Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej Układ Warszawski
państwa członkowskie UW
Język roboczy	język rosyjski
Siedziba	Moskwa
Członkowie	8
Dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych	Piotr Łuszew (ostatni)
Utworzenie	14 maja 1955
Rozwiązanie	1 lipca 1991

Pałac Namiestnikowski w Warszawie (obecnie Pałac Prezydencki) – miejsce podpisania Paktu w 1955

Układ Warszawski (oficjalna nazwa: Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej ros. Договор о дружбе, сотрудничестве и взаимной помощи) – sojusz polityczno- wojskowy państw Europy Środkowej i Wschodniej pozostających pod wpływem Związku Radzieckiego . Powstał na podstawie Deklaracji Bukaresztańskiej, jako odpowiedź na militaryzację Republiki Federalnej Niemiec i włączenie jej w struktury sojuszu NATO .

Jego formalne zasady zostały określone w roku 1955 przez I sekretarza KPZR Nikitę Chruszczowa . Układ podpisano 14 maja 1955 w Warszawie . Ratyfikacja nastąpiła we wrześniu 1955. Układ miał funkcjonować przez 30 lat, 26 kwietnia 1985 jego ważność przedłużono na następne 20 lat. Istniał do 1 lipca 1991 . Ustanowiono wspólne dowództwo Układu w Moskwie . Sztaby armii poszczególnych państw członkowskich podlegały X Zarządowi Sztabu Generalnego Armii Radzieckiej pełniącego rolę Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych. Naczelnym Dowódcą Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego był marszałek Armii Radzieckiej , który jednocześnie pełnił funkcję I zastępcy ministra obrony ZSRR .

Członkowie

Państwa członkowskie NATO i Układu Warszawskiego na przełomie 1989 / 1990

• Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
• Albańska Republika Ludowa (zawiesiła współpracę w 1960 , wystąpiła z Układu 12 września 1968 )
• Bułgarska Republika Ludowa
• Republika Czechosłowacka
• Niemiecka Republika Demokratyczna (w strukturach wojskowych od 1956 , wystąpiła z Układu 25 września 1990 )
• Polska Rzeczpospolita Ludowa
• Rumuńska Republika Ludowa
• Węgierska Republika Ludowa

czyli wszystkie państwa socjalistyczne ówczesnej Europy poza Federacyjną Ludową Republiką Jugosławii .

Członkowie Układu Warszawskiego mieli bronić się wspólnie w przypadku ataku na którekolwiek z państw-sygnatariuszy. Potencjalnym przeciwnikiem był pakt NATO powstały w 1949 .

Doktryna wojenna

Doktryna Układu Warszawskiego, zgodnie z przyjętymi ustaleniami, miała charakter obronny. W praktyce traktowano jednak Układ jako przeciwwagę dla "imperialistycznego zagrożenia" ze strony NATO, a zwłaszcza Stanów Zjednoczonych.

W latach 1955 – 1965 doktryna wojenna UW opierała się na radzieckiej strategii prowadzenia działań wojennych w formie zmasowanych uderzeń rakietowo-jądrowych połączonych z błyskawicznym natarciem w skali strategicznej w celu opanowania terytorium przeciwnika i pozbawienia go możliwości kontynuowania wojny. Dopuszczano możliwość wykonania uprzedzających uderzeń jądrowych w sytuacji stwierdzenia zagrożenia niespodziewanym atakiem. Był to odpowiednik amerykańskiej doktryny „zmasowanego odwetu”. Koalicyjność doktryny przejawiała się w podzieleniu zadań między państwa członkowskie. Siły Zbrojne ZSRR miały wykonać uderzenia strategiczne z użyciem broni jądrowej, działania na morzach i oceanach realizować miały połączone floty państw UW, natomiast działania na kontynencie europejskim miały prowadzić siły lądowe i lotnictwo taktyczne wszystkich państw Układu, przy czym na zasadniczych kierunkach strategicznych przewidziane było użycie tylko związków operacyjnych Armii Radzieckiej.

