– jest położony przy ul. Teatralnej (
ukr.
вул. Театральна) 11, przed 1945 - ul. Rutowskiego, na
Starym Mieście
. Po 1945 zamknięty i przeznaczony na magazyn książek.
Historia
Jezuici
przybyli do Lwowa w 1584 za sprawą biskupa
Jana Dymitra Solikowskiego
i jezuity, księdza
Jakuba Wujka
. Początkowo dostali jako tymczasową siedzibę katedralną kaplicę Bractwa Ubogich. Formalne jej otwarcie nastąpiło w 1591. W 1608 powołali do życia kolegium – szkołę dla młodzieży męskiej. Rozpoczęli też starania o uzyskanie placu pod budowę własnego kościoła i klasztoru. Po ciągnącym się sporze z gminą żydowską ostatecznie na mocy wyroku królewskiego dostali teren po spalonym dworze Mikołaja Mielnickiego, wojewody podlaskiego. W 1610
kamień węgielny
pod budowę nowego kościoła poświęcił arcybiskup Jan Zamojski.
Kościół był budowany w stylu
barokowym
w latach 1610-1635, głównie kosztem Elżbiety Sieniawskiej, małżonki marszałka wielkiego koronnego, Prokopa Sieniawskiego. Wzorem dla świątyni był rzymski
kościół Il Gesù
. Sam kościół lwowski wykazuje podobieństwo do krakowskiego kościoła św. Piotra i Pawła (też inspirowanego Il Gesù); otrzymał zresztą identyczne wezwanie. Początkowo prace budowlane prowadził ojciec Sebastian Lanichius. Po nim budowniczym kościoła został generalny architekt jezuitów w Polsce ojciec
Giacomo Briano
. Nadzorował on prace w latach 1617–1621. W 1630 gotową świątynię poświecił arcybiskup
Jan Andrzej Próchnicki
. Prace wykończeniowe i dekoracja wnętrza trwały do 1659. W 1702 do ukończono strzelistą wieżę przy prezbiterium kościoła, najwyższą w ówczesnym Lwowie (80 m).
Kościół strawił częściowo pożar w 1734. W latach następnych został on odbudowany ze środków przekazanych przez biskupa kijowskiego
Samuela Jana Ożgę
i Elżbietę z Potockich Szczuczynę, starościnę wolnicką.
W latach 1740-1743 sprowadzeni z Brna malarze Franciszek Ekstein i jego syn Sebastian wykonali freski na sklepieniu kościoła. W 1744-1746 Sebastian Fesinger zbudował w kościele wielki ołtarz główny; jego konsekracja nastąpiła w styczniu 1747[1]. W latach następnych zbudowano ołtarze boczne (1754 i 1759).
W 1754 zamontowano zegar na wieży kościelnej. Był plan, aby wykorzystać ją jako obserwatorium astronomiczne, ale ten plan upadł, ponieważ w 1773 nastąpiła kasata zakonu jezuitów. Powrócili oni do Lwowa w 1820, w 1936 odzyskali kościół, po czym zostali wygnani w okresie
Wiosny Ludów (1848)
, by powrócić ponownie po czterech latach. Kościół pozostał w ich władaniu do 1945.
W 1830 rozebrano, z rozkazu władz austriackich, wieżę kościelną po tym, jak w 1826 niespodziewanie zawaliła się wieża ratuszowa.
W latach 1879 i 1891 kościół był poddawany kolejnym remontom.
W 1905 arcybiskup
Józef Bilczewski
ukoronował cudowny wizerunek Matki Boskiej Pocieszenia.
Po
drugiej wojnie światowej
kościół został zamknięty przez władze sowieckie i zamieniony na magazyn książek i czasopism. Obecnie (pocz. XXI w.) jest to magazyn
Biblioteki im. W. Stefanyka
, zawierający m.in. zbiory dawnego
Ossolineum
. Wnętrze świątyni, niezabezpieczone i niekonserwowane w okresie powojennym ulega powolnej dewastacji.
