Najwcześniejsze dzieje

Ciągłość udokumentowanej źródłami historii zasiedlenia tego miejsca sięga blisko 1850 lat. Zanim jednak udokumentowane dzieje się rozpoczęły w miejscu wschodniej Legnicy, na wzniesieniu przy dzisiejszej ulicy Spokojnej, istniał gród. Osada ta należała do ludności kultury unietyckiej o czym świadczą zgromadzone artefakty. W czasach antycznych istniał na terenie miasta osada zwana Lugidunum , według analiz stolica plemienia Lugiów . Została ona odwzorowana na antycznej mapie Klaudiusza Ptolemeusza z lat 142 – 147 naszej ery.^[1] O tym, że miejscowość ta jest dzisiejszą Legnicą, informuje skorowidz nazw historycznych Orbis Latinus^[2] oraz wynika to z położenia wśród innych zidentyfikowanych miejscowości Śląska . Inne źródła są podstawą hipotez identyfikujących Lugidunum jako Głogów ; jednak z punktu widzenia danych archeologicznych o zasiedleniu Śląska przez Celtów przypuszczenia te wydają się błędne.

Średniowiecze

Pierwsze udokumentowane ślady osadnictwa Słowian na terenie Legnicy pochodzą z VIII w. Istniał tu już wtedy gród obronny. Legnica była centralnym grodem plemienia Trzebowian . Nazwa miasta pojawiła się po raz pierwszy w dokumencie pisanym Bolesława Kędzierzawego , zwierzchniego księcia Polski , w 1149 r. U podnóża piastowskiego zamku, dzięki nadanym prawom magdeburskim zaczęło rozwijać się prężnie miasto . Tutaj bowiem krzyżowały się ważne szlaki handlowe średniowiecznej Europy – z Niemiec , poprzez Wrocław i Kraków do Kijowa oraz z Wielkopolski na Południe. Takie usytuowanie sprzyjało osadnictwu oraz rozwojowi handlu i rzemiosła.

W 1241 r. pod Legnicą obok obecnej miejscowości Legnickie Pole rozegrała się słynna bitwa z Mongołami ( bitwa pod Legnicą ). Legnica była w tym czasie miastem o równorzędnym znaczeniu politycznym co Wrocław . W roku 1248 książę Bolesław II Rogatka ustanowił Legnicę stolicą księstwa legnickiego , które istniało także w formie legnicko-brzeskiego do roku 1675 . Funkcje stołeczne; dla państwa (od XVI wieku o obszarze ok. 10 tys. km2); sprawowała więc przez 427lat. Warto też dodać, że także za czasów Bolesława Wysokiego , Henryka I , Henryka II to z Legnicy wychodziły decyzje polityczne ważne dla dużej części Polski. Legnica i jej zamek były bowiem główną rezydencją Piastów Śląskich

W Legnicy urodził się słynny naukowiec Witelo , który po 1268 r. napisał w swoim dziele Perspektywy "Lignitz castrum Poloniae"("Legnica gród Polski"). W 1329 r. liczyła już ponad 10 tysięcy mieszkańców. Dwór książęcy, a po nim mieszczaństwo szybko przeszli na protestantyzm .

Czasy nowożytne

Legnica i tereny przyległe na mapie z 1561 roku

Do 1675 r., do śmierci księcia Jerzego Wilhelma , miasto było siedzibą potomków królewskiej dynastii Piastów . W Legnicy przez wiele wieków ścierały się wpływy polskie, czeskie i niemieckie. Miasto przechodziło kolejno pod panowanie Habsburgów i Hohenzollernów .W 1516 roku po śmierci Fryderyka I władzę w Legnicy przejął jego syn Fryderyk II . Jego rządy przypadają na okres powstania i rozkwitu reformacji. Legnica była dużym ośrodkiem tego ruchu, rozwijającego się z pełną aprobatą księcia legnickiego. Fryderyk II już w dokonał w nim podziału księstwa między dwóch swoich synów, Legnica przypadła Fryderykowi III . Jednak w 1556 r. został on pozbawiony Legnicy, gdyż zaangażował się w spisek książąt niemieckich przeciwko cesarzowi . Władzę w mieście objął zarządca króla czeskiego, a później starszy syn Fryderyka Henryk XI . Kolejnymi władcami byli: Fryderyk IV – brat Henryka XI, po jego śmierci miasto przeszła na syna Jerzego II Brzeskiego – Joachima Fryderyka , po którym dziedziczył Legnicę jego syn Jerzy Rudolf . Po śmierci w 1653 Jerzego Rudolfa władzę objął jego bratanek Ludwik IV, od 1663 następcą jego był najpierw jego brat Jerzy III a 7 miesięcy później trzeci z braci Chrystian . Zmarł on jednak w 1672 i rządy objęła jako regenta wdowa po nim Ludwika, ponieważ ich jedyny żyjący syn Jerzy Wilhelm Legnicki był niepełnoletni.