W latach 1966 – 1980 w założeniach doktryny wojennej Układu przyjmowano możliwość stopniowego rozwoju działań począwszy od wojny z wykorzystaniem środków konwencjonalnych poprzez ograniczone użycie broni jądrowej a kończąc na użyciu broni masowego rażenia na dużą skalę. Zastosowanie broni jądrowej miało nastąpić dopiero w przypadku jej użycia przez wojska NATO. W dalszym ciągu dużą wagę przywiązywano do wykonania strategicznego natarcia na terytorium przeciwnika w celu szybkiego rozbicia jego zasadniczych sił oraz opanowania ważnych ośrodków gospodarczych. Koncepcja ta była zbliżona do amerykańskiej doktryny „elastycznego reagowania”.

Na początku lat 80. opracowano nową doktrynę opartą na zasadzie utrzymywania gotowości do prowadzenia wszelkich form działań wojennych. Zakładała ona możliwość prowadzenia wojny światowej z wykorzystaniem broni jądrowej lub bez niej oraz prowadzenia kilku wojen lokalnych o charakterze konwencjonalnym. W koncepcji tej wykluczano możliwość wykonania uprzedzających uderzeń jądrowych. Broń jądrowa miała być użyta tylko w przypadku jej zastosowania przez przeciwnika. Obok strategicznego natarcia na terytorium przeciwnika dopuszczano możliwośc prowadzenia działań obronnych na dużą skalę.

Dokumenty dotyczące udziału Polski w Układzie Warszawskim ujawniane w latach 2005-2006 z inicjatywy ministra Obrony Narodowej Radosława Sikorskiego potwierdzają, że doktryna wojenna Układu miała potencjalnie charakter ofensywny (podobnie jak doktryny innych sojuszy wojskowych z okresu "zimnej wojny", w tym NATO)^[1].

Rola Polski w Pakcie

Zgodnie z „Protokołem uzgodnień między rządami ZSRR i PRL” podpisanym w Moskwie w dniach 17-19.10.1955 r. Siły Zbrojne PRL , oprócz wojsk OPK, miały wydzielić ze swojego składu wojska operacyjne zorganizowane w tzw. Front Polski (Nadmorski) złożony z trzech armii ogólnowojskowych i armii lotniczej. Front ten miał działać w II rzucie strategicznym Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego na nadmorskim kierunku operacyjnym (o charakterze pomocniczym) z zadaniem osłony prawego skrzydła głównego zgrupowania uderzeniowego Armii Radzieckiej działającego na kierunku centralnym oraz osłony wybrzeża morskiego przed ewentualnymi desantami sił NATO.

W 1955 r. w skład Frontu wchodziły: 1. Armia Ogólnowojskowa wystawiana przez wojska Pomorskiego Okręgu Wojskowego i 2. Armia Ogólnowojskowa wystawiana przez wojska Śląskiego Okręgu Wojskowego stanowiące I rzut operacyjny. Ich zadaniem w początkowym okresie wojny była osłona granicy zachodniej Polski i zabezpieczenie mobilizacji całych sił zbrojnych. W składzie II rzutu operacyjnego przewidywano 4. Armię Ogólnowojskową , wystawianą przez wojska Warszawskiego Okręgu Wojskowego . Działania Frontu miała wspierać z powietrza 3. Armia Lotnicza. W chwili powstania Układu Warszawskiego armie I rzutu posiadały po trzy korpusy armijne (w każdym po dwie dywizje piechoty i dywizja zmechanizowana), a armia II rzutu miała korpus armijny i trzy dywizje obrony wybrzeża (mobilizowanych w czasie wojny). W dyspozycji dowództwa Frontu znajdowały się dwa korpusy zmechanizowane i trzy dywizje piechoty. Później zrezygnowano ze szczebla korpusu, a poszczególne armie miały w swoim składzie dywizje pancerne i zmechanizowane (1. i 2. Armia Ogólnowojskowa po pięć dywizji i 4. Armia – trzy dywizje). Dowództwu frontu podlegały dwie dywizje desantowe (w czasie wojny brygady) oraz zorganizowane w latach 70. i 80. trzy rezerwowe dywizje zmechanizowane.

