Jednoliścienne
Kosaciec syberyjski
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	naczyniowe
Nadgromada	nasienne
Gromada	okrytonasienne
Podgromada	Magnoliophytina
Klasa	jednoliścienne
Nazwa systematyczna
Liliopsida Brongn.
pub. Enum. Pl. Mus. Paris: xv, 17. 12 Aug 1843
Synonimy
Monocotyledoneae, Monocotyledones

Budowa nasienia rośliny jednoliściennej: a) łupina nasienna , b) bielmo , c) liścień , d) zarodek

Jednoliścienne – grupa roślin okrytonasiennych o różnej randze systematycznej w zależności od systemu klasyfikacyjnego. W dawniejszych systemach klasa Liliopsida (np. w systemie Cronquista z 1981 r. i Reveala z 1999 r.), obecnie klad jednoliściennych (ang. monocots) ( system APG II z 2003 r. i aktualizowany system wg APweb ). Należą tu rośliny zielne , rzadziej drzewa . Często z łodygą przekształconą w kłącze , o sympodialnym typie wzrostu, z liśćmi zwykle niepodzielonymi, całobrzegimi, kwiatami trzykrotnymi. Wytwarzają tylko jeden liść zarodkowy liścień (cotyledon) i od tej cechy pochodzi ich nazwa. Wyodrębniły się od innych okrytonasiennych, wg różnych szacunków w okresie między 200 a 130 milionów lat temu, najstarsze ślady kopalne pochodzą sprzed 120 milionów lat^[1].

Jednoliścienne współczesne dzielone są na ok. 70 rodzin i ponad 60 tys. gatunków. Należą tu m.in. pospolite rośliny cebulowe (ozdobne i użytkowe), trawy , ciborowate , efektowne storczyki i liliowate .

Morfologia

Łodyga

Zielna, rzadziej zdrewniała (np. bambusowe ), słabo rozgałęziona, często wyrastająca z kłącza . Często łodygi są liczne a rośliny mają sympodialny typ wzrostu. Wiązki przewodzące rozproszone po całej łodydze, kolateralnie zamknięte i przebiegają równolegle, zazwyczaj bez przyrostu wtórnego (łodyga nie przyrasta na grubość).

Liście

Zwykle pojedyncze, całe, wydłużone, mogą być siedzące lub pochwiaste, nie są zróżnicowane na ogonek liściowy i blaszkę liściową, pozbawione są też przylistków . Główne wiązki przewodzące równolegle lub łukowate, nie kończą się wolno. Liścień pojedynczy.

Kwiaty

Trójkrotne, okwiat w dwóch okółkach (po trzy listki), zwykle niezróżnicowany. Pręciki wyraźnie zróżnicowane na główkę i nitkę.

Nasiona

Przeważnie bielmowe , zarodek z 1 liścieniem.

System korzeniowy

Hipokotyl bardzo krótki. Korzeń pierwotny nie rozgałęziony. Korzenie przybyszowe bardzo liczne, stąd wykształca się zawsze system wiązkowy.

Systematyka

W systemie klasyfikacji Cronquista i w systemie Takhtajana jest to jedna z dwóch klas należących do okrytonasiennych (obok dwuliściennych ). W systemie Reveala z lat 1994-1999 jest to jedna z 5 klas (dwuliścienne zostały podzielone). W systemach APG (1998 i 2003) jednoliścienne stanowią klad bez odrębnie określonej kategorii systematycznej . Reveal w systemie z 2007 r. zalicza do jednoliściennych 3 z 12 podklas okrytonasiennych, którym z kolei nadał rangę klasy. Po odkryciu powiązań filogenetycznych w końcu XX wieku i na początku XXI w., w istotny sposób zmienił się układ i relacje między poszczególnymi taksonami jednoliściennych.

