Marcin Luter
Urodzony	10 listopada 1483 Eisleben , Święte Cesarstwo Rzymskie
Zmarł	18 lutego 1546 Eisleben , Święte Cesarstwo Rzymskie

Marcin Luter ( niem. Martin Luther, ur. 10 listopada 1483 r. w Eisleben , zm. 18 lutego 1546 r. tamże) – niemiecki reformator religijny, teolog i inicjator reformacji , mnich augustiański , doktor teologii . Autor 95 tez potępiających praktykę sprzedaży odpustów , w których odrzucał możliwość kupienia łaski Bożej.

Pomimo że nie brał czynnego udziału w wystąpieniach religijnych i społeczno-politycznych, a jedynie pisał polemiki i katechezy , skupił wokół swojej idei całą opozycję Kościoła katolickiego . Przełożył Biblię na język niemiecki (zob. Biblia Lutra ), był autorem Postylli Domowej , Małego i Dużego katechizmu , Artykułów szmalkaldzkich oraz wielu pieśni kościelnych, w tym ewangelickiego hymnu: Warownym grodem jest nasz Bóg .

Podstawę jego nauki stanowią hasła: sola scriptura – jedynie Pismo, sola fide – jedynie wiara, sola gratia – jedynie łaska, solus Christus – jedynie Chrystus, solum Verbum – jedynie Słowo^[1].

Życiorys

Młodość

Hans Luter

Małgorzata Luter

Dzieciństwo, stosunki z rodzicami

Rodzice Marcina, Hans Luther wraz z żoną Małgorzatą, musieli opuścić ze względów ekonomicznych wieś Mohra, gdzie od wielu lat Lutherowie należeli do tzw. dziedzicznych czynszowników. Udali się do Turyngii , ośrodka górnictwa i hutnictwa, gdzie Hans zaczął zarabiać na utrzymanie rodziny początkowo jako górnik, a następnie hutnik. Rodzice Marcina niezbyt długo mieszkali w Eisleben , w którym przyszedł na świat przyszły reformator . Z czasem przeprowadzili się do Mansfeld , gdzie po dorobieniu się niewielkiego majątku Hans Luter stał się właścicielem pieca hutniczego, dzięki czemu sytuacja materialna umożliwiała mu kształcenie syna. Ojciec Marcina Lutra chciał, by ten został prawnikiem.

12 marca 1488 r. prawdopodobnie zaczął chodzić do szkoły^[2] gdy ukończył 4 i pół roku, czego nigdy nie wspominał miło^[3]. Do roku 1505 miał czterech braci i tyleż samo sióstr.

Jego relacje z rodzicami fascynują wielu historyków, bo część z nich to tutaj doszukuje się cech jego temperamentu, który mógł mieć wielki wpływ na formowanie się doktryny protestanckiej , związanej ściśle rzecz jasna z psychiką Marcina Lutra. Luter pisał, że jego ojciec był "wesołym kompanem, zawsze skorym do żartów i rozrywki"^[4], choć wspomina też o dość dużej surowości swoich rodziców, rozpamiętując że ojciec zbił go aż do krwi, za podkradnięcie orzecha. J. M. Todd, pisze, iż Luter zawsze miał szacunek połączony z lękiem czy nawet strachem, przed swoim ojcem^[5], dodaje też, że jego stosunek do ojca jest bliźniaczo podobny, do stosunku do Jezusa^[6]. Uważa się jednak, że miał dość dobre dzieciństwo, nie odróżniające się zbytnio od innych. Warto wspomnieć jednak, że wyrastał w atmosferze religii traktowanej niekiedy powierzchownie i rytualnie. Rytualność tę sam później potępi.

Studia

Po odbyciu edukacji w szkole miejskiej w Mansfeld, w maju 1502 r., w wieku osiemnastu lat, rozpoczął Marcin studia na uniwersytecie w Erfurcie , początkowo na wydziale nauk wyzwolonych, które ukończył w styczniu 1505 roku jako magister filozofii, a następnie kontynuował je od 20 maja , zgodnie z życzeniem ojca, na wydziale prawa. Wybór Erfurtu jako miejsca edukacji wiązał się z tym, że pomimo iż do Lipska było z Mansfeld bliżej, to założony na wzór uniwersytetu praskiego Uniwersytet w Erfurcie był w tamtych czasach sławniejszy, a szczególnie dobrą sławą cieszył się wydział prawniczy, a taka karierę wybrał dla swojego syna Hans Luter.

