Iperyt siarkowy
Ogólne informacje
Nomenklatura systematyczna ( IUPAC ):
1,5-dichloro-3-tiapentan lub sulfid bis(2-chloroetylu)
Inne nazwy	siarczek 2,2'-dichorodietylowy, tioeter bis(2-chloroetylowy), iperyt, gaz musztardowy, lost, DDS
Wzór sumaryczny	C4H8Cl2S
Inne wzory	(ClC2H4)2S
SMILES	C(CCl)SCCCl
Masa molowa	159,07732 g / mol
Wygląd	bezbarwny gaz
Identyfikacja
Numer CAS	505-60-2
PubChem	10461[1]
Właściwości Gęstość i stan skupienia 1,274 g/cm3 ; ciecz[2][3] Rozpuszczalność w wodzie 0,07g/100g wody[3] Rozp. w innych rozpuszczalnikach dobrze rozpuszczalny w rozpuszczalnikach organicznych[2] Temperatura topnienia 13,5 °C ([3]) Temperatura wrzenia 217,5 °C (rozpad[3])
Niebezpieczeństwa
Zagrożenia
Silnie toksyczny Groźny dla środowiska Silnie toksyczny (T+) Groźny dla środowiska (N)
NFPA 704	1 4 1
Temperatura zapłonu	105 °C ([2])
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą warunków standardowych (25 °C, 1000 hPa)

Iperyty – ogólna nazwa kilku bojowych środków trujących o działaniu parzącym, których nazwa pochodzi od miejscowości Ypres w Belgii , gdzie w 1917 r. Niemcy użyli po raz pierwszy tego rodzaju związku. Iperyty ogólnie zbudowane są z heteroatomu (np. siarki lub azotu ) podstawionego grupami 2-chloroetylowymi. Najlepiej znany jest iperyt siarkowy, S(CH₂CH₂Cl)₂, zwany czasem skrótowo iperytem (bez przymiotnika).

Iperyty wywołują na skórze pęcherze i trudno gojące się rany, a także porażenie dróg oddechowych i płuc , mogące prowadzić do śmierci. Działanie oparów iperytu na oczy powoduje ślepotę, zwykle wyleczalną. Ciekły iperyt powoduje nieodwracalną utratę wzroku. W przypadku poparzeń dotyczących większej powierzchni ciała występuje także działanie ogólnotrujące.

Ochrona przed iperytem polega na stosowaniu masek przeciwgazowych oraz kombinezonów ochronnych, wykonanych ze specjalnej gumy lub tworzywa sztucznego, chroniących całe ciało.

Najlepszymi odkażalnikami są roztwory substancji chlorujących np. chloramin w rozpuszczalnikach organicznych. Skuteczność wodnych roztworów odkażalników jest mniejsza z powodu słabej rozpuszczalności iperytu w wodzie.

Rodzaje iperytów

Iperyt siarkowy

Iperyt siarkowy (gaz musztardowy, żółty krzyż, lost, HS, HD) – sulfid bis(2-chloroetylu), S(CH₂CH₂Cl)₂, oznaczenia wojskowe USA – H, HD). Związek w stanie czystym jest bezbarwną, oleista cieczą o słabym zapachu, techniczny ma barwę ciemnobrunatną i zapach musztardy lub czosnku. Łatwo i głęboko wsiąka w materiały porowate co sprawia duże trudności przy odkażaniu. Słabo rozpuszcza się w wodzie, dobrze natomiast w rozpuszczalnikach organicznych i innych ciekłych BST. Związek rozpuszczony w wodzie ulega hydrolizie , tworząc nietoksyczne produkty w ciągu kilku godzin. Ogrzanie roztworu do temperatury wrzenia skraca ten czas do kilkunastu minut. Hydroliza iperytu nierozpuszczonego w wodzie przebiega bardzo wolno. Związek ten może przeleżeć na dnie zbiorników wodnych wiele lat^[4]. Nawet obecnie zdarzają się przypadki poparzeń rybaków iperytem wyciekłym z przerdzewiałej amunicji zatopionej w Bałtyku po zakończeniu II wojny światowej^[5]. Iperyt siarkowy używany był podczas I wojny światowej ; na ogólną liczbę porażeń żołnierzy bojowymi środkami trującymi, 80% stanowiło porażenie iperytem siarkowym. Oparzenia iperytem siarkowym występują po trwającym 4-24 godzin okresie utajenia. Działanie na drogi oddechowe ujawnia się po 4-6 godzinach, jednak w przypadku bardzo wysokich stężeń > 30 mg/m³ śmierć następuje w ciągu 2-5 minut.

Ict₅₀ = 150 mg*min*m^-3

Lct₅₀ = 400-1500 mg*min*m^-3

Dawka śmiertelna przez skórę – 40-60 mg/kg

Mechanizm działania toksycznego

Iperyt łatwo eliminuje anion chlorkowy w wewnątrzcząsteczkowej reakcji substytucji nukleofilowej z wytworzeniem reaktywnego cyklicznego jonu sulfoniowego, zdolnego do alkilowania DNA :

Otrzymywanie

• W metodzie Depretza iperyt powstaje w reakcji chlorku siarki z etenem :

SCl₂ + 2C₂H₄ → (ClCH₂CH₂)₂S

• W metodzie Meyera w pierwszym etapie w reakcji chloroetanolu z siarczkiem potasu otrzymywany jest tiodiglikol:

2ClCH₂CH₂OH + K₂S → HOCH₂CH₂SCH₂CH₂OH + 2KCl

który następnie jest chlorowany za pomocą trójchlorku fosforu ^[6]:

3(HO-CH₂CH₂)₂S + 2PCl₃ → 3(Cl-CH₂CH₂)₂S + 2 H3PO3

• W metodzie Meyera-Clarka do chlorowania zamiast PCl₃ stosowany jest stężony kwas solny :

(HO-CH₂CH₂)₂S + 2HCl → (Cl-CH₂CH₂)₂S + 2H₂O

Innymi czynnikami chlorującymi używanymi do produkcji iperytu są chlorek tionylu i fosgen .

Inne iperyty

Niektóre rodzaje iperytów

• iperyty azotowe – chlorowcopochodne amin alifatycznych np. tris(2-chloroetylo)amina, N(CH₂CH₂Cl)₃
• iperyt tlenowy ("T") – eter 2,2'-bis(2-chloroetylotio)dietylowy, O(CH₂CH₂SCH₂CH₂Cl)₂. Ciecz o działaniu toksycznym ponad trzy razy silniejszym od iperytu siarkowego.

Przypadki użycia iperytu

• I wojna światowa – 1917 Niemcy przeciw Kanadyjczykom , Niemcy przeciw Francuzom w bitwie pod Ypres
• Wielka Brytania przeciw Armii Czerwonej w 1918 r.
• Wielka Brytania przeciw rebeliantom w Iraku w 1920 r.
• Hiszpania przeciw Maroku w latach 1923 - 1926
• Związek Radziecki przeciw Chinom w 1930 r.
• Polska przeciw Niemcom oraz Niemcy przeciw Polsce (incydentalne przypadki podczas kampanii wrześniowej ) w 1939 ^[7]
• Włochy przeciw Etiopii w latach 1935 - 1940
• Japonia przeciw Chinom w latach 1937 - 1945
• Egipt przeciw Północnemu Jemenowi w latach 1963 - 1967
• Irak przeciw Iranowi ( 1983 - 1988 ) oraz Kurdom w 1988

Przypisy

Bibliografia

Linki zewnętrzne

• Procedury Marynarki Wojennej RP dotyczące broni chemicznej