W XVI wieku wraz z rozwojem renesansu następuje również odrodzenie się kultury dworu legnickiego, dużą rolę w tym odegrali Fryderyk II , Fryderyk III , Jerzy Rudolf . Fryderyk II objąwszy rządy w księstwie uczynił Legnicę jednym ze znaczniejszych ośrodków kultury na Śląsku . W roku 1526 za jego rządów utworzono w mieście Uniwersytet  ; uczelnię luterańską, na której wykładowcami byli m.in. Bernard Ziegler, Kaspar Schwenkfeld, Werner, Valentin Trotzendorf. Wykłady tego uniwersytetu odbywały się prawdopodobnie przy kościele św. Jana na trzech wydziałach: teologicznym, filozoficznym, i prawniczym. Po niespełna trzech latach funkcjonowania uniwersytetu, został on rozwiązany. Przyczyny upadku były wielorakie, a przede wszystkim rozbicie profesorów na dwa obozy, z których każdy odmiennie interpretował naukę Lutra, jak również trudności materialne,. Książę Fryderyk Wielki był też mecenasem sztuki o czym świadczy m.in. wspaniała brama renesansowa piastowskiego zamku w Legnicy . Za czasów tego księcia Legnica stała się również centrum ruchu reformacyjnego na Śląsku .

Nowy rozwój kultury nastąpił wraz z objęciem rządów w księstwie przez Jerzego Rudolfa , który był człowiekiem światłym, wybitnym bibliofilem, alchemikiem amatorem. W czasie swego panowania troszczył się o rozwój drukarstwa legnickiego. W XVI wieku wraz z Odrodzeniem szata architektoniczna miasta zyskała na okazałości. Do dawniejszych budowli sakralnych, kościołów i klasztorów doszły nowe obiekty architektury renesansowej. Ważny okres przebudowy i rozbudowy umocnień fortyfikacyjnych przypadł na rządy Fryderyka II, kiedy sułtan Soliman po pobiciu Węgier w 1529 roku zagroził bezpośrednio koronie czeskiej i miastom śląskim. Aby zabezpieczyć swoją rezydencję i całe miasto, Fryderyk przeprowadził gruntowne praca budowlane. Praca te uczyniły wprawdzie z miasta silną fortecę, pociągnęły jednak za sobą całkowite zniszczenie szeregu monumentalnych budowli sakralnych, które stały na terenie zaplanowanych wałów. Zostały zburzone i zniknęły z powierzchni takie budowle, jak klasztor benedyktynek. W. Bożego Ciała czy jedna z najpiękniejszych wówczas świątyń, kolegiata św. Grobu. Wraz z przeprowadzonymi pracami fortyfikacyjnymi została wzniesiona w 1533 r. nowa brama wschodnia zamku piastowskiego.

Odrodzenie i reformacja, przypadające szczególnie na okres panowania Fryderyka II, były dla Legnicy okresem świetności oraz dalszego postępu specjalizacji zawodowej i techniki produkcji. Ale kiedy zaczęła działać kontrreformacja, w najsilniejszej w tym czasie ostoi protestantyzmu na Śląsku , jakim była Legnica, szykany władzy cesarskiej oraz ucisk fiskalny skierowany przeciwko protestanckiej w większości ludności rzemieślniczej wywołały okresowo masową emigrację rzemieślników.