Od połowy lat 80. WP wydzielało na wypadek wojny w skład Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego kontyngent złożony z: pięciu dywizji pancernych, jedenastu dywizji zmechanizowanych (w tym trzy rezerwowe) i dwóch brygad desantowych oraz trzech dywizji lotniczych (polskie dywizje, pomimo struktury wzorowanej na dywizjach radzieckich, były znacznie słabsze – miały o 30% niższe stany żołnierzy i sprzętu bojowego).

W ramach realizowanych zadań, określonych po raz pierwszy w „Planie operacji zaczepnej z 1965 r.”, polskie wojska operacyjne miały prowadzić działania zaczepne na nadmorskim kierunku operacyjnym w II rzucie strategicznym wojsk UW i zająć terytorium północnych Niemiec , Danii i Holandii . Od połowy lat 80-tych przewidywano alternatywnie możliwość prowadzenia działań obronnych w II rzucie strategicznym UW na linii rzek Odry i Nysy Łużyckiej.

Struktura Układu

W strukturze Układu Warszawskiego znajdowały się organa kierownicze i konsultacyjne jak: Doradczy Komitet Polityczny, Komitet Ministrów Obrony i Komitet Techniczny. Część wojskową stanowiły: Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych ze sztabem oraz wydzielone siły zbrojne poszczególnych państw (kontyngenty) tworzące Zjednoczone Siły Zbrojne UW.

Konferencja państw sygnatariuszy Układu Warszawskiego w maju 1955

Doradczy Komitet Polityczny

Był najwyższym organem polityczno-wojskowym. W jego skład wchodzili: premierzy rządów państw członkowskich, ministrowie spraw zagranicznych i ministrowie Obrony Narodowej oraz przywódcy partii politycznych. Zadaniem komitetu było wypracowanie jednolitych poglądów w zakresie wspólnej strategii wobec zagrożeń polityczno-militarnych.

Komitet Ministrów Obrony

Był najwyższym organem wojskowym Układu. Stanowili go ministrowie Obrony Narodowej poszczególnych państw. Jego zadaniem było ustalanie zakresu wspólnych przedsięwzięć wojskowych, a zwłaszcza: zakresu ćwiczeń i manewrów sojuszniczych oraz gier wojennych i ćwiczeń dowódczo-sztabowych, współpracy w zakresie szkolenia sztabów i wojsk, ujednolicenia instrukcji, regulaminów i przepisów wojskowych, wprowadzenia nowych wzorów uzbrojenia, zabezpieczenia logistycznego wojsk układu itp.

Komitet Techniczny

Zajmował się problemami unowocześnienia uzbrojenia i wyposażenia wojsk Układu oraz jego standaryzacji ułatwiającej współdziałanie na polu walki i zabezpieczenie techniczne. Zadaniem komitetu było też ustalanie specjalizacji w produkcji sprzętu wojskowego przez poszczególne państwa Układu Warszawskiego.

Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych

Stanowiło najwyższy organ dowodzenia Układu. Na jego czele stał naczelny dowódca ZSZ oraz zastępcy, którymi początkowo byli ministrowie a potem wiceministrowie Obrony Narodowej stron układu. Dowództwo nad wydzielonym wojskami każdego z państw sprawowali ministrowie obrony tych państw. Naczelnemu dowódcy ZSZ podlegał Sztab ZSZ, w skład którego wchodzili przedstawiciele armii państw członkowskich Układu. Sztab ZSZ utworzono w 1969 r., znajdował się w Moskwie. Od 1969 r. przy dowództwie ZSZ funkcjonowała Rada Wojskowa, w skład której wchodzili zastępcy naczelnego dowódcy ZSZ oraz szef sztabu ZSZ.

