www.szkolnictwo.pl

pergamin

pergamin - materiał pisarski (podłoże, na którym można pisać) wyrabiany ze skór zwierzęcych. Pergamin wyparł rozpowszechniony wcześniej papirus stosowany w starożytności i był głównym materiałem pisarskim w Europie i na Bliskim Wschodzie przez cały okres średniowiecza, po czym został skutecznie wyparty przez papier. Używano go również jako materiału pokryciowego do opraw książek.

Pergamin wyrabiano ze skór wielu różnych, ale najczęściej młodych zwierząt. Głównie wykorzystywano skóry cielęce oraz owcze i kozie. Była to skóra wyprawiona (pozbawiona sierści, oskrobana i dokładnie wypłukana) ale nie garbowana (czyli tzw. golizna), która mogła być następnie (choć nie zawsze) poddana szeregowi innych operacji, jak np.: powtórne namaczanie, nasączanie substancjami roślinnymi, szlifowanie, wcieranie różnych substancji czy nawet farbowanie. W efekcie otrzymywano płaty wyrobu stosunkowo elastycznego i miękkiego oraz dość jasnego.

Pergamin jest jakościowo lepszy od papirusu. Jego największe zalety to, w odróżnieniu od papirusu, możliwość pokrywania pismem obu powierzchni oraz wytrzymałość, która umożliwiła zastąpienie zwoju współczesną postacią książki czyli kodeksem. Dopiero pergamin umożliwił stosowanie daleko bardziej zaawansowanych zdobień, a w szczególności rozbudowanych iluminacji i malowania prawdziwych, pełnych szczegółów miniatur, gdyż farba czy tusz nie rozlewały się tak bardzo jak na papirusie. Ważną zaletą pergaminu była również możliwość jego produkcji w dowolnym kraju z miejscowych surowców.

Najstarsze zachowane zabytki piśmiennicze na skórze zwierzęcej to już XX wiek p.n.e., jednak najstarsze znane dziś wyroby o cechach pergaminu (odnalezione w Mezopotamii, w Dura Europos) datowane są na III-II wiek p.n.e.

Rozwój materiałów pisarskich został najprawdopodobniej wymuszony rywalizacją pomiędzy dwiema ówczesnymi największymi bibliotekami – aleksandryjską i pergamońską. Za Pliniuszem Starszym podaje się, że nazwa pergamin pochodzi od miasta Pergamon w Azji Mniejszej, którego król Eumenes II (195-158 p.n.e.) został zmuszony do szukania nowego materiału po zakazie wywozu papirusu z Egiptu wydanym przez Ptolemeusza. Najprawdopodobniej właśnie w Pergamonie udoskonalono wtedy znacznie metody produkcji pergaminu, przez co stał się on jego ważnym ośrodkiem produkcji. Informacje Pliniusza nie są jednak potwierdzone, a Pergamon był wtedy najważniejszym ośrodkiem kultury helleńskiej, stąd może rozpowszechnienie przez Pergamon tego nowego podłoża.

Rozpowszechniony wcześniej papirus został skutecznie wyparty przez pergamin dopiero w V wieku n.e., chociaż oba materiały były jeszcze dość długo używane równolegle (np. kancelaria kurii papieskiej używała papirusu jeszcze w X wieku). Również wypieranie pergaminu przez papier było rozciągnięte w czasie. Papier, wynaleziony ok. 2000 lat temu w Chinach, produkowany był na Bliskim Wschodzie od VIII w. W Europie był stosowany od XI wieku, jednak pierwsza europejska papiernia (jeszcze arabska) powstała dopiero na początku XII wieku. Pergamin bardzo wolno tracił na znaczeniu, a jednym z tego powodów był fakt, iż do Europy papier trafił właśnie od Arabów i stąd uważany był za wynalazek pogański. Zasadnicze wyparcie pergaminu przez papier miało miejsce w ciągu wieku XIV. Pergamin był jednak stosowany nadal w szeregu zastosowań – do XVI w. utrzymał się w rękopisach i drukach iluminowanych, a do XVII używano go także do sporządzania ważnych dokumentów. W początkach ery druku w Europie, w XV i XVI wieku, oba podłoża drukowe były stosowane równolegle. Pergamin (znacznie droższy od papieru) był stosowany do wydawnictw o lepszej jakości lub z zamiarem dłuższego lub częstszego ich użytkowania, oraz w wyrobach o charakterze luksusowym. Np. 42-wierszowa Biblia Gutenberga została odbita na pergaminie w 35 egzemplarzach, a na papierze w 165 egz. Nierzadko wytwarzano również wydawnictwa o mieszanym składzie – papierowe z pergaminowymi wkładkami (co przypomina dzisiejsze wyroby z papieru offsetowego z wkładkami z papieru kredowego).