W okresie wojny trzydziestoletniej Jerzy Rudolf przeprowadził w Legnicy liczne prace fortyfikacyjne na zamku i w mieście. W początkowej fazie wojny miasto nie odczuło jej konsekwencji, można wręcz zauważyć pewien rozkwit, jednak już w latach późniejszych sytuacja uległa zmianie. Miasto musiało płacić kontrybucje Wallensteinowi , a żołnierze stacjonujący w okolicach Legnicy dopuszczali się rabunków i grabieży. W 1633 roku po uprzednim spaleniu przedmieścia do miasta wkroczyły wojska cesarskie i chociaż wycofali się z miasta to w roku 1639 Legnica znowu została obsadzona przez żołnierzy cesarskich. Od tego roku nad miastem wisiało bez przerwy niebezpieczeństwo szwedzkie. Na okres wojny 30-letniej przypada wybuch w Legnicy kilku epidemii , a także poważne straty demograficzne i upadek gospodarczy miasta na całe dziesięciolecia. Rządy ostatnich Piastów stanowią pomyślny okres w dziejach Legnicy. Zaraz po wojnie rozpoczęto odbudowę zniszczeń do czego namawiał Jerzy Rudolf. Daleko też było Legnicy do zaludnienia sprzed wojny 30-letniej, również handel nie wrócił do poprzedniego stanu. Ostatni Piastowie robili wiele by zapewnić pomyślny rozwój gospodarczy Legnicy czemu miało służyć odnowienie i potwierdzenie szeregu przywilejów miejskich. W tym okresie miasto stało się jednym z najważniejszych ośrodków oświaty i kultury na Śląsku , a także z najpoważniejszych miejsc produkcji książki. Założono tutaj u schyłku XVI wieku oficynę drukarską, która w XVII wieku przeżywała renesans. Rozrywki dostarczały mieszczanom wszelkiego rodzaju uroczystości i obchody kościelne, cechowe, szkolne, rodzinne, a przede wszystkim państwowe.

Po śmierci Jerzego Wilhelma z prawem do schedy piastowskiej wystąpił jego przyrodni brat August. Starania te zakończyły się jednak fiaskiem, gdyż cesarzowi było bardziej na rękę przejęcie tych terenów w bezpośrednie władanie. Prowadzona przez Habsburgów polityka nietolerancji religijnej odbiła się zdecydowanie niekorzystnie na życiu gospodarczym Legnicy. Na skutek prześladowań wielu mieszczan emigrowało z miasta. Równie fatalne skutki miała ekonomiczna polityka Habsburgów. Faworyzowała bowiem ona zdecydowanie szlachtę i jej interesy gospodarcze. Mimo zubożenia miasta trwał ożywiony ruch budowlany, dotyczyło to także budownictwa publicznego i sakralnego. Księżna Ludwika postanowiła wznieść w Legnicy tuż przy kościele Św. Jana mauzoleum , poświęcone pamięci książąt śląskich z dynastii piastowskiej. Do obiektów sakralnych wybudowanych w tym okresie należy: powstałe w pobliżu kościoła Św. Jakuba okazałe kolegium jezuickie. Przełom XVII i XVIII wieku zaznaczył się znacznym ożywieniem szkolnictwa legnickiego. W 1700 r. zostało otwarte 6-klasowe kolegium jezuickie. Po wieloletnich staraniach w 1708 roku powołano do życia w Legnicy tzw. Akademię Rycerską. Była to szkoła stanowa, wzorowana na podobnych zakładach istniejących w monarchii habsburskiej i w Rzeszy Niemieckiej . Mogła się w niej kształcić jedynie młodzież szlachecka zarówno protestancka, jak i katolicka. Nauka trwała trzy lata. Wykładano uczniom prawo , literaturę , filozofię , historię , politykę , geografię , genealogię , heraldykę , matematykę , sztukę fortyfikacji i artylerii oraz architekturę . Obowiązkowym przedmiotem była też nauka języka francuskiego , a także lekcje jazdy konnej, fechtunku i tańca.