Akademia jezuicka
Fronton dawnego kolegium jezuickiego
Odrębną sprawą jest działalność edukacyjna jezuitów, z której zakon był szeroko znany na przestrzeni swych dziejów. Jej początków należy upatrywać we wspomnianym już kolegium dla młodzieży męskiej. Pierwsi jego uczniowie byli zgrupowani w dwa bractwa – Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny (starsi) i Zwiastowania (młodsi).
Gmachy kolegium i klasztoru wznoszone były bardzo długo i etapami w latach 1631-1695, ulegały wielokrotnym przebudowom a ostateczny kształt uzyskały w roku 1723. Uwieńczeniem rozwoju kolegium było nadanie mu praw akademickich w 1661 przez króla
Jana Kazimierza
. Choć prawa te nie zostały zatwierdzone przez sejm na skutek sprzeciwu Akademii Krakowskiej, to lwowska uczelnia stała się jedną z najważniejszych szkół Rzeczypospolitej i zalążkiem przyszłego uniwersytetu. Rangę uniwersytecką uczelni potwierdził w 1759 papież
Klemens XIII
.
Przy kolegium działał także szkolny teatr oraz założona w 1615 drukarnia, w której wydrukowano w sumie ok. 700 tytułów, w większości religijnych, w tym wielotomowe dzieła: Herbarz Polski (wydany w czterech tomach pt. Korona Polska w latach 1728-1743)
Kaspra Niesieckiego
i
Nowe Ateny
(1746-1756)
Benedykta Chmielowskiego
.
W murach lwowskich szkół jezuickich uczyli się m.in.
Bohdan Chmielnicki
, książę
Jeremi Wiśniowiecki
, poeta
Franciszek Karpiński
oraz poeta i biskup
Ignacy Krasicki
.
Kres uczelni i jej drukarni nastąpił w 1773 wraz z kasatą zakonu jezuitów. W gmachu uczelni znalazł siedzibę Sąd Krajowy, a sama świątynia stała się kościołem garnizonowym wojsk austriackich.
W budynku kolegium obecnie mieści się szkoła.
Architektura
Bryła zewnętrzna
Kościół jezuitów od strony prezbiterium – na pierwszym planie pomnik Tarasa Szewczenki
Lwowski kościół jezuitów jest wybitnym przykładem wczesnego baroku w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Był on kolejną inspiracją rzymskim Il Gesù, po
kościele w Lublinie
(1586-1604),
kościele w Kaliszu
(1587-1595),
kościele w Jarosławiu
(1591-1594), wspomnianym już krakowskim kościele św. Piotra i Pawła (1597-1619),
kościele św. Kazimierza w Wilnie
(1604-1616), kościele Bożego Ciała w
Nieświeżu
(1598-1599) i
kościele w Warszawie
(1609-1626). Kościół lwowski w stosunku do swego rzymskiego pierwowzoru, kościoła il Gesù, jest krótszy o parę kaplic i nie ma
transeptu
ani
kopuły
[2].
Fasada wschodnia świątyni, wczesnobarokowa, z elementami
manierystycznymi
, należy do najpiękniejszych we Lwowie. Jest ona pięcioczłonowa, dwukondygnacyjna, spięta
porządkiem korynckim
. Główne elementy dekoracyjne fasady wykonano z ciemnego kamienia, kontrastującego z bielą ścian. W jej dolnej kondygnacji są trzy piaskowcowe , arkadowe
portale
i okna, przedzielone pionowo sześcioma imponującymi
pilastrami
korynckimi. Pomiędzy parami filarów oddzielających portal główny od bocznych umieszczono po dwie – jedna nad drugą – nisze o konchowym zamknięciu, mieszczące posągi świętych jezuickich. Nad wejściem głównym jest niewielka galeria, z której wchodzi się na chór muzyczny; podobne mniejsze galerie są nad wejściami bocznymi. Wyższą kondygnację fasady, oddzieloną od dolnej masywnym
belkowaniem
, wypełniają półkoliste okna, nisze i wnęki, w różnej skali i wielkości, wypełnione figurami, dające interesującą grę światłocienia. Fasadę z obu stron ujmują ślimakowato zakończone spływy
wolutowe
, zakończone smukłymi, stożkowymi
sterczynami
. Całość założenia wieńczy trójkątny
tympanon
, również ujęty po bokach sterczynami, zakończony na szczycie krzyżem.