Życie klasztorne

Popiersie M. Lutra

Niepokój i lęk przed sądem ostatecznym oraz gwałtowną śmiercią były przyczyną tego, że przywalony konarem drzewa złamanego podczas burzy ( 2 czerwca 1505 r.), w śmiertelnej trwodze ślubował zostać zakonnikiem . W efekcie, po przerwaniu studiów prawniczych, 17 czerwca 1505 roku wstąpił do zakonu augustianów . Poszukiwania spokoju duszy i zbawienia wiecznego poprzez czuwanie, modlitwę, czytanie oraz inne prace nie przynosiły skutku, a myśl, że wszystkie jego ofiary są daremne, wywoływała w nim trwogę. Dopiero generalny wikariusz zakonu, Jan von Staupitz , wskazał mu, że Chrystus nie jest sędzią, lecz pocieszycielem, a pokuta nie polega na umartwianiu ciała, lecz na przemianie wewnętrznej, na opamiętaniu.

Święcenia kapłańskie uzyskał 4 kwietnia 1507 roku w katedrze w Erfurcie, a uroczystość prymicji , podczas której dopuścił się kilku uchybień liturgicznych, odbyła się 2 maja . Ojciec, który przybył na uroczystość, w czasie obiadu chłodno wypomniał synowi nieposłuszeństwo jego woli. W 1508 roku z poręczenia Staupitza przeniesiony został Luter do klasztoru w Wittenberdze , gdzie objął stanowisko wykładowcy filozofii w nowo założonym uniwersytecie.

W październiku 1510 roku Luter wyjechał do Rzymu by odwołać się do papieża Juliusza II , od decyzji prowincjała saskiej kongregacji Staupitza, nakazującej podniesienie ogólnego poziomu obserwancji . Wrócił zdruzgotany obrazem jaki zastał. Papież, poświęcający wiele czasu wojnom^[7], bezceremonialne zachowanie księży , bluźniercze żonglowanie sakramentami, czy wreszcie to co wywołało jego największy wstrząs i oburzenie – odprawianie w pośpiechu siedmiu mszy świętych przy jednym ołtarzu (Pewien ksiądz, widząc że Luter odprawił dopiero jedną trzecią swojej mszy, poganiał go słowami "Pośpiesz się! Inni czekają!"^[8]). Po wizycie w Rzymie Luter zaczynał dostrzegać potrzebę prawdziwej reformy w Kościele.

W 1512 roku jako doktor Pisma św. złożył przysięgę, że będzie ze wszystkich sił bronił prawdy ewangelicznej, co często krzepiło go w późniejszych walkach. W tym czasie prowadził wykłady, głównie na temat psalmów , listów do Rzymian i Galatów, a jednocześnie, dla lepszego zrozumienia Pisma, uczył się języka greckiego i hebrajskiego, co później okazało się bardzo przydatne przy tłumaczeniu Biblii .

Spór o odpusty

Do pierwszego otwartego sporu z Kościołem katolickim dały Lutrowi powód odpusty , które w 1516 roku ustanowił Leon X . Dochód pochodzący z ich sprzedaży przeznaczony był w jednej połowie na budowę nowej Bazyliki św. Piotra w Rzymie , w drugiej zaś na spłatę długu zaciągniętego w banku Fuggera przez komisarza odpustowego w Niemczech arcybiskupa Moguncji i Magdeburga, Albrechta Hohenzollerna. Handel odpustami od dawna praktykowany opierał się głównie na założeniu, że Chrystus i święci podczas swego życia na ziemi, więcej dobrego zrobili niż im było potrzeba do zbawienia . Nadmiar mógł zatem służyć innym do otrzymania życia wiecznego , a papież miał władzę udzielania uczynków łaski ze skarbca świętych. Sprzeciw Lutra, wzbudzało to, że odpust otrzymywało się za pieniądze, przez co uzyskane w ten sposób odpuszczenie kar za grzechy dalekie było od uczucia prawdziwej pokuty i żalu, a miejsce wiary zajmowała opłata pieniężna i niepotrzebne stało się głoszenie o Jezusie Chrystusie .

Pośród sprzedawców odpustów wyróżniał się kaznodzieja odpustowy dominikanin Tetzel , który w szczególnie jarmarczny sposób sprzedawał listy odpustowe. Głosił, że czerwony krzyż odpustowy z herbem papieża więcej znaczy niż krzyż Golgoty , że pokuta i żal za grzechy są niepotrzebne tym, którzy kupili listy odpustowe: "Skoro pieniądz w szkatule zadzwoni, duszę z czyśćca do nieba wygoni".