Pozycja systematyczna jednoliściennych

Pozycja systematyczna w obrębie okrytonasiennych na podstawie APweb (aktualizowana systematyka na bazie systemu APG II ):^[1]

Podział jednoliściennych na rzędy

Podział i powiązania filogenetyczne wg APweb (aktualizowany system APG III z 2009)^[1]

Podział jednoliściennych wg systemu Reveala (1999)

Klasa: Liliopsida

• Podklasa: Alismatidae
  • Nadrząd: Butomanae
    • Rząd: Butomales
      • Rodzina: Butomaceae
  • Nadrząd: Alismatanae
    • Rząd: Alismatales
      • Rodziny: Limnocharitaceae , Alismataceae
    • Rząd: Hydrocharitales
      • Rodzina: Hydrocharitaceae
    • Rząd: Aponogetonales
      • Rodzina: Aponogetonaceae
    • Rząd: Najadales
      • Rodzina: Najadaceae
    • Rząd: Juncaginales
      • Rodziny: Scheuchzeriaceae , Juncaginaceae
    • Rząd: Potamogetonales
      • Rodziny: Potamogetonaceae , Ruppiaceae , Zannichelliaceae , Zosteraceae , Posidoniaceae , Cymodoceaceae
• Podklasa: Triurididae
  • Nadrząd: Triuridanae
    • Rząd: Triuridales
      • Rodzina: Triuridaceae
• Podklasa: Aridae
  • Nadrząd: Acoranae
    • Rząd: Acorales
      • Rodzina: Acoraceae
  • Nadrząd: Aranae
    • Rząd: Arales
      • Rodzina: Araceae
  • Nadrząd: Cyclanthanae
    • Rząd: Cyclanthales
      • Rodzina: Cyclanthaceae
  • Nadrząd: Pandananae
    • Rząd: Pandanales
      • Rodzina: Pandanaceae
• Podklasa: Liliidae
  • Nadrząd: Lilianae
    • Rząd: Tofieldiales
      • Rodzina: Tofieldiaceae
    • Rząd: Dioscoreales
      • Rodziny: Trichopodaceae, Stenomeridaceae, Avetraceae, Dioscoreaceae , Stemonaceae, Croomiaceae, Pentastemonaceae, Taccaceae
    • Rząd: Smilacales
      • Rodziny: Rhipogonaceae, Smilacaceae , Petermanniaceae
    • Rząd: Nartheciales
      • Rodzina: Nartheciaceae
    • Rząd: Petrosaviales
      • Rodzina: Petrosaviaceae
    • Rząd: Melanthiales
      • Rodziny: Chionographidaceae, Heloniadaceae, Xerophyllaceae, Melanthiaceae , Japonoliriaceae, Campynemataceae
    • Rząd: Trilliales
      • Rodzina: Trilliaceae
    • Rząd: Alstroemeriales
      • Rodzina: Alstroemeriaceae
    • Rząd: Colchicales
      • Rodziny: Burchardiaceae, Colchicaceae, Tricyrtidaceae, Uvulariaceae, Scoliopaceae, Calochortaceae
    • Rząd: Liliales
      • Rodziny: Liliaceae , Medeolaceae
    • Rząd: Hypoxidales
      • Rodzina: Hypoxidaceae
    • Rząd: Orchidales
