Queen Elizabeth's High School i Gainsborough Choral Society podczas corocznego koncertu kolęd

Zespół dęty grający kolędy na ulicy

Kolęda – pierwotnie radosna pieśń noworoczna, która współcześnie przyjęła powszechnie formę pieśni bożonarodzeniowej (nawiązującej do świąt Bożego Narodzenia ). Utrzymywana najczęściej w konwencji religijnej, początkowo wywodząca się z tradycji ludowej, w późniejszym okresie komponowana jest również przez wielu wybitnych kompozytorów. Odmiana kolędy o wątkach zaczerpniętych z życia codziennego nazywana jest pastorałką , która w odróżnieniu od kolędy we współczesnym, potocznym tego słowa rozumieniu, nie jest wykorzystywana w chrześcijańskich nabożeństwach religijnych ze względu na swój świecki charakter.

Terminem tym określa się również obrzęd ludowy związany z okresem Święta Godowego , a następnie świąt Bożego Narodzenia, polegający na obchodzeniu domów przez kolędników .

W liturgii

W liturgii Kościoła katolickiego kolędy wykonuje się od Mszy o północy w Święto Bożego Narodzenia (noc 24 / 25 grudnia ) do święta Chrztu Pańskiego (niedziela po 6 stycznia ). W polskiej tradycji dopuszcza się śpiewanie ich do Święta Ofiarowania Pańskiego ( 2 lutego ). Od współczesnych kolęd (wykorzystywanych w nabożeństwach religijnych) odróżnić należy utwory o tematyce związanej nie z narodzeniem Jezusa , lecz z okresem potocznie związanym ze świętami Bożego Narodzenia, jak np. polską piosenkę Jest taki dzień, niemiecką O Tannenbaum czy angielskie Jingle Bells i White Christmas. Według tradycji chrześcijańskiej autorem pierwszej kolędy był św. Franciszek z Asyżu ^[1] i była ona śpiewana w zorganizowanej przez niego szopce. Najstarsza polska kolęda to Zdrów bądź królu anielski z 1424 r. Najsłynniejszą kolędą jest Cicha noc , którą przetłumaczono na ponad 300 języków i dialektów . Powstała w roku 1818 w małym austriackim miasteczku w Alpach . Jej autorami byli wikary miejscowego kościoła ks. Józef Mohr oraz jego organista Franz Gruber .

Etymologia

Termin kolęda wywodzi się najprawdopodobniej od łacińskiego calendae [wym. kalende] i oznaczał w dosłownym tłumaczeniu 'pierwszy dzień miesiąca'. Dawni Słowianie nazywali tak pierwszy dzień roku (pierwotnie utożsamianym z przypadającym na przesilenie zimowe Świętem Godowym , a następnie z dniem Bożego Narodzenia ), a także noworoczny upominek. Następnie obyczaj ten przeniesiono wyłącznie na święto Narodzenia Pańskiego, a z czasem kolęda zaczęła oznaczać 'wizytę księdza w domu', 'pieśń bożonarodzeniową' i 'obrzęd ludowy związany z chodzeniem po domach'. We współczesnych językach słowiańskich znaczenie ewoluowało, przechodząc od określenia Bożego Narodzenia do jego świętowania, śpiewania pieśni z nim związanych i wreszcie do określenia samej pieśni. Obrzędy ludowe powiązane z okresem Bożego Narodzenia w języku polskim nazywane są kolędowaniem lub kolędą ^[2].

Według innej koncepcji, wyraz 'kolęda' swoje korzenie ma dodatkowo w bułgarsko-macedońskim коло, колодар (koło, kołodar) - analogicznie jak koło oznaczać ma anglo-saksoński termin Yule (pochodzący z kolei ze staronordyckiego – hjol), czy też szwedzki Jul^[].

