Kartezjusz (
fr.
René Descartes,
łac.
Renatus Cartesius, ur.
31 marca
1596
r. w
La Haye-en-Touraine
w
Turenii
, zm.
11 lutego
1650
r. w
Sztokholmie
) –
francuski
filozof
,
matematyk
i
fizyk
, jeden z najwybitniejszych uczonych
XVII wieku
, uważany za prekursora nowożytnej kultury umysłowej.
Życie i śmierć
Pochodził ze starego szlacheckiego rodu, wychowany u
jezuitów
w
La Flèche
(
1606
-
1614
), później naukę kontynuował w
Paryżu
. Studiował tam m.in.
inżynierię wojskową
. W roku
1616
uzyskał tytuł naukowy z dziedziny
prawa
na Uniwersytecie w
Poitiers
.
W
1618
zaciągnął się do
armii holenderskiej
, gdzie spotkał Izaaka Beekmana, który przedstawił mu wiele nowych teorii matematycznych. Z wdzięczności Kartezjusz napisał dla niego kompendium muzyczne, opublikowane dopiero w
1650
roku. Brał udział jako żołnierz w wyprawach wojennych w Holandii, następnie pod
Tillym
w Niemczech. Z rozmyślań na zimowej kwaterze nad
Dunajem
w roku
1619
wyniósł niezachwiane przekonanie, iż tylko to, co da się poznać „jasno i wyraźnie” („clair et distinct”), za prawdę uważać należy.
Kartezjusz zajmował się też
optyką
,
chemią
,
mechaniką
,
anatomią
,
embriologią
,
medycyną
,
astronomią
i
meteorologią
. Wywarł wielki wpływ na filozofię i naukę następnych stuleci.
Od roku
1621
zwiedził jako żołnierz pół Europy, przejściowo przebywając także w
Paryżu
.
Studiował
prawo
i
medycynę
. W
1625
powrócił do
Francji
, gdzie w Paryżu zaczął studiować i skierował swe zainteresowania ku naukom matematycznym i fizycznym.
Od roku
1628
żył w Holandii w ukryciu, zmieniając mieszkanie dwanaście razy. W Holandii spędził 16 lat swego życia, odwiedzając Francję trzykrotnie. W roku
1629
zaczął wykładać na Uniwersytecie we
Franeker
.
W
1649
przyjął zaproszenie
królowej szwedzkiej Krystyny
do Sztokholmu, która chciała pod jego kierunkiem studiować filozofię i skorzystać z jego rad przy organizowaniu
szwedzkiej akademii nauk
. Królowa wyznaczyła mu godzinę swoich korepetycji na piątą rano, a odbywały się one w nieogrzewanej sali. Nie mogąc znieść ostrego klimatu, filozof zmarł w roku następnym. Przyczyną śmierci były komplikacje przy leczeniu
przeziębienia
, które przybrało śmiertelną postać
zapalenia płuc
. Ze względu na nietypowe w ostatnim stadium choroby zachowanie pacjenta nadworny lekarz szwedzkiej królowej Johann van Wullen miał wątpliwości, czy śmierć Kartezjusza była wynikiem naturalnych okoliczności[1]; hipoteza ta nie jest jednak obecna w klasycznych opracowaniach dot. życia filozofa.
Kartezjusz nigdy się nie ożenił, jednak z krótkotrwałego związku ze służącą Helene Jans miał córkę Francine (
1635
-
1640
).
Miejscowość urodzenia Kartezjusza, La Haye-en-Touraine, w
XIX w.
została przemianowana na La Haye-Descartes a od r.
1969
nazywa się Descartes.