Pytany na temat odpustów, swoją opinię zawarł Luter w szeregu wygłoszonych kazań, w których stwierdzał, że papież ma uczciwe i szlachetne zamiary a niebezpieczne jest dla wiary błędne pojmowanie odpustów przez lud, wynikające z działalności kramarzy odpustowych, którzy m.in. twierdzili, że i św. Piotr, gdyby był teraz papieżem, nie mógłby światu ogłosić większych łask.

Swoje przemyślenia Luter zawarł w ogłoszonej 4 września 1517 roku pracy naukowej Disputatio contra scholastcam theologiam. Jego tezy nie znalazły jednak większego odzewu wśród teologów i hierarchii kościelnej. Wobec tego Luter postanowił skatalogować swoje myśli i przesłać je bezpośrednio do arcybiskupa Moguncji i biskupa Brandenburgii.

Drzwi kościoła zamkowego Schlosskirche na których Marcin Luter miał przybić swoje tezy

31 października 1517 roku, nie przeciwko samym odpustom, ale takim właśnie nadużyciom, ogłosił Marcin Luter swoich 95 tez wzywając do dysputy nad nimi. Zgodnie z utrwaloną legendą, zanim wysłał swoje tezy do biskupów niemieckich wpierw przybił je w przedsionku kościoła zamkowego w Wittenberdze (wg współczesnych badań zdarzenie to nie miało prawdopodobnie miejsca). Pierwszymi hierarchami, którzy otrzymali od Lutra jego tezy byli arcybiskup Magdeburga (jako papieski komisarz odpustowy) i biskup Brandenburgii (jako kompetentny biskup diecezjalny). Równocześnie Luter przesłał 95 tez swojemu przełożonemu zakonnemu Staupitzowi, dołączając list do papieża i wyrażając gotowość poddania ich teologicznemu rozstrzygnięciu ze strony papieża.

Nawet, jeżeli na drzwiach kościoła umieścił tylko informację, a swe tezy przesłał zwykłą drogą służbową do swoich przełożonych, to i tak skutek był niesłychany. Czyn ten, na pozór tak niewiele znaczący, stał się początkiem reformacji . Dzięki rozwijającej się sztuce drukarskiej, w dwa tygodnie wystąpienie Lutra znane było w całych Niemczech , a po miesiącu obiegło całą Europę ^[]. Minął rok, a tezy można było spotkać w Jerozolimie , pomimo że Luter nie przyłożył do tego ręki^[].

Najistotniejsze dla przyszłej reformacji stwierdzenia zawarte były w poniższych tezach:

• Teza 1: Gdy Pan i Mistrz nasz Jezus Chrystus rzecze: "pokutujcie", to chce, aby całe życie wiernych było nieustanną pokutą.
• Teza 36: Każdy chrześcijanin, który za grzechy żałuje prawdziwie, ma i bez listu odpustowego zupełne odpuszczenie kary i winy.
• Teza 62: Istotny, prawdziwy skarb kościoła to święta ewangelia chwały i łaski Bożej.
• Teza 71: Kto przeciw prawdzie apostolskiego odpustu mówi, niech będzie przeklęty.^[9]

Zerwanie z Kościołem katolickim

Luter przed Kajetanem

Początkowo papież Leon X nie zwracał specjalnie uwagi na wystąpienie Lutra, widząc w nim tylko zatarg mnichów, ale gdy spór zaczął przybierać coraz ostrzejsze formy wezwał Lutra by stawił się w Rzymie i usprawiedliwił z czynionych mu zarzutów. Protektor Lutra, elektor saski, bojąc się o życie swojego protegowanego, zrobił wszystko, aby do przesłuchania doszło w Augsburgu . W 1518 roku Luter stanął przed obliczem legata papieskiego kardynała Kajetana , który zażądał od niego bezwarunkowego odwołania błędów, oświadczając, że w żadne dysputy wdawać się nie chce, co spotkało się z odmową ze strony Lutra.

Dysputa lipska

W czerwcu 1519 roku w Lipsku , w zorganizowanej przez legata papieskiego Jana Ecka dyspucie , uczestniczył między innymi również Marcin Luter. Mnich, występujący dotąd tylko przeciwko nadużyciom odpustowym, doszedł do przekonania, że nie wystarczy zmiana pewnych aspektów życia kościelnego, ale że konieczna jest gruntowna, daleko idąca naprawa Kościoła. Czynnie go wspierającym w tych poglądach był niemiecki humanista Filip Melanchton , który dalsze swoje życie ściśle związał z reformacją . W trakcie dysputy Luter zaprzeczył twierdzeniu, że prymat papieża jest uzasadniony w Piśmie Świętym. Stwierdził, że sobory mogą się mylić, a tylko Biblia jest nieomylna. Takie stanowisko spowodowało, że Eck przerwał dysputę, pojechał do Rzymu i przywiózł stamtąd ostrzegawczą bullę papieską przeciwko Lutrowi (który początkowo wątpił, by była ona prawdziwa) i jego przyjaciołom.