Na wysokim dachu nawy głównej znajduje się niewielka
sygnaturka
a nad dachami lewej nawy bocznej – szereg stożkowatych pinakli.
Prezbiterium
zamknięte pięciobocznie, słabo zaznaczone od zewnątrz, jest flankowane przez dwie
zakrystie
. Nad wschodnią zakrystią wznosi się niska czworoboczna wieża, pozostałość po pierwotnej wysokiej wieży rozebranej w 1830.
Wystrój wewnętrzny
Wnętrze kościoła w typie
bazyliki
jest
czteroprzęsłowe
i
trzynawowe
, długie na 44 m, szerokie na 22,5 m i wysokie na 26 m. Pod względem wymiarów był kościół jezuitów drugą największą świątynią Lwowa po
katedrze łacińskiej
. Nawa i prezbiterium są nakryte
sklepieniem kolebkowym
z
lunetami
. Nawa główna jest bardzo szeroka zaś nawy boczne wąskie. Mieszczą się w nich po 4 kaplice, nad którymi zbudowano galerie-
empory
, charakterystyczny dla świątyń jezuickich element architektury. Empory przeznaczone były dla uczniów kolegium, żeby odizolować ich od rzeszy wiernych zgromadzonych w kościele. Zarówno kaplice jak i empory są nakryte
sklepieniami krzyżowymi
. Między kaplicami są ostrołukowe przejścia, będące, podobnie jak ich sklepienia, reminiscencją mijającego
gotyku
. Sklepienie jest bogato dekorowane
freskami
, wykonanymi w latach 1740-1743 przez Franciszka i Sebastiana Ecksteinów. Ściany w prezbiterium są wyłożone
marmurem
i ozdobione pilastrami o rozbudowanych głowicach. Wnętrze posiada jednolity, późnobarokowy wygląd, powstały po pożarze w 1734.
Ołtarz główny
Rozbudowany, barokowy ołtarz główny wykonany z marmuru w latach 1744-1747 ma forme
aedikuli
zwieńczonej szczytem z wyobrażeniem
Oka Opatrzności
, flankowanym przez ćwierćkoliste naczółki. Ołtarz zdobią cztery kolumny dźwigające łamane belkowanie. W centrum wisi obraz Ukrzyżowanie, sprowadzony z Wiednia w 1836, a powyżej ozdobny
kartusz
podtrzymywany przez
putta
. Przy kolumnach stoją figury nadnaturalnej wielkości z różnokolorowego
stiuku
, przedstawiające patronów zakonu:
św. Stanisława Kostkę
,
św. Ignacego Loyolę
,
św. Franciszka Ksawerego
i
św. Alojzego Gonzagę
. Nad ołtarzem umieszczony jest
hebanowy
krucyfiks z 1616, wykonany prawdopodobnie przez Jana Pfistera.
Ołtarze boczne
W nawach bocznych znajduje się osiem
rokokowych
ołtarzy bocznych z licznymi rzeźbami ale bez obrazów. W ołtarzu prawej nawy jest obraz św. Stanisława Kostki. W ołtarzu nawy lewej był dawniej cudowny obraz Matki Boskiej Pocieszenia, uroczyście koronowany w 1905 koronami papieskimi przez arcybiskupa Józefa Bilczewskiego, przewieziony w 1945 do Krakowa a w 1974 do Wrocławia, do jezuickiego kościoła św. Klemensa Dworzaka. Tę wykonaną w końcu XVI w. kopię rzymskiego wizerunku Matki Boskiej Śnieżnej ofiarował generał zakonu jezuitów św.