W Polsce produkcję pergaminu zaczęto późno, bo dopiero w XIV wieku, jednak najstarszy polski druk pergaminowy pochodzi już z 1509 r. (Missale Vratislaviense wydrukowany z Krakowie u J. Hallera).

Produkcję pergaminu w Europie dzieli się na dwa obszary. Wcześniej produkowany był w krajach południowych (Włochy, Hiszpania, płd. Francja). Był on cienki, ale dokładnie wyprawiony tylko z jednej strony – odwrotnej niż sierść, i tylko z jednej strony pozwalał na zapisywanie go, co było nawykiem przejętym z możliwości pokrywania papirusu. Umownie nazywa się go "pergaminem włoskim". Późniejszy jest tzw. "pergamin niemiecki" (znany m.in. także z płn. Francji, Węgier, a także Polski), grubszy, za to przygotowany do zapisywania jednakowo na obu powierzchniach.

Ponadto szczególną postacią pergaminu był welin – bardzo cienki i miękki, wyrabiany ze skór płodów jagnięcych lub świeżo urodzonych jagniąt. Stosowano go do niewielkich, za to wielokartkowych wyrobów, szczególnie tych przeznaczonych do używania w czasie podróży, jak modlitewniki czy Biblie niewielkich rozmiarów (na jego podobieństwo wynaleziono później papier welinowy).

Pergamin to również potoczna nazwa papieru pergaminowego.

Wytwarzanie pergaminu zwano pergaminnictwem.

Inne hasła zawierające informacje o "pergamin":

Święty Kazimierz były mokre), po 118 latach było, według świadków, nienaruszone. U wezgłowia znaleziono pergamin z ulubionym hymnem świętego Omni die dic Mariae (Każdego dnia sław ...

Biblia Gutenberga prawdopodobnie w ok. 200 egzemplarzach – 165 na papierze i 35 na pergaminie (liczby te kwestionowane są przez niektórych badaczy). Znaki wodne świadczą, że ...

Katedra św. Piotra i Najświętszej Marii Panny w Kolonii F na czele – ponad czterometrowym rysunkiem, projektem fasady zachodniej wykonanym na pergaminie uwzględniający najdrobniejsze detale architektoniczne. Pozostałe rysunki ilustrują fragmenty elewacji bocznych i ...

Miniatura (malarstwo) w średniowiecznym tekście rękopiśmiennym lub małych rozmiarów malowidło, zazwyczaj portretowe, wykonane na pergaminie , w kości słoniowej , metalu czy porcelanie .Miniatury portretowe rozkwitły w XVI-wiecznej Europie ...

Historia książki pisarski3 Książka drukowana4 Ciekawostki Materiał pisarskiDo pisania wykorzystywano wyłącznie lub prawie wyłącznie pergamin . Pierwsza znana dziś wiadomość o papierze w Polsce pochodzi z roku ...

Thietmar z Merseburga rodzinnymi tradycjamiZachowało się ono w tzw. rękopisie Drezdeńskim, w postaci 192 kart pergaminu , na których Thietmar osobiście nanosił poprawki. Do 1945 roku przechowywany był ...

Papirus Bodleian Library Berlin – Muzeum Egipskie Kair – Muzeum Egipskie Neapol – Biblioteka Narodowa Zobacz też papier papirologia pergamin pismo ...

Kodeks Efrema Syri rescriptus) – rękopis Starego i Nowego Testamentu, pisany grecką majuskułą na pergaminie, w klasyfikacji Gregory-Aland oznaczany przez sigla C albo 04, w sytemie ...

Kodeks Watykański Sodena) – rękopis Starego i Nowego Testamentu . Pisany jest grecką uncjałą na pergaminie. Paleograficznie datowany jest na IV wiek . Nazwa kodeksu pochodzi od miejsca ...

Kodeks Synajski tekstu kodeksu6.6 Inne opracowania6.7 Opracowania online OpisPierwotnie, prawdopodobnie składał się z 730 pergaminowych kart. Karty mają wymiary 37,8 na 34,3 cm (według Alanda 43 × 38 cm). ...

Inne lekcje zawierające informacje o "pergamin":

012 Macedonia Filipa II i Aleksandra Wielkiego (plansza 14) ...