      • Rodzina: Orchidaceae
    • Rząd: Tecophilaeales
      • Rodziny: Lanariaceae, Ixioliriaceae, Walleriaceae, Tecophilaeaceae, Cyanastraceae, Eriospermaceae
    • Rząd: Iridales
      • Rodzina: Iridaceae
    • Rząd: Burmanniales
      • Rodziny: Burmanniaceae , Corsiaceae
    • Rząd: Amaryllidales
      • Rodziny: Hyacinthaceae , Themidaceae, Alliaceae , Hesperocallidaceae, Amaryllidaceae
    • Rząd: Asparagales
      • Rodziny: Convallariaceae , Ophiopogonaceae, Asparagaceae
    • Rząd: Asteliales
      • Rodziny: Dracaenaceae , Ruscaceae , Nolinaceae, Asteliaceae, Geitonoplesiaceae, Luzuriagaceae, Philesiaceae
    • Rząd: Hanguanales
      • Rodzina: Hanguanaceae
    • Rząd: Agavales
      • Rodziny: Dasypogonaceae , Calectasiaceae, Hemerocallidaceae, Blandfordiaceae , Xanthorrhoeaceae , Agavaceae , Anthericaceae, Laxmanniaceae, Herreriaceae, Phormiaceae , Johnsoniaceae, Doryanthaceae, Asphodelaceae , Aloaceae , Aphyllanthaceae, Hostaceae
• Podklasa: Arecidae
  • Nadrząd: Arecanae
    • Rząd: Arecales
      • Rodzina: Arecaceae
• Podklasa: Commelinidae
  • Nadrząd: Bromelianae
    • Rząd: Bromeliales
      • Rodzina: Bromeliaceae
    • Rząd: Velloziales
      • Rodzina: Velloziaceae
  • Nadrząd: Pontederianae
    • Rząd: Haemodorales
      • Rodzina: Haemodoraceae
    • Rząd: Philydrales
      • Rodzina: Philydraceae
    • Rząd: Pontederiales
      • Rodzina: Pontederiaceae
  • Nadrząd: Commelinanae
    • Rząd: Xyridales
      • Rodziny: Rapateaceae, Xyridaceae, Mayacaceae
    • Rząd: Commelinales
      • Rodzina: Commelinaceae
    • Rząd: Eriocaulales
      • Rodzina: Eriocaulaceae
  • Nadrząd: Hydatellanae
    • Rząd: Hydatellales
      • Rodzina: Hydatellaceae
  • Nadrząd: Typhanae
    • Rząd: Typhales
      • Rodziny: Typhaceae , Sparganiaceae
  • Nadrząd: Juncanae
    • Rząd: Juncales
      • Rodziny: Juncaceae , Thurniaceae
    • Rząd: Cyperales
      • Rodzina: Cyperaceae
    • Rząd: Flagellariales
      • Rodziny: Flagellariaceae, Joinvilleaceae
    • Rząd: Restionales
      • Rodziny: Restionaceae , Anarthriaceae, Ecdeiocoleaceae, Centrolepidaceae
    • Rząd: Poales
      • Rodzina: Poaceae
• Podklasa: Zingiberidae
  • Nadrząd: Zingiberanae
    • Rząd: Zingiberales
      • Rodziny: Strelitziaceae , Heliconiaceae , Musaceae , Lowiaceae, Zingiberaceae , Costaceae, Cannaceae, Marantaceae .