Filozofia Kartezjusza
Filozofia Kartezjusza jest przejściem od
scholastyki
do
oświecenia
. Tak jak scholastycy, stawia on sobie za zadanie ustalenie systemu i związku dla zasadniczych prawd nauki i religii. Nowością jest jednak to, że jedynie
matematykę
uznaje za naukę, matematyzuje naturę i uznaje jedynie rozumowe myślenie za źródło poznania. Na tym też polega jednostronność jego rozumowania, z którym łączy się jeszcze typowa wówczas pogarda dla historii, tym samym dla ustalonych przez nią, także w dziedzinie filozofii, pojęć. Połączenie przez Kartezjusza matematyczno-fizycznego światopoglądu z teologią, w przeciwstawieniu do chrześcijaństwa, w którym teologia wiąże się z historią, odnajdujemy u
Spinozy
,
Leibniza
i
Wolffa
, a nawet u
Kanta
, dla którego zawsze jeszcze matematyka jest istotną nauką, a Bóg najwyższym przedmiotem filozofii. Wychodząc, tak jak
św. Augustyn
z zasadniczego zwątpienia o wszystkim co nazywamy poznaniem, dochodzi Kartezjusz do odkrycia, iż jedynie tylko uświadomienie sobie zwątpienia jest bezwzględnie pewne. Wątpienie jest aktem myśli, więc stwierdza równocześnie istnienie myślących ludzi. Tak dochodzi do swego pierwszego twierdzenia: „cogito ergo sum” („myślę więc jestem”). Ponieważ wszystkie twierdzenia o mojej osobie mogę odrzucić, a nie mogę odrzucić tylko myślenia, bo choćbym je odrzucił, to jednak negując je - myślę, przeto wynika z tego, że istota człowieka polega na myśleniu. W przeciwieństwie do
św. Augustyna
wyklucza zatem Kartezjusz poza myśleniem każdą inną treść świadomości: Rozsądkowe myślenie jest jedynym źródłem prawdy, które posiadamy. Pewnym jest zatem wszystko, co rozsądek jasno i wyraźnie widzi, jak np. cogito ergo sum. Jeżeli wedle tej zasady zbadamy treść naszego myślenia, to znajdziemy w nim idee różnego gatunku, częściowo wrodzone, częściowo nabyte, częściowo wynalezione. Między nimi idea
Boga
zajmuje pierwsze miejsce. Ponieważ człowiek jest niedoskonały i otacza go jedynie niedoskonałość i doczesność, a Boga z konieczności musimy sobie wyobrażać nieskończonym i doskonałym, przeto idea Boga nie może powstać z człowieka. Ona jest przez Boga w niego wlana, czyli wrodzona, tak jak jest mi wrodzona idea mnie samego. Bóg jest przyczyną idei Boga w nas, a zarazem wszystkich prawd wiecznych. Istnienie Boga jest zatem takim samym pewnikiem jak cogito ergo sum i jak prawdziwość jasnych i dokładnych twierdzeń odnajdywanych w naszym myśleniu. W przeciwnym bowiem razie Bóg byłby oszustem, jeśliby nam dał rozum, który by nas stale wprowadzał w błąd, co jest niemożliwe.
Poglądy
Jako filozof Kartezjusz był skrajnym
racjonalistą
. Próbował on różnych doświadczeń by zastosować do
filozofii
swoją, wziętą z matematyki zasadę znalezienia podstawowego
aksjomatu
, który by był absolutnie pewny i od którego można by wywieść drogą
dedukcji
resztę
systemu
. Analizując podstawy wszystkich sobie znanych systemów filozoficznych, zauważył, że niemal dla każdego stwierdzenia filozoficznego można sformułować jego
antytezę
i że nie ma sposobu aby ustalić, które z tych twierdzeń jest prawdziwe. Jedyną rzeczą, której nie da się zaprzeczyć jest to, że w danym momencie myślimy.
Niezaprzeczalny fakt istnienia myśli stał się więc jego punktem wyjścia. Idąc drogą dedukcji, z faktu, że istnieje myślenie, można wysnuć wniosek, że istnieje też coś, co myśli, czyli ja sam. Ta prosta idea została przedstawiona po raz pierwszy w
Rozprawie o metodzie
(
1637
): myślę, więc jestem; znana jest dziś przede wszystkim jej
łacińska
wersja,
Cogito ergo sum
.
Kartezjusz rozwija te idee w Medytacjach o pierwszej filozofii, (
1641
). W trzeciej Medytacji, proponuje on dowód na istnienie
Boga
, którego doskonałość, wynikająca z posiadania wszelkich cech (perfectiones), sprawia, że nie może on chcieć mylić nas systematycznie, i pewność ta pozwala na uzasadnienie cogito ergo sum.
Poglądy Kartezjusza były następnie wielokrotnie krytykowane, przez, m.in.
Davida Hume'a
i później
Immanuela Kanta
. Z drugiej strony
George Berkeley
, a później też
Fryderyk Nietzsche
poddali krytyce samo pojęcie bytu w rozumieniu Kartezjusza, pokazując jego wewnętrzną sprzeczność.
Dzieło Kartezjusza
Rozprawa o metodzie
(fr. Discours de la méthode,
1637
), wywołało sensację i zapewniło mu sławę w całej
Europie
, gdyż było to pierwsze od czasów
Arystotelesa
całościowe i przekonujące podejście do filozofii, oczyszczające ją z wielu niejasnych i przyjmowanych zbyt pochopnie założeń.
Dołączony do
Rozprawy...
traktat La géométrie (
1637
) (Geometria) zawierał opis zastosowania metody Kartezjusza w
geometrii
.
Wyrazem jego prac przyrodniczych jest „Dioptrique” (
1639
), zawierająca
prawo załamania światła
.
Kartezjusz sądził, że geometrii brak ogólnej metody postępowania, a
algebra
bez właściwego powiązania z geometrią jest trudno zrozumiała
intuicyjnie
. Traktat zawiera oryginalny pomysł nadania każdemu
punktowi
na płaszczyźnie nazwy przez przypisanie mu dwóch liczb.
