Wstęp
Nazwa szlachta wywodzi się od niemieckiego słowa geschlecht (
ród
), a zarazem od starodolnoniemieckiego slahta, co oznacza rąbać. Do Polski słowo to przyszło z Czech, w towarzystwie innych słów dotyczących kwestii administracyjnych państwa. Mianem tym określano ludzi "szlachetnie urodzonych", czyli wywodzących się od rodziców o takim samym pochodzeniu, lub "uszlachconych" w uznaniu jakichś szczególnych zasług, w odróżnieniu od "pospólstwa". Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą, różnice leżały jedynie w zamożności. Rozróżnienie formalne istniało jeszcze w stanie rycerskim, kiedy to przewidywano odmienne kary dla rycerstwa wyższego i niższego, lecz ustrój demokracji szlacheckiej zrównał nominalnie w prawach wszystkich szlachetnie urodzonych. Z czasem jednak i z napływem szlachty zagranicznej, zaczęło się pojawiać coraz głębsze zróżnicowanie ekonomiczne, pojawiły się rody
arystokratyczne
, szlachta średnia i szlachta "
szaraczkowa
", o różnym statusie społecznym, czasem różniąca się od chłopstwa jedynie kultywowaniem rodowej tradycji i odrębnym statusem prawnym.
Powstanie stanu szlacheckiego
Szlachta ukształtowała się w Europie w
średniowieczu
, najczęściej jednak wywodzi się pochodzenie klasy szlacheckiej z dawniejszych czasów, z arystokracji plemiennej (wodzowie plemion, starszyzna, uprzywilejowane kasty wojowników) okresu
wędrówki ludów
. Pierwszymi szlachcicami byli niewątpliwie
rycerze
, grupa uprzywilejowana i obdarzana przywilejami przez władców, jako główne ich oparcie w dążeniu do władzy i w jej utrzymywaniu. Później jednak godność szlachecką można było uzyskać poprzez uszlachcenie (w nagrodę za zasługi dla władcy) lub zwykłą drogą kupna tytułu. Od XVII wieku stan szlachecki stał bardziej hermetyczny, dążył do podkreślenia swej wyjątkowości, nawet poprzez mitologizowanie swego pochodzenia (
Sarmacja
). Temu samemu służyło legitymowanie się dokumentami rodowymi – osoby nie posiadające takich papierów, czy legitymujące się "świeżym" szlachectwem, nie miały wielkich szans na wejście do starych rodzin, a małżeństwa zawierane między osobami "szlachetnie urodzonymi" z osobami o bardziej "pospolitym" pochodzeniu (również mieszczańskim) były postrzegane jako
mezalianse
. Prowadziło to nieuchronnie do
endogamii
i zamykania się szlachty w wąskim kręgu. W późniejszych czasach
nobilitacje
szlacheckie leżały w gestii władz państwowych i były nadawane za zasługi wojskowe lub cywilne. Z czasem szlachta zaczęła tracić znaczenie – coraz ważniejsze stawało się wykształcenie i stan posiadania, a te nie zawsze szły w parze ze starożytnością rodu.
Podział polskiego społeczeństwa
Pierwsze dokładniejsze informacje na temat podziału polskiego społeczeństwa na stany zawdzięczamy tzw.
spisom pogłównym
. W 1520 roku pogłówne zróżnicowano w zależności od stanowisk, wyróżniając prawie 200 różnych "grup podatkowych". Upraszczając zagadnienie, wyróżniono 6 stanów: duchowieństwo, urzędnicy koronni, szlachta, ludność wiejska, miejska i Żydzi, przy czym w grupie określonej jako szlachta znaleźli się zarówno bogaci właściciele ziemscy, jak i drobna szlachta, a wreszcie osoby im podległe – sołtysi. Jednakże ówczesny historyk
Marcin Kromer
dzielił społeczeństwo polskie jeszcze prościej, na duchowieństwo i świeckich, a tych ostatnich na szlachtę i ludzi niskiego pochodzenia. Warto podkreślić, że cała szlachta polska, przeciwnie niż szlachta zachodnia, była równa wobec prawa i cała miała takie same obowiązki.
Pochodzenie polskiego stanu szlacheckiego
W Polsce
herb
przysługiwał najczęściej pewnej grupie ludzi, a nie pojedynczej osobie, a więc polski szlachcic dzielił swój herb z wieloma rodzinami (tzw.
herbowni
, ród heraldyczny, herbowy), czasem z nim nie spokrewnionymi, a mającymi taki sam
herb
,
zawołanie
. Pierwotnie nazwiska szlacheckie miały formę odpowiadającą ich niemieckim czy francuskim odpowiednikom, z tym że w miejscu niemieckiego von czy francuskiego de występowało polskie z. Na przykład zmarły pod koniec XIV wieku dziad Piotra
Lubomirskiego
nazywał się Michał z Grabi. Dopiero później nazwiska nabrały charakteru przymiotnikowego i zaczęły się kończyć na -cki lub -ski. Natomiast szalenie trudno wyjaśnić, czym kierowano się wybierając nazwy herbowe – panowała tu zupełna dowolność. Jak głosi podanie
herb Jelita
narodził się pod
Płowcami
, gdzie król polski miał nim obdarzyć jednego ze swych żołnierzy,
Floriana Szarego
, ciężko rannego w brzuch. Dla uhonorowania jego męstwa utworzono ród Jelita. Później herbem tym pieczętowało się wiele rodzin. Osoby zjednoczone pod jednym herbem czuły zwykle silną więź "rodzinną" mimo – czasami – zupełnego braku więzów krwi. Jedną z konsekwencji istnienia rodów herbowych była prostota
polskiej heraldyki
– nie istniało np. w niej rozróżnienie na młodszą i starszą linię rodu. Ponieważ zaś nie istniało w Polsce żadne "kolegium heraldyczne", które rozsądzałoby kwestie sporne w zakresie pochodzenia, osoba, która była podejrzewana o podszywanie się pod jakiś herb, była wzywana do sądu (tzw.
nagana szlachectwa
), a tam albo musiała okazać odpowiednie papiery nobilitacyjne, albo przedstawić sześciu szlachetnie urodzonych świadków, którzy zaświadczali o przynależności danej rodziny do stanu szlacheckiego od co najmniej trzech pokoleń. W okresie rozbiorów
heroldie
państw zaborczych wymagały od polskiej szlachty dokumentów potwierdzających szlachectwo. Zwykle wystarczały dokumenty potwierdzające posiadanie wśród przodków osoby piastującej stanowisko wojskowe, urząd czy dokument nadania ziemi. Jednak mimo tych dość łagodnych kryteriów, wiele szlachty, zwłaszcza zagrodowej nie było w stanie wylegitymować się ze szlachectwa, ulegając w ten sposób pauperyzacji.
Zobacz też
Linki zewnętrzne
