Jezioro Aralskie (nazywane przez miejscowych Morzem Aralskim) –
bezodpływowe
,
reliktowe
,
słone jezioro
w
Kazachstanie
i
Uzbekistanie
, zanikające na skutek ludzkiej działalności. W jego miejscu znajdują się obecnie trzy oddzielne zbiorniki:
Jezioro Północnoaralskie
, jezioro (dawna zatoka) Tuszczibas i południowo-zachodni basen dawnego Jeziora Aralskiego. Basen południowo-wschodni zanikł w maju 2009 roku[1], okresowo bywa jednak zalewany[2].
W
latach 60. XX w.
było to czwarte
pod względem powierzchni
jezioro na Ziemi. Od tego czasu stale kurczy się z powodu odprowadzania wody z zasilających jezioro rzek
Amu-daria
i
Syr-daria
w celach
irygacyjnych
. Już w roku
1918
władze radzieckie zdecydowały, że na suchych połaciach
Kazachskiej SRR
,
Uzbeckiej SRR
i
Turkmeńskiej SRR
, wzdłuż Amu-darii i Syr-darii uprawiana będzie na wielką skalę
bawełna
, która ma się stać "białym złotem", podstawą ekonomii tych republik. W wyniku tych działań republika uzbecka wkrótce stała się (i do dziś
Uzbekistan
pozostaje) największym eksporterem bawełny na świecie. Jednocześnie w regionie doszło do jednej z największych katastrof ekologicznych w historii ludzkości.
Zanik jeziora
Zanikanie jeziora od r. 1960
Wysychanie wód Jez. Aralskiego: zdjęcia z 1989 i 2008 roku
Animacja pokazująca zanikanie jeziora od 2000 do 2009 roku
Budowa kanałów przecinających pustynne obszary
Kara-kum
prowadzona była na wielką skalę od
lat 30.
, przez pierwsze dziesięciolecia całkowicie wbrew wszelkim zasadom sztuki
hydrologicznej
. W rezultacie aż od 30 do 70
%
wody, odbieranej rzekom Syr-daria i Amu-daria bezpowrotnie wsiąkało w glebę lub parowało, nie docierając ani do upraw, ani do jeziora. Szacuje się, że do
1960
od 20 do 50 km³ wody zamiast zasilić jezioro - wsiąkło w ziemię. Nawet do dziś tylko 12% długości kanałów nawadniających uszczelniono i zabezpieczono przed stratami wody. Część wód Amu-Darii trafiła ponadto do znajdującej się na zachód od rzeki Kotliny Sarykamyskiej, gdzie wypełnia powstałe w niej w ciągu
XX wieku
słone
Jezioro Sarykamyskie
.
Od
lat 60.
poziom wody w jeziorze zaczął systematycznie opadać w tempie około 20 cm rocznie. W następnej dekadzie już 50-60 cm rocznie, potem nadal przyspieszył i dziś wynosi nawet 80-90 cm rocznie. W
1960
powierzchnia jeziora wynosiła 68 tys. km² (niemal tyle, co powierzchnia
Republiki Irlandii
), do roku 2004 powierzchnia jeziora zmniejszyła się o 3/4, do 17 160
km²
. W
1960
jezioro było czwartym co do wielkości na świecie, obecnie spadło na szesnaste miejsce. Zanikanie wód jeziora doprowadziło do jednej z największych katastrof ekologicznych na obszarze byłego
ZSRR
, co nie było zresztą żadnym zaskoczeniem dla władz sowieckich, którym raporty o przewidywanym wyschnięciu jeziora przedstawiono już wiele lat wcześniej. Przeważyła jednak irracjonalna teza, że powstanie i istnienie jeziora Aralskiego jest "oczywistą pomyłką natury", i że bieżące potrzeby społeczeństwa sowieckiego Uzbekistanu są ważniejsze od opinii ekologów. Wykorzystanie wód Amu-darii i Syr-darii do nawadniania rosło więc nadal mimo obserwowanego zanikania jeziora i w okresie między
1960
a
1980
rokiem podwoiło się. W tym samym czasie podwoiła się też skala produkcji uzbeckiej bawełny.
Zagrożenia
Również co najmniej od
lat 60. XX w.
na znajdującej się na Jeziorze Aralskim wyspie
Wozrożdienija
(Odrodzenia) znajdował się
sowiecki
tajny
poligon
broni biologicznej
. Z powodu stale postępującego wysychania jeziora, mniej więcej pomiędzy czerwcem
2000
a czerwcem
2001
zanikł pas wody dzielący południowy brzeg wyspy od terytorium
Uzbekistanu
. Od tego czasu żyjące w tym rejonie zwierzęta lądowe mogą bez przeszkód przemieszczać się pomiędzy byłym poligonem a otaczającym go lądem stałym, co w istotny sposób zwiększa niebezpieczeństwo niekontrolowanego i nie dającego się przewidzieć rozprzestrzeniania z porzuconych laboratoriów nieznanych szczepów groźnych drobnoustrojów. W
2002
roku została przeprowadzona ekspedycja, w wyniku której zneutralizowano 100-200 ton pozostawionego tam
wąglika
.
Nowo powstała pustynia
Aralkum
, zajmująca obszar dawnego dna jeziora, jest skażona środkami ochrony roślin spłukiwanymi z pól przez kanały nawadniające. W rejonie tym wieją silne wiatry zachodnie, które przenoszą pył i zanieczyszczenia na odległość tysięcy kilometrów.
Perspektywy
W
2003
roku ruszył ambitny projekt - jedno z największych przedsięwzięć - wspierany przez Bank Światowy podwyższenia poziomu wód w północnym skrawku jeziora Aralskiego i przywrócenia mu dawnej świetności. Mocno zaangażowany jest w to prezydent Kazachstanu. W sierpniu
2005
ukończono
Tamę Kokaral
, która oddzieliła wody północnej części Jeziora Aralskiego, nazywanego obecnie
Jeziorem Północnoaralskim
od jego znacznie większej, południowej części. Tama ta wybudowana jest w przewężeniu jeziora, na przedłużeniu naturalnego półwyspu Kokaral i od niego wzięła nazwę. Od tego czasu poziom zasilanego wodami Syr-Darii Jeziora Północnoaralskiego podniósł się, a jego zasolenie spadło, kosztem jednak wód południowej części jeziora. Planuje się podniesienie poziomu wody na tyle, by w
2015
Arał
(Aralsk) mógł ponownie funkcjonować jako port[3].
Nie istnieją plany rewitalizacji południowej części jeziora w przewidywalnej przyszłości. Obszar objęty
pustynnieniem
jest zbyt duży, a parowanie wód zbyt intensywne, żeby podobne przedsięwzięcie było możliwe. Wschodni basen jeziora zanikł całkowicie w maju 2009 roku[1]. Jednak budowa kanału, który odprowadzałby wody Amu-Darii bezpośrednio do głębszego zachodniego zbiornika, mogłaby zmniejszyć jego zasolenie i umożliwić odrodzenie rybołówstwa w regionie[4].
Przypisy
Linki zewnętrzne