Zjednoczone Siły Zbrojne

Składały się z kontyngentów sił zbrojnych poszczególnych państw Układu Warszawskiego. Wielkość kontyngentów uzgadniana była w formie dwustronnych porozumień pomiędzy rządem ZSRR a rządami pozostałych państw członkowskich. Uzgodnienia dokonywane były zwykle raz na pięć lat i wiązały się z przygotowywaniem planów rozwoju sił zbrojnych na kolejne 5-lecie. W okresie pokoju w składzie ZSZ UW znajdowały się tylko wytypowane jednostki posiadające wysoki poziom gotowości bojowej (w WP dotyczyło to całości wojsk OPK oraz jednostek I rzutu operacyjnego pozostałych rodzajów wojsk).

Ze strony ZSRR w okresie pokoju wystawiano w skład ZSZ UW cztery grupy wojsk Armii Radzieckiej rozmieszczone na terytorium NRD, Czechosłowacji, Polski i Węgier. W 1990 w ich składzie znajdowały się:

• Zachodnia Grupa Wojsk w NRD – 1 i 2 Armia Pancerna, 3, 8 i 20 Armia Ogólnowojskowa (w każdej po 3-4 dywizje), 16 Armia Lotnicza
• Centralna Grupa Wojsk w Czechosłowacji – dwie dywizje pancerne, trzy dywizje zmechanizowane
• Północna Grupa Wojsk w Polsce – jedna dywizja pancerna i jedna zmechanizowana, 4 Armia Lotnicza
• Południowa Grupa Wojsk na Węgrzech – dwie dywizje pancerne i dwie zmechanizowane, dywizja lotnictwa myśliwskiego

W czasie wojny w skład ZSZ UW wchodziły wojska operacyjne poszczególnych państw (po zakończonej mobilizacji) przewidziane do działań na tzw. froncie zewnętrznym.

Zestawienie Sił Zbrojnych państw sygnatariuszy UW (1990)

Liczebność sił zbrojnych państw członkowskich NATO i Układu Warszawskiego w 1973

Wspólny system obrony powietrznej terytorium państw UW

W oparciu o systemy radiolokacyjne, rakietowe i dowodzenia produkcji radzieckiej w latach 60. XX w. stworzony został jednolity system obrony powietrznej łączący narodowe systemy poszczególnych państw-członków UW. Był on powieleniem modelu radzieckiego obrony strefowo-obiektowej. Zakładał wymianę informacji między dowództwami OPK i współdziałanie w zwalczaniu naruszycieli wspólnej przestrzeni powietrznej.Dotyczyło to przede wszystkim państw i rejonów graniczących z państwami NATO i wybrzeży morskich. Od zachodnich granic NRD aż po Zatokę Fińską były rozmieszczone jednostki rakietowe, a na ich zapleczu lotniska ze stale dyżurującymi samolotami przechwytującymi. Był rozwijany i modernizowany do końca istnienia UW. Na dużą skalę zastosowano systemy rakietowe: S-75 "Dźwina" , S-75M "Wołchow", S-125 "Newa", "Peczora", S-200 "Wega" i ich mutacje. W Polsce było kilkadziesiąt takich dywizjonów. Planowano wprowadzanie nowych (np. S-300 ). Podstawą było wczesne wykrycie, zidentyfikowane i namierzenie przeciwnika oraz szybki obieg informacji o nim. Układ Warszawski posiadał rozbudowaną sieć posterunków radiolokacyjnych i łączności, w większości produkcji radzieckiej. Zapewniało to produkcję na dużą skalę i zbyt uzbrojenia (dochody) Związkowi Radzieckiemu.