Geneza kolęd

Pierwsza strona Personent hodie w oryginalnej wersji Piae Cantiones

Kolęda swe źródła ma w obchodach rzymskich calendae styczniowych (mensis Januarius). Był to szczególny dla Rzymian pierwszy dzień miesiąca, ponieważ 1 stycznia , począwszy od 153 roku przed narodzinami Chrystusa, konsulowie rzymscy obejmowali swój urząd. Z czasem, od 46 roku, dekretem Juliusza Cezara 1 stycznia został oficjalnie ogłoszony jako początek roku administracyjnego. Z tej okazji w Rzymie odwiedzano się, składano sobie wzajem podarki, śpiewano pieśni. Zwyczaje te przejęło chrześcijaństwo, łącząc je z okresem Bożego Narodzenia, uważanym za początek rachuby nowego czasu. Jest to jeden z najważniejszych aspektów Bożego Narodzenia^[3].

Kolęda w swym pierwszym znaczeniu była zatem noworoczną pieśnią powitalną i pochwalną na cześć gospodarzy, przekazywała życzenia szczęścia i pomyślności^[4][3]. Kolęda w rozumieniu pieśni religijnej związanej z narodzinami Chrystusa wykształciła się później, wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa. Kolędy, początkowo wyłącznie łacińskie, obejmują zróżnicowane rodzaje śpiewów: introitus, antyfony , responsoria , tropy, sekwencje , hymny i pieśni . Powszechnie przyjmuje się, że korzenie kolęd tkwią w hymnologii, ale wywodzą się one również z tropów i laud benedyktyńskich .

Początkowo twórcy kolęd czerpali z dwóch Ewangelii : św. Mateusza i św. Łukasza. Pierwszą wzmiankę o śpiewie w dniu narodzin Jezusa pośrednio zawiera właśnie Ewangelia św. Łukasza. Z biegiem czasu pieśń coraz częściej sięgała do źródeł pobożności ludowej. Inspiracją były apokryfy i literatura średniowiecza oraz średniowieczny teatr .

Kolędy

Kolędy polskie

Najstarsza zachowana polska kolęda, pochodząca z 1424 roku, zaczyna się od słów Zdrów bądź, Królu Anielski.

Wybrane kolędy polskie (alfabetycznie):

Kolędy rosyjskie

Wybrane popularne kolędy rosyjskie:

Kolędy niemieckie

Niemcy , zarówno katolickie jak i protestanckie, posiadają długą i bogatą tradycję kolędowania. Reformacja wpłynęła tam pozytywnie na rozwój kolęd. Autorem tekstów wykorzystanych w wielu z nich (np. w Vom Himmel hoch) był Marcin Luter .

Kolędy angielskie

Inaczej niż w Niemczech, w Anglii ilość komponowanych kolęd spadła gdy rozpoczęła się reformacja. Dopiero metodyzm w XVIII wieku i związana z nim odnowa religijna odwróciła tę tendencję. Epoka wiktoriańska również wzbogaciła zasób kolęd angielskich.

Kolędy austriackie

• Cicha noc - Stille Nacht
• Lauft Ihr Hirten allzugleich

Kolędy holenderskie

• Nu zijt wellekome (XVII w.)
• Er Is Een Kindeke Geboren Op Aard
• Met vlijt aensijt, weest verblijt met jolijt

Kolędy szwedzkie

• Gaudete Christus est natus - fińska kolęda ze zbioru Piae Cantiones (Finlania była wtedy pod Szwedzkim panowaniem)
• Ett barn är fött på denna dag
• Bereden väg för Herran
• Jul, jul, strålande jul
• När det lider mot jul

Kolędy francuskie

Kolędy włoskie

Kolędy hiszpańskie

• A la nanita nana

Kolędy ukraińskie

Zobacz też

• jasełka
• kolędnicy
• pastorałka

Przypisy

Linki zewnętrzne

Teksty kolęd polskich:

• Kolędy kaszubskie
• Kolędy góralskie
• Teksty kolęd według archiwalnych śpiewników

Kolędy w innych językach:

• Kolędy rosyjskie, część z nutami
• Kolędy różnych narodów (w tym polskie) wraz z nutami