Racjonalizm ( łac. ratio – rozum; rationalis – rozumny, rozsądny) – filozoficzne podejście w epistemologii zakładające możliwość dotarcia do prawdy z użyciem samego rozumu z pominięciem doświadczenia, poprzez stworzenie systemu opartego na aksjomatach , z których poprzez dedukcję można wywieść całość wiedzy. Racjonalizm w nowożytnej filozofii wywodzi się od Kartezjusza . W anglosaskiej tradycji filozoficznej bywa nazywany racjonalizmem kontynentalnym.

Nie należy go mylić z pojęciem racjonalizmu światopoglądowego .

Racjonalizm w filozofii greckiej

Przekonanie o rozumności świata i jego uporządkowaniu wywodzi się od Heraklita , który wprowadził do filozofii pojęcie rozumu (logos), który rządzi światem. Eleaci zaprzeczyli wiarygodności danych zmysłowych, dowodząc ich sprzeczności z logicznym rozumowaniem i jednocześnie zapoczątkowując spór racjonalizmu z empiryzmem. Eleata Parmenides pierwszy świadomie zastosował rozumowanie dedukcyjne , i utożsamiając myśl z bytem zbudował pierwszy system filozofii racjonalistycznej. Demokryt próbował dokonać syntezy racjonalizmu i empiryzmu, rozróżniając "ciemną" wiedzę zmysłową, która wymaga wyjaśnienia i wiedzę "prawdziwą", pochodzącą z rozumu. Program zreformowania praw, języka oraz stosunków społecznych według kryterium racjonalności przedstawił sofista Protagoras . Rozumowanie jako sposób dochodzenia do prawd etycznych był przedmiotem rozważań Sokratesa . Empiryzm odrzucił Platon, którego zdaniem poznanie zmysłowe jest raczej domysłem (doksa), dotyczy tylko zjawisk, ma charakter ułomny i wymaga pomocy rozumu, wyprzedzającego i współdziałającego w poznaniu zmysłowym. Tylko umysł jest zdolny do poznania (episteme) idei dzięki wrodzonej wiedzy, którą dysponuje. Wyższość poznania rozumowego podkreślał również Arystoteles , choć poznanie zmysłowe według niego dostarczało rozumowi niezbędnego materiału do rozumowania. Nowy kierunek racjonalizmowi nadał Grzegorz z Nyssy , który jako pierwszy dowodził zgodności objawienia chrześcijańskiego z rozumem i jego racjonalnego charakteru.

Zachodni racjonalizm

Filozofowie racjonaliści od czasów Kartezjusza starali się znaleźć zbiór ponad podstawowych aksjomatów , którym nie dało by się zaprzeczyć bez popadania w logiczną sprzeczność i od których drogą dedukcji dałoby się wyprowadzić całą ludzką wiedzę.

Racjonalizm rozwijał się intensywnie w wiekach XVII i XVIII . Do najbardziej znanych filozofów racjonalistów należą: Kartezjusz , Isaac Newton , Baruch Spinoza , oraz w pewnym sensie Gottfried Wilhelm Leibniz .

Od czasu Hegla nikt już nie próbował tworzyć systemów filozoficznych opartych na ścisłym racjonalizmie, gdyż zadanie znalezienia doskonałego zbioru podstawowych aksjomatów mogących skutecznie tłumaczyć i opisywać całą ludzką wiedzę okazało się zadaniem niewykonalnym.

Zobacz też

• racjonalizm
• racjonalizm genetyczny
• racjonalizm metodologiczny
• tomizm
• racjonalizm światopoglądowy

Linki zewnętrzne

• Nowoczesny racjonalizm i jego adwersarze