Z wojen śląskich Legnica wyszła bez poważniejszych zniszczeń, choć zwłaszcza podczas wojny siedmioletniej w jej pobliżu toczyły się intensywne działania wojenne. Od 1742 roku Legnica stała się miastem garnizonowym. Ponadto w tym czasie była terenem ciągłych przemarszów i kwaterunków większych lub mniejszych jednostek wojskowych. Po latach zastoju, a nawet regresu spowodowanego wojnami śląskimi i ich skutkami od lat 80. XVIII wieku w życiu ekonomicznym Legnicy dale się zauważyć pewne ożywienie związane z powstaniem manufaktur . Już w 1787 roku istniała wytwórnia skór, manufaktura sukiennicza i wełniana. W tym też roku w Legnicy było 41 cechów . W 1758 roku władze pruskie zarządziły likwidację twierdzy legnickiej, rozpoczęła się wówczas niwelacja wałów, pozostawiono jednak mury miejskie wraz ze starą fosą. Podupadł zupełnie zamek.

W tym czasie nastąpiło również ożywienie życia umysłowego i kulturalnego. W drugiej połowie XVIII wieku nastąpiło znaczne ożywienie życia umysłowego i kulturalnego Legnicy.

Do I wojny światowej

U początku XIX wieku Legnica była niewielkim prowincjonalnym ośrodkiem, obejmującym w obrębie murów około 600-700 domów, na przedmieściach niespełna 200, liczącym nieco ponad 7000 mieszkańców. Niektóre instytucje i urządzenia nosiły wyraźne cechy zacofania, zaniedbana była zabudowa rynku, kanalizacja, cmentarze, organizacja władz miejskich, opieki społecznej, szkolnictwa. Rok 1806 zaczynał się dla Legnicy pod znakiem wojny. W pierwszych jego tygodniach przez Legnicę przeciągnął rosyjski korpus powracający spod Austerlitz . Następnie wkroczyły wojska napoleońskie, okupacja trwała do 1808 roku. Ważnym wydarzeniem dla Legnicy było przeniesienie z Głogowa nowo utworzonej rejencji dolnośląskiej. Czas wojen był trudny dla miasta – rzemiosło i handel zaledwie wegetowały, ostry kryzys ogarnął sukiennictwo. Wojna 1812 roku wprawdzie rozgrywała się z dala od Śląska , ale już z końcem lutego 1813 roku wkroczyły do miasta oddziały rosyjskie. Jednak kilka miesięcy na powrót była pod okupacją napoleońską. 26 sierpnia między Legnicą a Złotoryją doszło do bitwy nad Kaczawą , w której sprzymierzeńcy rosyjsko-pruscy odnieśli zwycięstwo, a miasto ponownie przeszło w ich ręce.

Dłuższy okres pokoju i stabilizacji po kongresie wiedeńskim stwarzał ogólniejsze warunki pomyślniejszego rozwoju. U przełomu XVIII i XIX wieku istniało w Legnicy tylko kilka manufaktur, liczących się na Śląsku . Wyraźne ożywienie rozwoju przemysłu nastąpiło w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. W rzemiośle najliczniejszą grupę stanowili szewcy i krawcy, dalej piekarze, stolarze. Natomiast rozwój handlu w Legnicy ocenia się jako przeciętny, nie otwierający większej perspektywy na przyszłość. Lata 1807 - 1870 przedstawiały się w dziejach Legnicy jako okres obfitujący w istotne dla jej losów wydarzenia. Zmienił się w Prusach układ stosunków, następowały zmiany w strukturze ekonomiczno społecznej kraju, a razem z tym i w pozycji miasta, mieszczaństwa, inteligencji. Przekształcenia te znalazły w Legnicy swe odbicie – przeobraża się wtedy stopniowo miasto, jego wygląd, zasięg, zarząd, a równocześnie i społeczeństwo. Tworzą się podstawy pod wielkomiejski rozwój nowoczesnej, na razie kapitalistycznej Legnicy, wchodzącej w epokę przewrotu przemysłowego.

Legnica już przed zjednoczeniem Niemiec zaliczała się do większych ośrodków miejskich. W 1871 r. legitymowała się liczbą ponad 23 tys. mieszkańców. Na ten okres przypada również ożywienie życia gospodarczego. Dotyczy to głównie: przemysłu fabrycznego – zwłaszcza dwa jego działy: szlifierski i ceramiczny; przemysłu mineralnego; metalowego – reprezentowanego przez takie działy jak: mosiężny, zabawkarski, wyrobów ze stali i srebra; a także przemysłu maszynowego. Poza tymi gałęziami przemysłu rozwijał się w Legnicy przemysł drzewny i odzieżowy. Zmiany gospodarcze i związany z tym rozwój wpłynął na to iż do roku 1914 miasto osiągnęła ponad 70 tys ludności, w porównaniu więc z rokiem 1871 był to wzrost o blisko 300%.