Podział jednoliściennych wg systemu Takhtajana (1997)

• Podklasa: żabieńcowe (Alismatidae Takht. )
• Nadrząd: żabieńcopodobne (Alismatanae Takht.)
  • Rząd: żabieńcowce (Alismatales Dumort.)
    • Podrząd: Alismatineae Engl.
      • Rodzina: żabieńcowate (Alismataceae Vent.)
      • Rodzina: limnocharysowate (Limnocharitaceae Takht. ex Cronquist)
  • Rząd: onowodkowce (Aponogetonales Hutch.)
    • Rodzina: onowodkowate (Aponogetonaceae J. Agardh)
  • Rząd: żabiściekowce (Hydrocharitales Dumort.)
    • Rodzina: żabiściekowate (Hydrocharitaceae Juss.)
  • Rząd: świbkowce (Juncaginales Hutch.)
    • Rodzina: świbkowate (Juncaginaceae Rich.)
    • Rodzina: bagnicowate (Scheuchzeriaceae F. Rudolphi)
  • Rząd: jezierzowce (Najadanales Dumort.)
    • Rodzina: jezierzowate (Najadaceae Juss.)
  • Rząd: rdestnicowce (Potamogetonales Dumort.)
    • Podrząd: Potamogetonineae Engl.
      • Rodzina: Cymodoceaceae N. Taylor
      • Rodzina: posidoniowate (Posidoniaceae Hutch.)
      • Rodzina: rdestnicowate (Potamogetonaceae Dumort.)
      • Rodzina: rupiowate (Ruppiaceae Horan. ex Hutch.)
      • Rodzina: zamętnicowate (Zannichelliaceae Dumort.)
      • Rodzina: zosterowate (Zosteraceae Dumort.)
• Nadrząd: łączniopodobne (Butomanae Takht. ex Reveal)
  • Rząd: łączniowce (Butomales Hutch.)
    • Podrząd: Butomineae Engl.
      • Rodzina: łączniowate (Butomaceae Rich.)
• Podklasa: arekowe , palmowcowe (Arecidae Takht.)
• Nadrząd: arekopodobne (Arecanae Takht.)
  • Rząd: arekowce , palmowce (Arecales Bromhead )
    • Rodzina: arekowate , palmy , palmowate (Arecaceae Schultz Sch.)
• Podklasa: obrazkowe (Aridae Takht.)
• Nadrząd: tatarakopodobne (Acoranae Reveal)
  • Rząd: tatarakowce (Acorales Reveal)
    • Rodzina: tatarakowate (Acoraceae Martynov)
• Nadrząd: obrazkopodobne (Aranae Thorne ex Reveal)
  • Rząd: obrazkowce (Arales Dumort.)
    • Rodzina: obrazkowate (Araceae Juss.)
    • Rodzina: rzęsowate (Lemnaceae Bab.)
• Nadrząd: Cyclanthanae Thorne ex Reveal
  • Rząd: Cyclanthales J.H. Schaffn.
    • Rodzina: Cyclanthaceae Poit. ex A. Rich.
• Nadrząd: pandanopodobne (Pandananae Thorne ex Reveal)
  • Rząd: pandanowce (Pandanales Lindl.)
    • Rodzina: pandanowate (Pandanaceae R. Br.)
• Podklasa: komelinowe (Commelinidae Takht. )
• Nadrząd: bromeliopodobne, ananasopodobne (Bromelianae R. Dahlgren ex Reveal)
  • Rząd: bromeliowce , ananasowce , zapylcowce (Bromeliales Dumort.)
    • Podrząd: Bromeliineae Engl.
      • Rodzina: bromeliowate , ananasowate , zapylcowate (Bromeliaceae Juss.)
  • Rząd: Velloziales R. Dahlgren ex Reveal
    • Rodzina: Velloziaceae Endl.
• Nadrząd: komelinopodobne (Commelinanae Takht.)
  • Rząd: komelinowce , trzykrotkowce (Commelinales Dumort.)
    • Podrząd: Commelinineae Engl.
      • Rodzina: komelinowate , trzykrotkowate (Commelinaceae R. Br.)
  • Rząd: niedotrawowce (Eriocaulales Nakai)
    • Rodzina: niedotrawowate (Eriocaulaceae P. Beauv. ex Desv.)
  • Rząd: łuczydłowce (Xyridales Lindl.)
    • Rodzina: majakowate (Mayacaceae Kunth)
    • Rodzina: Rapateaceae Dumort.
    • Rodzina: łuczydłowate (Xyridaceae C. Agardh)
• Nadrząd: Hydatellanae Takht. ex Reveal
  • Rząd: Hydatellales Cronquist in Takht.