Luter palący bullę papieską

Pisma Lutra miały być spalone, a on sam i jego zwolennicy w ciągu dwóch miesięcy mieli pojednać się z papieżem, w przeciwnym wypadku miały ich spotkać wszelkie konsekwencje ekskomuniki . W odpowiedzi Luter ogłosił swoje trzy, przygotowane jeszcze przed klątwą pisma: O naprawie stanu chrześcijańskiego, O niewoli babilońskiej Kościoła, O wolności chrześcijanina. W pismach tych przeciwstawił się ostro papieskiej supremacji, poddał krytyce wszelkie nauki i objawy życia kościelnego nie znajdujące według niego potwierdzenia w Biblii. Wreszcie, w obecności licznie zgromadzonych studentów, profesorów i ludu 10 grudnia 1520 roku na przedmieściach Wittenbergi spalił na stosie papieskie księgi prawnicze wraz z bullą (o czym początkowo nikt nie wiedział). Czynem tym zrywał ostatecznie z Kościołem, a konsekwencją tego było, że wkrótce potem 3 stycznia 1521 papież Leon X ekskomunikował Lutra na zawsze.

Sprawę Lutra miał rozstrzygnąć sejm Rzeszy w Wormacji , na obrady którego udał się po otrzymaniu listu żelaznego, gwarantującego mu nietykalność. Trwający cztery miesiące zjazd w Wormacji był nie tylko sejmem Rzeszy, ale swoistą europejską "konferencją na szczycie". Oprócz dwóch papieskich nuncjuszy, obecni byli przedstawiciele Burgundii , Hiszpanii , Sabaudii , Wenecji , Danii , Polski , Węgier , Francji i Anglii . Cesarz Rzeszy Niemieckiej Karol V miał większe troski niż "niejaki brat Marcin": kłopoty w Hiszpanii, plany wojny w Italii, marzenia o odzyskaniu Burgundii, co wiązało się z nieuniknioną wojną z Francją.

Luter na sejmie w Wormacji

Odnośnie Lutra, którego nazwiska nawet nie znał, planował załatwić sprawę krótko – edyktem, nie wdając się w żadne dyskusje. Gdy w trakcie przesłuchania okazało się, że ponownie wezwano Lutra jedynie do odwołania jego nauki i nikt nie zamierza rozmawiać z nim o jej słuszności lub niesłuszności, Luter odpowiedział:

Odwołać nie mogę, chyba by mi kto z Pisma Świętego dowiódł, że błądziłem. (...) Tu stoję inaczej nie mogę, niech mi Bóg dopomoże. Amen".

Wykorzystując wyjazd, protektora Lutra, elektora saskiego, jak i większości jego zwolenników, 26 maja 1521 roku cesarz Karol V ogłosił edykt wormacki , uznający Marcina Lutra za heretyka i skazujący go oraz jego zwolenników na banicję . W sytuacji, gdy Sejm Rzeszy skurczył się i formalnie nie miał prawa do podejmowania uchwał, edykt opatrzono datą 8 maja by nadać mu pozory legalności. Od tej chwili, każdy, kto schwytał Lutra lub któregoś z jego zwolenników, mógł bezkarnie ich zabić.

Blisko 500 lat później z ust papieża Jana Pawła II padły następujące słowa:

Istotnie, naukowe badania uczonych, tak ewangelickich, jak i katolickich, badania, w których już osiągnięto znaczną zbieżność poglądów, doprowadziły do nakreślenia pełniejszego i bardziej zróżnicowanego obrazu osobowości Lutra oraz skomplikowanego wątku rzeczywistości historycznej, społecznej, politycznej i kościelnej pierwszej połowy XVI wieku. W konsekwencji została przekonująco ukazana głęboka religijność Lutra, którą powodowany stawiał z gorącą namiętnością pytania na temat wiecznego zbawienia. Okazało się też wyraźnie, że zerwania jedności Kościoła nie można sprowadzać ani do niezrozumienia ze strony Pasterzy Kościoła katolickiego, ani też jedynie do braku zrozumienia prawdziwego katolicyzmu ze strony Lutra, nawet jeśli obydwie te okoliczności mogły odegrać pewną rolę. Podjęte rozstrzygnięcia miały głębokie korzenie. W sporze na temat stosunku między wiarą a tradycją wchodziły w grę sprawy najbardziej zasadnicze, odnoszące się do właściwej interpretacji i recepcji wiary chrześcijańskiej, sprawy zawierające w sobie potencjalność podziału Kościoła, nie dającego się wytłumaczyć samymi racjami historycznymi.^[10]