Właśnie system OPK (i siły morskie) był punktem styku przeciwstawnych sił zimnej wojny, a mógł być niemal w każdej chwili początkiem rzeczywistego starcia. Obie strony wzajemnie usiłowały śledzić i kontrolować przeciwnika, nierzadko posuwając się do prowokacji. Stale nad Morzem Bałtyckim , w pobliżu granic państw UW patrolowały przestrzeń samoloty NATO, zwiadowcze i bojowe. Radzieckie samoloty pojawiały się u wybrzeży państw zachodnich. W przypadku pojawienia się przeciwnika był ogłaszany w tych jednostkach alarm bojowy, przygotowywano rakiety do startu, włączane były stacje naprowadzania rakiet, częstokroć podrywano w powietrze tzw. parę dyżurną (przechwytujących samolotów myśliwskich). Prowadzona była ożywiona łączność. Takie przypadki były na porządku dziennym. Paradoksalnie, te działania prowadzone regularnie i rutynowo pomagały utrzymać pewną równowagę, służyły bowiem kontroli sił i środków przeciwnika : czy zmieniła się ilość, dyslokacja dywizjonów rakietowych, lotnisk, czynnych stacji radarowych, ośrodków łączności, ich częstotliwości, mocy, sposobów pracy itp. Nad Bałtykiem przez wiele lat pojawiały się natowskie "Oriony", "Nimrody", a nawet SR-71 "Blackbird". System służył również do wykrywania i powstrzymywania uciekinierów z własnego terytorium. W szczególności wiele takich przypadków miało miejsce w latach osiemdziesiątych XX w.

Broń jądrowa w UW

W okresie istnienia Układu Warszawskiego broń jądrową posiadała tylko Armia Radziecka. W chwili powstania Układu dysponowała ona 200 bombami jądrowymi (w tym czasie NATO miało 3067 ładunków jądrowych). Pozostałe kraje członkowskie dysponowały od początku lat 60. środkami przenoszenia broni jądrowej w postaci wyrzutni rakiet taktycznych i taktyczno-operacyjnych oraz samolotów nosicieli broni jądrowej. Arsenał jądrowy Układu Warszawskiego był systematycznie rozbudowywany, jednak zrównanie potencjałów UW i NATO nastąpiło dopiero w połowie lat 70. Państwa członkowskie UW wprowadzały na uzbrojenie nowe typy wyrzutni rakiet o większym zasięgu oraz nowocześniejsze typy samolotów. W 1986 r. liczba ładunków jądrowych będących w dyspozycji UW osiągnęła największy poziom – 40.723 ładunki. W następnych latach zaczęto ich redukcję. W chwili rozwiązania Układu w 1991 r. ZSRR posiadało 28.595 ładunków jądrowych.

Broń jądrowa na terytorium Polski

Radziecka broń jądrowa znajdowała się na terytorium kilku państw Układu Warszawskiego. Według raportu CIA z 1979 roku ujawnionego w 1996 roku, 23 magazyny znajdowały się na terytorium: Niemieckiej Republik Demokratycznej, Polski, Czechosłowacji, Węgier i Rumunii. 11 spośród nich umiejscowionych było na terenie radzieckich lotnisk wojskowych, pozostałych 12 to integralne, pilnie strzeżone składy głowic dla rakiet taktycznych i taktyczno-operacyjnych oraz jądrowych bomb lotniczych.

Na terenie Polski broń jądrowa znajdowała się w kilku miejscach. W trzech radzieckich jednostkach wojskowych: w Templewie koło Trzemeszna Lubuskiego, w Brzeźnicy (koło Bornego Sulinowa) i w Podborsku koło Białogardu. Z nich, w wypadku wojny, miała być wydana polskim jednostkom rakietowym (cztery brygady rakiet operacyjno-taktycznych, czternaście dywizjonów rakiet taktycznych) i lotniczym. Było to 178 ładunków w formie głowic do rakiet i bomb lotniczych. Żołnierze jednostek rakiet operacyjno-taktycznych (systemu R-300 "Elbrus" – wg NATO: SCUD B) i taktycznych (typu R-70 "Łuna M") ćwiczyli przezbrajanie głowic posiadanych rakiet i rozwijanie ich w położenie bojowe. Polscy lotnicy trenowali na poligonach zrzut ładunków jądrowych. Do tego celu na uzbrojeniu Wojsk Lotniczych znajdowały się radzieckie samoloty Su-7 , a potem Su-22 . Broń jądrowa miała być użyta przez wojska Frontu Polskiego głównie do niszczenia dużych zgrupowań wojsk przeciwnika oraz jego środków przenoszenia broni masowego rażenia.