    • Rodzina: Hydatellaceae U. Hamann
• Nadrząd: sitopodobne (Juncanae Takht.)
  • Rząd: ciborowce , turzycowce (Cyperales Hutch.)
    • Rodzina: ciborowate , turzycowate (Cyperaceae Juss.)
  • Rząd: sitowce (Juncales Dumort.)
    • Podrząd: Juncineae Engl.
      • Rodzina: sitowate (Juncaceae Juss.)
      • Rodzina: Thurniaceae Engl.
  • Rząd: wiechlinowce , trawowce , plewowce (Poales Small)
    • Rodzina: wiechlinowate , trawy (Poaceae (R. Br.) Barnh.)
  • Rząd: rześciowce (Restionales Hook.)
    • • Rodzina: Anarthriaceae D.F. Cutler & Airy Shaw
      • Rodzina: Centrolepidaceae Endl.
      • Rodzina: Ecdeiocoleaceae D.F. Cutler & Airy Shaw
      • Rodzina: Joinvilleaceae Toml. & A.C. Sm.
      • Rodzina: rześciowate (Restionaceae R. Br.)
    • Podrząd: Flagellariineae Engl.
      • Rodzina: Flagellariaceae Dumort.
• Nadrząd: rozpławopodobne (Pontederianae Takht. ex Reveal)
  • Rząd: Haemodorales Hutch.
    • Rodzina: Haemodoraceae R. Br.
  • Rząd: Philydrales Dumort.
    • Podrząd: Philydrineae Engl.
      • Rodzina: Philydraceae Link
  • Rząd: rozpławowce (Pontederiales Hook.)
    • Podrząd: Pontederiineae Engl.
      • Rodzina: rozpławowate (Pontederiaceae Kunth)
• Nadrząd: pałkopodobne (Typhanae Thorne ex Reveal)
  • Rząd: pałkowce (Typhales Dumort.)
    • Rodzina: pałkowate (Typhaceae Juss.)
    • Rodzina: jeżogłówkowate (Sparganiaceae F. Rudolphi)
• Podklasa: liliowe (Liliidae J.H. Schaffn.)
• Nadrząd: liliopodobne (Lilianae Takht.)
  • Rząd: agawowce (Agavales Hutch.)
    • Rodzina: agawowate (Agavaceae Endl.)
    • Rodzina: aloesowate (Aloaceae Batsch)
    • Rodzina: funkiowate, hostowate (Hostaceae B. Mathew)
    • Rodzina: tęgoszowate (Phormiaceae J. Agardh)
    • Rodzina: liliowcowate (Hemerocallidaceae R. Br.)
    • Rodzina: pajęcznicowate (Anthericaceae J. Agardh)
    • Rodzina: złotogłowowate , asfodelowate (Asphodelaceae Juss.)
    • Rodzina: Anemarrhenaceae Conran
    • Rodzina: Aphyllanthaceae Burnett
    • Rodzina: Blandfordiaceae R. Dahlgren & Clifford
    • Rodzina: Calectasiaceae Endl.
    • Rodzina: Dasypogonaceae Dumort.
    • Rodzina: Doryanthaceae R. Dahlgren & Clifford
    • Rodzina: Herreriaceae Endl.
    • Rodzina: Johnsoniaceae Lotsy
    • Rodzina: Laxmanniaceae Bubani
    • Rodzina: Xanthorrhoeaceae Dumort.
  • Rząd: krasnolicowce (Alstroemeriales Hutch.)
    • Rodzina: krasnolicowate (Alstroemeriaceae Dumort.)
  • Rząd: amarylkowce (Amaryllidales Bromhead)
    • Rodzina: czosnkowate (Alliaceae J. Agardh)
    • Rodzina: amarylkowate (Amaryllidaceae J. St.-Hil.)
    • Rodzina: hiacyntowate (Hyacinthaceae Batsch)
    • Rodzina: Hesperocallidaceae Traub
    • Rodzina: Themidaceae Salisb.
  • Rząd: szparagowce (Asparagales Bromhead)
    • Rodzina: szparagowate (Asparagaceae Juss.)
    • Rodzina: konwaliowate (Convallariaceae Horan.)
    • Rodzina: Hypoxidaceae R. Br.
    • Rodzina: Ophiopogonaceae Endl.
  • Rząd: Asteliales Dumort.
    • Rodzina: Asteliaceae Dumort.
    • Rodzina: dracenowate (Dracaenaceae Salisb.)
    • Rodzina: ruszczykowate (Ruscaceae Sprengl. ex Hutch.)
    • Rodzina: Geitonoplesiaceae R. Dahlgr. ex Conran
    • Rodzina: Luzuriagaceae Lotsy
    • Rodzina: Nolinaceae Nakai
    • Rodzina: Philesiaceae Dumort.