Szkolnictwo ludowe Legnicy na początku lat 70. przeżyło poważny wstrząs, związany z zapoczątkowaniem polityki kulturkampfu . W sumie w tych latach działało w mieście 6 szkół ludowych, obok nich istniało szkolnictwo średnie ogólnokształcące i zawodowe. W znacznym stopniu zwiększyło się również zainteresowanie życiem kulturalnym, rozrywki dostarczał zarówno teatr, który miał już bogatą tradycję, ale także powstałe w 1907 roku pierwsze kino. . Powstały pierwsze manufaktury. Rozwojowi miasta sprzyjała rozbudowa dróg bitych oraz infrastruktury komunalnej i komunikacyjnej. W 1844 r. połączono Legnicę z Wrocławiem linią kolejową.

Współczesny kształt przestrzenny miasta określony został w końcu XIX wieku i na początku XX wieku Legnica stała się dużym ośrodkiem gospodarczym i administracyjnym Dolnego Śląska – siedzibą rejencji . Strukturę gospodarczą miasta cechowała duża różnorodność, obok przemysłu istniał dobrze rozwinięty handel i rzemiosło, funkcjonowała sieć banków. Znaczącą rolę w życiu miasta odgrywały ogrodnictwo, hodowla oraz przemysł rolno-spożywczy. Powstałe na początku XIX wieku Legnickie Towarzystwo Rolnicze organizowało coroczne wystawy zwierząt hodowlanych, roślin przemysłowych, maszyn rolniczych, owoców i kwiatów. W granicach miasta znajdowało się dużo terenów zielonych. W Legnicy tworzono liczne parki z egzotyczną roślinnością, ogrody, palmiarnie i wystawy kwiatów. Powstały trzy linie tramwajowe . Okres pierwszej wojny światowej okazał się dla miasta i jego mieszkańców szczególnie niekorzystny. W zasadzie ujawniło się to we wszystkich dziedzinach życia ludności. Z jednej strony narastały więc trudności natury finansowej, z drugiej gospodarcze i społeczno-polityczne. Oświata, opieka zdrowotna i system ubezpieczeń społecznych w zasadzie funkcjonował sprawnie. Mimo to zarówno sytuacja robotników, jak i innych warstw społeczeństwa ulegała wyraźnemu pogorszeniu. Czynnikiem sprawczym były warunki wojenne. Z jednej strony istniał system kartkowy, z drugiej – stale pogarszające się zaopatrzenie rynku. Wszystko to sprawiło, że Legnica – podobnie jak cała Rzesza – w listopadzie 1918 roku stanęła przed perspektywą rewolucji.

Dynamiczny rozwój Legnicy przerwany został w XX wieku przez dwie kolejne wojny. Zwłaszcza II wojna światowa odcisnęła na gospodarce miasta negatywne piętno. W roku 1939 Legnica była hitlerowskim ośrodkiem kształcenia ukraińskich organizacji wojskowych, które wzięły następnie udział w agresji przeciwko Polsce we wrześniu 1939 . ^[3]

Historia współczesna

Tablica upamiętniająca przejęcie dworca PKP Legnica przez polskich kolejarzy

Od 1945 r. Legnica znalazła się w granicach Polski . Przez krótki okres była siedzibą nowych polskich władz na Dolnym Śląsku , ponieważ Wrocław był zbytnio zniszczony.

Legnica przez czas wojny była właściwie nienaruszona do czasu wejścia armii czerwonej (poza paroma kamienicami na przedmieściach), w maju 1945 wojsko radzieckie (przy milczącej aprobacie przełożonych) podpaliło zabytkową starówkę miejską. Zabytkowe miasto obróciło się w zgliszcza, większość budynków (poza kamienicą na ulicy Piekarskiej) władze PRL nie uratowały, wręcz przeciwnie w roku 1963 dokonały reszty zniszczenia wydając rozkaz zrównania średniowiecznego miasta z ziemią. W ten sposób Legnica stała się wzorcowym miastem socjalistycznym z blokami zamiast zabytków, co do tej pory jest widoczne.