Jednostki Północnej Grupy Wojsk AR w Polsce posiadały amunicję jądrową na własny użytek: w składach lotniska w Szprotawie, prawdopodobnie w Bagiczu koło Kołobrzegu (składy lotniskowe) i innych. Ich ilość, rodzaj i moc nie zostały dotąd ujawnione. Składy mieściły się w rejonach dużej koncentracji wojsk radzieckich i były osłaniane przez jednostki "Specnazu".

Decyzję o wydaniu ze składów i użyciu broni jądrowej mogło wydać tylko Dowództwo Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego, co miało zapobiec jej przypadkowemu wykorzystaniu przez dowódców niższych szczebli.

Operacje wojskowe UW

Układ Warszawski sygnował w ciągu swego istnienia tylko jedną operację wojskową – operację "Dunaj" . 21 sierpnia 1968 przeprowadził interwencję podczas Praskiej Wiosny w Czechosłowacji (nie była to jednak interwencja Układu jako takiego, lecz jedynie jego 5 członków – NRD , Bułgarii , Węgier , Polski i ZSRR ); w ten sposób została wypełniona tzw. doktryna Breżniewa . W interwencji wzięło udział 750 000 żołnierzy, 6300 czołgów i 800 samolotów. Szacuje się, że zginęło około 200 osób.

Po wkroczeniu wojsk Układu do Czechosłowacji dowódca 7 Armii Polowej USA gen. J.H. Polk uznał, że była to operacja wojskowa "najwyższej klasy", dobrze zorganizowana i skoordynowana, właściwie zamaskowana i szybka.

Na szczycie w Bukareszcie w 1989 zdecydowano o odejściu od doktryny Breżniewa. Po przemianach w latach 1989 – 1990 państwa członkowskie postanowiły, że stacjonujące w krajach Układu wojska radzieckie powinny opuścić terytorium tych państw. 25 lutego 1991 w Budapeszcie podpisano umowę o zaprzestaniu współpracy wojskowej w ramach Układu, 1 lipca 1991 w Pradze rozwiązano struktury polityczne. Oznaczało to ostateczną likwidację Układu Warszawskiego.

Dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych

Zastępcy naczelnego dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych^[2]

Szefowie Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych

Zastępcy szefa Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych

Przedstawiciele Polski w Sztabie Zjednoczonych Sił Zbrojnych

Przedstawiciele Naczelnego Dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych w Wojsku Polskim

Ciekawostki

• Układ Warszawski wzbudzał duży respekt dowódców NATO. Uważano, często na wyrost, że posiada on wysoki poziom gotowości bojowej, dobry poziom wyszkolenia wojsk oraz nowoczesne uzbrojenie. Szczególnie podkreślano duży stopień unifikacji sprzętu bojowego, co ułatwiało zabezpieczenie techniczne i logistyczne oddziałów. Z dużym zainteresowaniem obserwowano wszystkie ćwiczenia sojusznicze UW, które podobnie jak w NATO organizowane były cyklicznie, na terytorium poszczególonych państw członkowskich.

Bibliografia

• Jerzy Kajetanowicz, Polskie wojska operacyjne w systemie bezpieczeństwa państwa w latach 1955-1975, Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej 2008, nr 2;
• Jerzy Kajetanowicz, Wojsko Polskie w Układzie Warszawskim 1955-1985, Zasoby forum ogólnowojskowego "Bezpieczeństwo", http://www.serwis-militarny.net/opinie/
• Ryszard Kałużny, Układ Warszawski 1955-1991, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych 2008, nr 1;
• Leszek Pajórek, Polska a "Praska Wiosna", Wydawnictwo Egros, Warszawa 1998, s. 65;
• Strona poświęcona przygotowaniom UW i NATO do wojny
• Strona poświęcona arsenałom jądrowym ZSRR i państw NATO

Przypisy

Zobacz też

• zimna wojna
• żelazna kurtyna
• RWPG
• demoludy
• NATO

Linki zewnętrzne

• informacje na temat broni jądrowej na terenie PRL