  • Rząd: Burmanniales Heintze
    • Podrząd: Burmanniineae Engl.
      • Rodzina: Burmanniaceae Blume
      • Rodzina: Corsiaceae Becc.
  • Rząd: zimowitowce (Colchicales Dumort.)
    • Rodzina: zimowitowate (Colchicaceae DC.)
    • Rodzina: jagodowcowate (Uvulariaceae A. Gray ex Kunth)
    • Rodzina: Burchardiaceae Takht.
    • Rodzina: Calochortaceae Dumort.
    • Rodzina: Scoliopaceae Takht.
    • Rodzina: Tricyrtidaceae Takht.
  • Rząd: pochrzynowce (Dioscoreales Hook. f.)
    • Rodzina: pochrzynowate (Dioscoreaceae R. Br.)
    • Rodzina: Avetraceae Takht.
    • Rodzina: Croomiaceae Nakai
    • Rodzina: Pentastemonaceae Duyfjes
    • Rodzina: Stemonaceae Engl.
    • Rodzina: Stenomeridaceae J. Agardh
    • Rodzina: Taccaceae Dumort.
    • Rodzina: Trichopodaceae Hutch.
  • Rząd: Hanguanales R. Dahlgren ex Reveal
    • Rodzina: Hanguanaceae Airy Shaw
  • Rząd: kosaćcowce (Iridales Raf.)
    • Podrząd: Iridineae Engl.
      • Rodzina: kosaćcowate (Iridaceae Juss.)
  • Rząd: liliowce (Liliales Perleb)
    • Podrząd: Liliineae Rchb.
      • Rodzina: liliowate (Liliaceae Juss.)
      • Rodzina: Medeolaceae (S. Wats.) Takht.
  • Rząd: melantkowce (Melanthiales R. Dahlgren ex Reveal)
    • Rodzina: melantkowate (Melanthiaceae Batsch)
    • Rodzina: Campynemataceae Dumort.
    • Rodzina: Chionographidaceae (Nakai) Takht.
    • Rodzina: Heloniadaceae J. Agardh
    • Rodzina: Japonoliriaceae Takht.
    • Rodzina: Xerophyllaceae Takht.
  • Rząd: Nartheciales Reveal & Zomlefer
    • Rodzina: Nartheciaceae Fr. ex Bjurzon
  • Rząd: storczykowce (Orchidales Raf.)
    • Podrząd: Orchidineae Rchb.
      • Rodzina: storczykowate (Orchidaceae Juss.)
  • Rząd: Petrosaviales Takht.
    • Rodzina: Petrosaviaceae Hutch.
  • Rząd: smilaksowce (Smilacales Lindl.)
    • Rodzina: smilaksowate (Smilacaceae Vent.)
    • Rodzina: Petermanniaceae Hutch.
    • Rodzina: Rhipogonaceae Conran & Clifford
  • Rząd: Tecophilaeales Traub ex Reveal
    • Rodzina: iksjoliriowate (Ixioliriaceae (Pax) Nakai)
    • Rodzina: Cyanastraceae Engl.
    • Rodzina: Eriospermaceae Endl.
    • Rodzina: Lanariaceae H. Huber ex R. Dahlgren & A.E. van Wyk
    • Rodzina: Tecophilaeaceae Leyb.
    • Rodzina: Walleriaceae (R. Dahlgren) Takht.
  • Rząd: kosatkowce (Tofieldiales Reveal & Zomlefer)
    • Rodzina: kosatkowate (Tofieldiaceae Takht.)
  • Rząd: Trilliales Takht.
    • Rodzina: Trilliaceae Lindl.
• Podklasa: Triurididae Takht. ex Reveal
• Nadrząd: Triuridanae Thorne ex Reveal
  • Rząd: Triuridales Hook. f. in Le Maout & Decne.
    • Rodzina: Triuridaceae Gardner
• Podklasa: imbirowe (Zingiberidae Cronquist)
• Nadrząd: imbiropodobne (Zingiberanae Takht. ex Reveal)
  • Rząd: imbirowce (Zingiberales Griseb.)
    • Rodzina: paciorecznikowate (Cannaceae Juss.)
    • Rodzina: Costaceae Nakai
    • Rodzina: Heliconiaceae (A. Rich.) Nakai
    • Rodzina: Lowiaceae Ridl.
    • Rodzina: marantowate (Marantaceae Petersen)
    • Rodzina: bananowate (Musaceae Juss.)
    • Rodzina: strelicjowate (Strelitziaceae (K. Schum.) Hutch.)
    • Rodzina: imbirowate (Zingiberaceae Lindl.)

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Klasyfikacja jednoliściennych wg Reveala (1999)