Obecnie przyjmuje się, że liczby te są równe z dokładnością do znaku odległościom od dwóch wzajemnie prostopadłych prostych, ale Kartezjusz rozpatrywał tylko jedną prostą z wybranym punktem O. Dzięki temu krzywe można było opisywać równaniami spełnionymi przez liczby przypisane punktom krzywych.
Rozwój idei Kartezjusza doprowadził do powstania
geometrii analitycznej
, a badania własności geometrycznych krzywych metodami algebraicznymi do powstania
rachunku różniczkowego
i
całkowego
, a następnie
geometrii różniczkowej
.
Kartezjusz po raz pierwszy wprowadził termin
funkcja
, a także nazwę
liczby urojone
. Zapoczątkował też badania wielu problemów teorii równań algebraicznych. Sformułował twierdzenie znane obecnie pod nazwą
twierdzenia Bézout
oraz (w sposób bardzo niejasny) twierdzenie o liczbie rzeczywistych i zespolonych pierwiastków równania algebraicznego (tzw.
zasadnicze twierdzenie algebry
), udowodnione następnie przez matematyka niemieckiego
Carla Gaussa
. Kartezjusz podał również prosty sposób oszacowania liczby dodatnich i ujemnych
pierwiastków
równania algebraicznego, tzw.
regułę znaków Kartezjusza
. Znalazł graficzny sposób rozwiązania
równania algebraicznego
trzeciego stopnia, jak również nowy sposób rozwiązania równania czwartego stopnia. Badał także własności niektórych
krzywych
nazwanych później jego imieniem takich jak
liść Kartezjusza
czy
owal Kartezjusza
. Wprowadził też do powszechnego użycia zapis potęgowania w postaci indeksu górnego.
Kartezjusz był też jednym z prekursorów
fizyki klasycznej
. Sformułował
zasadę zachowania pędu
oraz tzw. teorię wirów, według której
materia
Wszechświata
znajduje się w ciągłym ruchu, wywołującym wiry wypełniającego wszechświat
eteru
. Kartezjusz zajmował się również eksperymentami optycznymi, sformułował
prawo załamania
i
odbicia
światła.
Główne dzieła
W Holandii na usilne prośby swych przyjaciół wydał (
1637
) anonimowo swe dzieła: „Essais philosophiques”, zawierające: „Discours de la méthode”, „La Dioptrique”, „Les éétéores”, oraz uzasadnienie swych wynalazków w zakresie geometrii analitycznej: „La géométrie”. Po tych nastąpiły później „Meditationes de prima philosophia” (
1641
) i „Principia philosophiae” (
1644
). Ostatnim przez niego wydanym dziełem było „Traité des passions de l'-me” (
1649
), napisane dla księżniczki Elżbiety palatyńskiej
1646
. Po jego śmierci zostały wydane pisma, ukrywane wcześniej z obawy przed
inkwizycją
: „Le monde” i „TraitM de l'homme” (
1677
), „Regulae ad directionem ingenii” (
1701
) i „Inquisitio veritatis per lumen naturale” (
1701
).
Wydania zbiorowe
Dzieła zbiorowe Kartezjusza pojawiły się w nowym wydaniu Paryskiej Akademii pod redakcją Adama i Tannery'ego (
1897
i n., 10 t.). W przekładach polskich ukazały się: Discours, Dobrzycki,
1878
; Rozmyślania nad zasadami filozofii, J. K. Dworzaczek,
1885
; Rozprawa o metodzie,
Tadeusz Boy-Żeleński
, Studium Ludwika Chmaja: „Rozwój filozoficzny Kartezjusza” (
1930
).
Zobacz też
Przypisy
- ↑ W swym liście do znanego
holenderskiego
lekarza
Willema Piso
(ujawnionym dopiero w
1980 roku
) pisał m.in. "Przez pierwsze dwa dni mocno spał. Nic nie jadł, nic nie pił, nie przyjmował żadnych lekarstw. Trzeciego i czwartego dnia nie spał w ogóle i był bardzo pobudzony (...) Przez piąty i szósty dzień skarżył się na zawroty głowy i wysoką gorączkę. Ósmego dnia miał uporczywą czkawkę, wymiotował czarną treścią; jego oddech stał się przerywany, a wzrok błędny, co zwiastowało rychłą śmierć. Dnia dziewiątego stan Descartesa był już krytyczny, zaś wczesnym rankiem następnego dnia dusza opuściła jego ciało". Analizując tę relację
biegły
z zakresu
medycyny sądowej
potwierdził, iż są to objawy typowe dla zatrucia
arszenikiem
. Arszenikiem w Kartezjusza - Focus Historia, 5/2007
Bibliografia
- Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna, Wydawnictwo Gutenberga, tom 7, Kraków 1930
Linki zewnętrzne