Związek Radziecki w swej historii od 1922 r. doczekał się trzech Konstytucji : z 1924 (było to raczej uzupełnienie deklaracji o powstaniu ZSRR z 30 XII 1922 r.), 1936 (zwana także konstytucją stalinowską ) i 1977 r. Podwaliny pod pierwszą konstytucję ZSRR położyła Konstytucja Rosji z 1918 roku.

Ważne cechy konstytucji z 1924

• Była to pierwsza radziecka konstytucja o charakterze federalnym . Dołączono do niej, jako druga część, umowę związkową podpisaną 30 grudnia 1922 roku, na mocy której powstał Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich .

• Wszystkie państwa Związku mogły z niego swobodnie wystąpić, jednakże inne kraje związkowe mogły udzielić bratniej pomocy w razie zagrożenia socjalizmu

• Kompetencje Związku były bardzo szerokie, suwerenność republik związkowych praktycznie nie istniała.

• Władzę ustawodawczą pełnił Centralny Komitet Wykonawczy Rad ZSRR, podzielony na dwie izby – Radę Związku i Radę Narodowości.

• Organem nadrzędnym był Zjazd Rad Delegatów.

• Organem władzy wykonawczej była Rada Komisarzy Ludowych .

Ważne cechy konstytucji z 1936

• Według jej postanowień ZSRR był „ socjalistycznym państwem robotników i chłopów”.

• Wszyscy obywatele ZSRR mieli formalnie równe prawa.

• Zlikwidowano Zjazd Rad i CKW ZSRR. Ich kompetencje – uchwalania i zmiany obowiązującej konstytucji, a przede wszystkim ustawodawcze – przejęła Rada Najwyższa ZSRR . Była ona podzielona na dwie izby – Radę Związku i Radę Narodowości.

• Usankcjonowano centralistyczny system zarządzania gospodarką.

• Każdej republice związkowej w dalszym ciągu przysługiwało prawo swobodnego wystąpienia z ZSRR, jednakże inne kraje związkowe mogły udzielić bratniej pomocy w razie zagrożenia socjalizmu

• Po raz pierwszy w konstytucji wspomniano o kierowniczej roli Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) .

Konstytucja z 1936 roku była wielokrotnie zmieniania. Ukształtowana ona zasadniczy kształt ustroju ZSRR do końca istnienia tego państwa. Jej prawidłowością były istotne różnice między teorią, a praktyką konstytucyjną:

• System monopartyjny.

• Brak organów ochrony praw obywatelskich – faktyczny brak praw.

• Quasi-przedstawicielski parlament .

• Centralne rządzenie państwem – republiki nie posiadały żadnej samodzielności.

• Najważniejsze organy sprawujące władze – Sekretarz generalny , Biuro Polityczne i Komitet Centralny – znajdowały się w ogóle poza prawem.

Konstytucja z 1936 roku była jedną z najczęściej zmienianych ustaw zasadniczych na świecie. Łącznie dokonano w jej treści 42 poprawki w tym:

• 1938 - 2 razy,
• 1939 - 1 raz,
• 1940 - 2 razy,
• 1941 - 1 raz,
• 1944 - 1 raz,
• 1947 - 1 raz,
• 1950 - 1 raz,
• 1953 - 2 razy,
• 1954 - 1 raz,
• 1955 - 1 raz,
• 1956 - 2 razy,
• 1957 - 4 razy,
• 1958 - 1 raz,
• 1960 - 2 razy,
• 1961 - 1 raz,
• 1962 - 2 razy,
• 1963 - 1 raz,
• 1964 - 1 raz,
• 1965 - 2 razy,
• 1966 - 1 raz,
• 1967 - 1 raz,
• 1968 - 2 razy,
• 1969 - 2 razy,
• 1970 - 2 razy,
• 1972 - 1 raz,
• 1973 - 1 raz,
• 1974 - 1 raz,
• 1975 - 1 raz,
• 1976 - 1 raz.

Ważne cechy konstytucji z 1977 roku

W konstytucji tej główną zmianą była zmiana kolejności rozdziałów, niektórzy twierdzą że zakończyła ona "wychładzanie" rewolucji październikowej i zaczęła erę stagnacji w ZSRR, co spowodowało upadek.

• Partia komunistyczna była przewodnią siłą społeczeństwa radzieckiego.

• Struktura i kompetencje władzy ustawodawczej i wykonawczej pozostały bez zmian.

W konstytucji znalazł się przepis gwarantujący poszanowanie w ZSRR praw człowieka wynikających z umów międzynarodowych. Znalazł się w niej również art. 39 mówiący o tym, że „korzystanie przez obywateli z praw i wolności nie może przynosić uszczerbku interesom społeczeństwa i państwa’.

Konstytucja ZSRR w czasie pierestrojki i głasnosti

W 1985 Sekretarzem Generalnym KC KPZR został M. Gorbaczow który zainicjował politykę pierestrojki (przebudowy, zmiany stosunków społeczno-politycznych) i głasnosti (jawności życia politycznego), dokonano wtedy bardzo istotnych zmian konstytucji. Reformę konstytucyjną zapoczątkowano w 1988 roku.

• Wprowadzono urząd prezydenta ZSRR w marcu 1990 roku. Była to próba prawnego określenia kompetencji Sekretarza Generalnego. Prezydent miał być głową państwa, wybieraną w wyborach powszechnych na pięcioletni okres, przy czym mógł sprawować swój urząd tylko dwie kadencje . Do jego kompetencji zaliczyć można:
  • Mianowanie i odwoływanie, na wniosek i za zgodą Rady Najwyższej , Prezesa Rady Ministrów , poszczególnych ministrów oraz bieżące kierowanie pracami rządu.
  • Prezydent był naczelnym dowódcą sił zbrojnych, najwyższym reprezentantem państwa na zewnątrz, podpisywał umowy międzynarodowe .
  • Miał prawo wydawania dekretów i rozporządzeń , przysługiwało mu także prawo zawieszania wykonywania aktów normatywnych organów administracji państwowej niższego szczebla oraz zmiany takich aktów, jeśli byłyby one sprzeczne z ustawodawstwem centralnym.
  • Do jego wyłącznych kompetencji należało wprowadzanie stanu wyjątkowego lub wojennego .
  • Zjazd Deputowanych Ludowych był drugim, po Prezydencie, organem państwowym powołanym w czasach pierestrojki. Organ ten ukonstytuował się po wyborach z 26 marca 1989 roku, na pierwszej sesji, która odbyła się w dniach 25 maja – 9 czerwca 1989. Zjazd miał kompetencje naczelnej władzy ustawodawczej, Mógł uchwalać i zmieniać obowiązującą konstytucję. Musiał wyrażać zgodę na powołanie premiera. Po raz pierwszy w historii jego uprawnienia nie były już czysto teoretyczne.

Zobacz też

• Konstytucja Rosji z 1918 - pierwsza Konstytucja Rosji bolszewickiej ( RFSRR ).