Franciszek Borgiasz
klasztorowi jezuickiemu w Jarosławiu; dopiero stamtąd obraz trafił do Lwowa.
W kościele są też obrazy olejne patronów zakonu, św. Franciszka Ksawerego i św. Ignacego Loyoli.
Ambona
W kościele zachowała się rokokowa
ambona
z misternie rzeźbionym baldachimem.
Grobowce i epitafia
Przy filarach umieszczono liczne barokowe i rokokowe
grobowce
i
epitafia
znamienitych lwowskich rodów. Za najważniejsze należy uznać: epitafium upamiętniające Pawła i Karola Wyżyckich (powstałe ok. 1744) oraz Jerzego (zm. 1730) i Marii (zm. 1753) Dzieduszyckich, wspólny nagrobek miecznika koronnego
Jana Stanisława
(zm. 1647) oraz jego wnuka, wojewody ruskiego,
Jana Stanisława
(zm. 1730), ufundowany przez
Stanisława Wincentego, wojewodę rawskiego
ok. 1740, ponadto skromne epitafium
Marii z Kazanowskich
, żona
hetmana Stanisława
, płytę
chorążego wielkiego koronnego Aleksandra Jana
(zm. 1723) oraz epitafium żony
Stanisława Wincentego
- Joanny z Potockich (zm. 1726).
Na jednym z filarów znajduje się tablica z 1912 upamiętniająca 300-lecie śmierci jezuickiego kaznodziei i kanonika katedry lwowskiej
Piotra Skargi
.
Pozostałe wyposażenie kościoła uległo rozproszeniu.
Budynek dawnego kolegium
Od strony północnej do kościoła przylega budynek dawnego kolegium i klasztoru jezuickiego, tworząc razem z nim czworobok z dziedzińcem pośrodku. Gmach kolegium jest trzykondygnacyjny (górne piętro dobudowano w XIX w.). Fasada budynku jest zaakcentowana płytkim
ryzalitem
z krzywoliniowym frontonem ujętym w spływy wolutowe i zwieńczonym przerywanym naczółkiem. Wejście stanowi dekoracyjny barokowy portal, ozdobiony kartuszem i kamiennymi wazonami. Na elementy dekoracyjne budynku dawnego kolegium składają się pilastry, gzymsy i obramienia okien, prostokątnych na parterze i drugim piętrze i półkolistych – na pierwszym.
Na ścianie kolegium jest współczesna tablica upamiętniająca jednego z jego uczniów, Bohdana Chmielnickiego.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ według innych informacji autorem ołtarza był jezuicki architekt Faustyn Grodzicki a Sebastian Fesinger wykonał jedynie cztery posagi świętych jezuickich: Grzegorz Rąkowski: LWÓW. Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie Zachodniej. Część IV. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2008, s. 119. .
- ↑ Janusz Kębłowski: Dzieje sztuki polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1987, s. 129. .
Bibliografia
- Ryszard Chanas, Janusz Czerwiński, Lwów, Przewodnik turystyczny, wyd. Ossolineum 1992, Wrocław, .
- Bartłomiej Kaczorowski, Zabytki starego Lwowa, wyd. Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1990, .
- Aleksander Medyński, Lwów. Przewodnik dla zwiedzających miasto, wyd. nakładem autora, Lwów 1937.
-
Andrzej Betlej
, SIBI, DEO, POSTERITATI. Jabłonowscy a sztuka w XVIII wieku, wyd. Societas Vistulana, 2010, Kraków,
- Grzegorz Rąkowski: LWÓW. Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie Zachodniej. Część IV. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2008. .