Miasto stanowiło tymczasową siedzibę wojewody dolnośląskiego oraz większości urzędów wojewódzkich. W lipcu 1945 r. wybrane zostało na siedzibę Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej . Marszałek Rokossowski zażądał przeniesienia wszystkich urzędów oraz ludności polskiej do wydzielonej dzielnicy na przedmieściach (Kartuzy). Na przeprowadzkę dano 24 godziny, a późniejszy raport UB donosił: Przesiedlenie to przypominało pewne momenty z okresu okupacji niemieckiej, a stosowane do ludności żydowskiej przy wysiedleniach względnie organizowaniach getta.

Mieszkania były brutalnie zabierane przez Sowietów, którzy pozwalali zabierać tylko bagaż podręczny. Tysiące ludzi koczowało pod gołym niebem. Wydarzenia te wywołały falę ucieczek polskiej ludności z Ziem Zachodnich i pojawienie się plotek o masakrze Polaków przez Sowietów. Jesienią większość obiektów użyteczności publicznej była zajęta przez wojskowe władze sowieckie, wtedy też pozwolono na ponowne zasiedlanie miasta przez Polaków. W kwietniu 1946 r. zarząd miejski w Legnicy szacował, że było w niej 16 700 Polaków, 12 800 Niemców i ponad 60 000 Rosjan.^[4]

W latach 60. w Legnicy umiejscowione było sowieckiego Dowództwo Zachodniego Kierunku Strategicznego. W razie wojny z NATO to stąd miał być kierowany atak. W związku z tym w miasto, siedzibę garnizonu radzieckiego wycelowanych było kilkanaście głowic nuklearnych USA (dane za monografią miasta Legnicy 1995 r.).

Swój wielkomiejski charakter Legnica zaczęła odzyskiwać bardzo powoli na początku lat 60. dwudziestego stulecia w związku z odkryciem w okolicy przez Jana Wyżykowskiego bogatych złóż miedzi i powstaniem Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego . Zadecydowało to o znacznej rozbudowie powstałej na potrzeby tzw. Starego Zagłębia Miedziowego w 1952 r. Huty Miedzi , a także powstaniu Zakładów Mechanicznych "Legmet" oraz Fabryki Przewodów Nawojowych "Elpena".

W nowym, wprowadzonym w 1975 r., podziale administracyjnym kraju Legnica stała się siedzibą władz wojewódzkich i – ponownie – jednym ze znaczących ośrodków administracyjnych Dolnego Śląska. Był to początek odzyskiwania przez miasto miejsca na mapie gospodarczej Polski.

Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku Legnica przeżywała eksplozję demograficzną . Pomiędzy latami 1985 a 1990 miasto zyskało około 20 000 nowych mieszkańców co stanowiło około 25% poprzedniej liczby ludności, Legnica awansowała pierwszy raz w swej historii do grona miast ponad 100 tysięcznych. Taki stan rzeczy pociągnął za sobą budowę kolejnego sypialnego osiedla - Piekar C.

W najnowszych dziejach miasta warto odnotować cztery wydarzenia. Pierwsze – to wyznaczenie w marcu 1992 r. Legnicy na stolicę nowo utworzonej Diecezji Legnickiej Kościoła rzymskokatolickiego . Drugie – to opuszczenie we wrześniu 1993 r. Legnicy przez ostatniego żołnierza rosyjskiego. Trzeci to wizyta papieża Jana Pawła II w czerwcu 1997 r. i ostatnie, czwarte, to utrata statutu miasta wojewódzkiego w dniu 1 stycznia 1999 r.

Przypisy

1. ↑ Oryginalna mapa Ptolemeusza
2. ↑ Tekst Orbis Latinus
3. ↑ "W Legnicy organizowano Legion Ukraiński . Składał się on z 2 batalionów („ Nachtigal " i „Roland" ) liczących ok. 700 ludzi. Wzięli oni udział w "wyzwalaniu" Lwowa i innych ośrodków Małopolski Wschodniej ." [w:] Antoni Czubiński. Dzieje najnowsze Polski. WAW 1994 . str. 512.
4. ↑ Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej