Kamień tyburtyński ( łac. Lapis Tiburtinus) jest fragmentem kamienia nagrobnego nieznanego nam senatora rzymskiego z czasów Augusta , na którym umieszczony jest fragment łacińskiego epigrafu . Do dziś trwa debata wśród historyków, o kim mówi zachowana na nim inskrypcja .

Treść inskrypcji

Kamień tyburtyński został odkryty w 1764 i pochodził z okolic Tyburu, dzisiejszego Tivoli , a obecnie znajduje się w Muzeum Watykańskim . Znajdujący się na nim fragment inskrypcji można znaleźć także w Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL), w tomie 14, pod nr 3613 oraz w Inscriptiones Latinae Selectae (ILS) pod nr 918. Tekst inskrypcji mówi o etapach kariery senatorskiej ( cursus honorum ) rzymskiego konsula z czasów cesarza Oktawiana Augusta, którego imię nie zachowało się jednak. Inskrypcja podaje kilka kluczowych informacji, pomocnych w określeniu kim mogła być ta osoba. Poniżej przedstawiony jest napis w oryginale oraz polskie tłumaczenie.

Epitafium to zostało wyryte po śmierci Oktawiana Augusta, ponieważ określa go jako "boskiego" (divi). Przydomek ten został nadany Augustowi przez senat rzymski zaraz po jego śmierci. W takiej sytuacji, senator z kamienia tyburtyńskiego musiał więc umrzeć po 14 n.e.

Prawdopodobnie pełniąc stanowisko legata (namiestnika cesarskiej prowincji ), senator ten prowadził wojnę, w wyniku której cesarzowi Augustowi podporządkowane zostało jakieś plemię. Z tą wojną w jakiś sposób powiązany był, żywy bądź zmarły wcześniej, nieznany nam bliżej król ([r]egem). Do tego momentu Rzymianin ten powinien już być po swoim konsulacie.

Za swoje wyczyny został nagrodzony dwukrotnymi suplikacjami (supplicationes) oraz odznakami triumfalnymi ( ornamenta triumphalia ). Według Swetoniusza , pierwszym dowódcą, który został wyróżniony odznakami triumfalnymi był Tyberiusz .^[1] A więc senator z kamienia tyburtyńskiego musiał zostać uhonorowany po 12 p.n.e. , kiedy to Tyberiuszowi przyznano tą nagrodę.^[2]

Potem był on prokonsulem (namiestnikiem senackiej prowincji ) Azji. Informacja ta nie jest zbyt pomocna, jako że nie mamy pełnej listy namiestników tej prowincji. M. Waddington wskazuje, że w normalnych warunkach odstęp czasowy między konsulatem a prokonsulatem Azji w czasach panowania Augusta wynosił pięć lub sześć lat.^[3] Jednakże zdarzały się przypadki, gdy np. Paullus Fabius Maximus został namiestnikiem Azji od razu po swym konsulacie, a Gnejusz Korneliusz Lentulus Augur dopiero po dwunastu latach.

Z obecnie akceptowanej rekonstrukcji inskrypcji wynika, że następnie senator z kamienia tyburtyńskiego został albo ponownie legatem prowincji Syrii , albo ponownie legatem, tym razem prowincji Syrii. Zależy to od tego, czy słowo "ponownie" (iterum) na inskrypcji odnosi się także do Syriam et Ph[oenicen], czy tylko do [legatus pr. pr.] divi Augusti. Większość historyków skłania się ku drugiej interpretacji.^[4] Informacja o zarządzaniu Syrią jest bardzo przydatna, jako że znamy prawie całą listę namiestników tej prowincji za czasów Augusta.

Proponowani kandydaci

Od czasu odkrycia inskrypcji, większość badaczy uważała ją jako odnoszącą się do Kwiryniusza .^[5] Teoria ta otrzymała szerokie poparcie szczególnie po wsparciu jej przez niemieckiego historyka, Theodora Mommsena , który uznał ją jako odnoszącą się do kogoś kto dwa razy był legatem Syrii, oraz sądził, że tą osobą jest Kwiryniusz.^[6] Pogląd ten przez pewien czas stał się powszechnie akceptowaną opinią wśród biblijnych uczonych. Kamień tyburtyński mógł być zatem przedstawiany jako potwierdzenie Ewangelii wg św. Łukasza , mówiącej że za czasów Heroda, króla Judei (...) wielkorządcą Syrii był Kwiryniusz,^[7] który wg Józefa Flawiusza został namiestnikiem Syrii w 6 n.e. , 10 lat po śmierci Heroda Wielkiego .

W 1924 Edmund Groag zakwestionował jednak dotychczasową interpretację, twierdząc, że kamień nie odnosi się do osoby która była dwukrotnie legatem Syrii, tylko do kogoś kto dwukrotnie sprawował godność legata, raz w Syrii i raz gdzie indziej.^[8] Jeżeli bowiem ta inskrypcja miałaby mówić o drugim namiestnictwie Syrii, to musiałaby wtedy brzmieć: [legatus pr. pr.] divi Augusti Syriam et Ph[oenicen iterum optinuit].^[9] Argumentował także, że odnosi się ona do Marka Plaucjusza Sylwana . W 1934 Ronald Syme zgodził się z opinią Groaga, ale odrzucił kandydaturę Sylwana, gdyż kolejność obejmowania przez niego stanowisk stoi w sprzeczności ze słowem iterum z inskrypcji.^[10] Sylwan nigdzie w źródłach nie widnieje jako legat Syrii, wg Groaga mógłby nim być tuż przed lub zaraz po 4 / 5 n.e. , ale namiestnictwo cesarskiej prowincji w czasie wojny wypada u niego na lata 6 - 9 n.e. czyli po domniemanym namiestnictwie Syrii, a nie przed.

W 1936 Lily Ross Taylor zaproponowała Marka Titiusa jako możliwego kandydata, przekonując, że osoba z kamienia tyburtyńskiego mogła umrzeć przed Augustem, a jej cursus honorum zostało wyryte jakiś czas później.^[11] Pogląd ten nie zdobył uznania wśród historyków.^[9][12] Taylor zgadzała się z Mommsenem, że inskrypcja należała do kogoś, kto dwa razy był legatem Syrii za Augusta. Dwa źródła historyczne mówią o namiestnictwie Syrii przez Titiusa.^[13] O ile wzmianka Józefa Flawiusza nie wywołuje zbyt większych problemów z określeniem okresu gdy Titius miał zarządzać Syrią (ok. 10 p.n.e. ), o tyle informacja podana przez Strabona wywołuje wśród historyków niepewność (być może ok. 20 p.n.e. ). Taylor uznała, że każdy z nich wspomniał o różnym namiestnictwie Syrii Titiusa. Jednakże zdecydowana większość historyków opowiada się za jednorazowym jego namiestnictwie Syrii^[14].

W 1939 Ronald Syme uznał, że możliwe byłoby przypisanie inskrypcji Pizonowi Pontifexowi , choć nadal nie można wykluczyć Kwiryniusza. Kamień tyburtyński mógłby do niego należeć, ale nie mógłby udowadniać dwukrotnego namiestnictwa Syrii, gdyż wojnę o której mówi inskrypcja, czyli w jego przypadku z Homonadensami, prowadził jako legat Galacji.^[15] Kwiryniusz nadal znajdował więc zwolenników.^[16] Jednakże A. N. Sherwin-White nadal uważał, że iterum na tej inskrypcji oznacza dwukrotne namiestnictwo Syrii przez anonimowego konsula.^[17] W 1967 Barbara Levick w pełni przedstawiła kandydaturę Pizona Pontifexa jako osobę o której mówi inskrypcja.^[18] Także Syme w dwóch swoich kolejnych pracach argumentował za nim.^[19]

W 1995 Nikos Kokkinos podjął polemikę z wywodami Syme odnośnie Pizona.^[9] Jednocześnie ożywił pogląd Augusta Wilhelma Zumpta, mówiący, że senatora z kamienia tyburtyńskiego trzeba identyfikować z Sencjuszem Saturninusem .^[20] Rok później C. Eilers odparł argumenty Kokkinosa, broniąc Pizona oraz wykazując, że Saturninusa dyskwalifikuje to samo co Sylwana, a mianowicie zła kolejność obejmowania stanowisk w porównaniu z tekstem inskrypcji.^[12] Poniżej przedstawieni są proponowani kandydaci wraz z wymogami jakie powinni spełniać.

Przypisy

1. ↑ Swetoniusz , Żywoty cezarów, Tyberiusz, rozdz. 9
2. ↑ Kasjusz Dion , Historia rzymska, ks. LIV, rozdz. 31, 4
3. ↑ W. M. Ramsay, Was Christ Born at Bethlehem?, Hodder and Stoughton 1898, str. 232
4. ↑ Np. Emil Schürer, Geza Vermes , Fergus Millar, The history of the Jewish people in the age of Jesus Christ (175 B.C.-A.D. 135), tom I, Continuum 1973, str. 258-259; Robert K. Sherk, "Roman Galatia: The Governors from 25 B.C. to A.D. 114" w: Hildegard Temporini, Wolfgang Haase, Aufstieg und Niedergang der römischen Welt, tom 7.2, Walter de Gruyter 1980, str. 968; Ronald Syme, Anthony R. Birley, Anatolica: studies in Strabo, Oxford University Press 1995, str. 259
5. ↑ Enrico Sanclemente, De vulgaris aerae emendatione libri quatuor, Romae 1793, str. 414-426; Bartolomeo Borghesi , Oeuvres complètes, tom 8, Paris 1872, str. 126-128 i 493-501; Hermann Dessau, Inscriptiones Latinae Selectae 918, Apud Weidmannos 1892; W. M. Ramsay, Was Christ Born at Bethlehem?, Hodder and Stoughton 1898, str. 227-247
6. ↑ Theodor Mommsen , Res Gestae Divi Augusti ex Monumentis Ancyrano et Apolloniensi, Apud Weidmannos 1883, str. 161-178. Zaproponowana przez niego rekonstrukcja inskrypcji stała się popularna online
7. ↑ Ewangelia wg św. Łukasza 1, 5 i 2, 2
8. ↑ Edmund Groag, "Prosopographische Beiträge" w: Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien, tom XXI-XXII, 1924, str. 445-478
9. ↑ ^{9,0 9,1 9,2} Nikos Kokkinos, "The Honorand of the Titulus Tiburtinus: C. Sentius Saturninus?" w: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 105, 1995, str. 21-36 online
10. ↑ Ronald Syme, "Galatia and Pamphylia under Augustus: the Governorships of Piso, Quirinius and Silvanus" w: Klio. Beiträge zur alten Geschichte, tom 27, 1934, str. 122-148
11. ↑ L. R. Taylor, "M. Titius and the Syrian Command" w: The Journal of Roman Studies, tom 26, 1936, str. 161-173
12. ↑ ^{12,0 12,1} C. Eilers, "C. Sentius Saturninus, Piso Pontifex, and the titulus Tiburtinus: a Reply" w: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 110, 1996, str. 207-226 online
13. ↑ Józef Flawiusz , Dawne dzieje Izraela, ks. XVI, rozdz. 8, 6 oraz Strabon , Geographica, ks. XVI, rozdz. 1, 28
14. ↑ Np. Emil Schürer, Geza Vermes, Fergus Millar, The history of the Jewish people in the age of Jesus Christ (175 B.C.-A.D. 135), tom I, Continuum 1973, str. 257; Ronald Syme, The Roman Revolution, Oxford University Press 1939, str. 398, przyp. 1; idem, The Augustan Aristocracy, Oxford University Press 1989, str. 340
15. ↑ Ronald Syme, The Roman Revolution, Oxford University Press 1939, str. 398-399
16. ↑ A. G. Roos, "Die Quirinius-Inschrift" w: Mnemosyne, Third Series, tom 9, 1941, str. 306-318; Horst Braunert, "Der römische Provinzialzensus und der Schätzungsbericht des Lukas-Evangeliums" w: Historia: Zeitschrift für alte Geschichte, tom 6, 1957, str. 209-211; K. M. T. Atkinson, "Governors of the Province Asia in the Reign of Augustus" w: Historia: Zeitschrift fur alte Geschichte, tom 7, 1958, str. 314-319
17. ↑ A. N. Sherwin-White, Roman Society and Roman Law in the New Testament, Oxford Clarendon Press 1963, str. 163-164
18. ↑ B. M. Levick, Roman Colonies in Southern Asia Minor, Oxford Clarendon Press 1967, str. 208-210
19. ↑ Ronald Syme, "The Titulus Tiburtinus" w: Akten des VI. Internationalen Kongresses für Griechische und Lateinische Epigraphik, München 1972, str. 583-601; idem, The Augustan Aristocracy, Oxford University Press 1989, str. 338-342
20. ↑ A. W. Zumpt, Augusti Wilhelmi Zumptii Commentationum epigraphicarum ad antiquitates romanas pertinentium volumen, Ferd. Duemmlerum 1854, str. 109-125; idem, Das Geburtsjahr Christi: geschichtlich-chronologische Untersuchungen, Teubner 1869, str. 72-89

Linki zewnętrzne

• La Lune de Printemps: Théodor Mommsen et la carrière de Quirinius