Reformator

Pokój na zamku w Wartburgu

Aby ocalić Marcina Lutra od prześladowań Fryderyk Mądry upozorował napad na niego i jego porwanie, a następnie pod przybranym imieniem rycerza Jerzego ukrył na zamku w Wartburgu . W tym odosobnieniu spędził Luter w sumie 10 miesięcy, a w trakcie pobytu tam studiował język hebrajski i grecki, przekładał psalmy, pisał traktaty, ale przede wszystkim dokonał tłumaczenia na język niemiecki Nowego Testamentu w 1522 roku, jako pierwowzór używając tekstu greckiego. Następnie, wspólnie z innymi wybitnymi językoznawcami ( Jan Bugenhagen , Justus Jonas , Creuziger, Georg Roerer – korektor), a przede wszystkim z Aurogallusem i Melanchtonem, publikowano we fragmentach aż do 1535 kiedy to przetłumaczył całą Biblię, udostępniając w ten sposób wszystkim jej tekst. Tam powstała, również postylla, czyli zbiór kazań na każdy dzień roku kościelnego. Cała ta jego praca dała podwaliny nauki ewangelickiej.

Do opuszczenia kryjówki zmusiły go rozruchy, jakie wybuchły w Wittenberdze, a które wywołało radykalne skrzydło reformatorów, domagające się natychmiastowego zniesienia mszy, usunięcia wizerunków świętych z kościołów, wprowadzenia komunii pod dwiema postaciami, posuwając się przy tym do czynów obrazoburczych. Drogą codziennych kazań i spotkań udało mu się uśmierzyć tumult i znieść przedwczesne reformy. Przeciwstawiając się średniowiecznemu stosunkowi kościoła do państwa, głosił, że istnienie władzy świeckiej jest zgodne z porządkiem Bożym, dając tym podstawy, na których w XVIII w. oparła się nowoczesna idea państwa.

Na bazie niezadowolenia społecznego i częściowo pod wpływem błędnie rozumianej nauki Lutra o wolności chrześcijańskiej, w 1525 roku wybuchła w Niemczech wojna chłopska . Początkowo Luter usiłował pośredniczyć i wstawiał się za umiarkowanymi żądaniami chłopów, gdy jednak chłopi dopuszczali się zbrodni, wezwał, aby w sprawę wdała się władza państwowa. Ostateczna bitwa miała miejsce pod Frankenhausen, gdzie doszło do zupełnego pogromu zbuntowanego chłopstwa, i pogromu wziętych do niewoli chłopów, pomimo próśb Lutra, aby z tymi, którzy się poddali obejść się pobłażliwie. Łącznie w czasie wojny chłopskiej zginęło ok. 150 tys. osób.

W 1526 roku dla obrony wiary, zawarte zostało przymierze torgawskie książąt i miast ewangelickich, co wywołało obawy katolików. Na obradach sejmu Rzeszy w Spirze w 1529 roku, stany katolickie uchwaliły wiernie trwać przy edykcie wormackim, zabroniły wprowadzania w krajach katolickich reformacji, znoszenia mszy, zabraniały poddanym pod groźbą kary^[] przyjmować wiarę ewangelicką. Ewangelicy złożyli od tej uchwały protest, co przyniosło im szydercze przezwisko protestantów, które dzisiaj straciło pierwotne pejoratywne znaczenie i stało się nazwą dla wszystkich kościołów wywodzących się z reformacji.

W 1530 roku na sejmie w Augsburgu ewangelicy przedłożyli cesarzowi Wyznanie augsburskie , będące wykładem nauki reformatorów. Ponieważ ze względu na banicję z 1521 r. Luter nie mógł być na sejmie obecny, główny ciężar w jej opracowaniu spoczął na Melanchtonie , który kolejne projekty swej pracy wysyłał do Lutra w celu konsultacji.

Schmalkalden

Wprawdzie sejm konfesji nie przyjął, ale już w roku następnym zgromadzeni w Schmalkalden książęta protestanccy zawarli między sobą przymierze ochronne. Cesarz widząc, że nie jest w stanie rozbić jedności luteran, zawarł z nimi w 1532 roku pokój religijny, na mocy którego nie otrzymywali oni wprawdzie zupełnej wolności religijnej, ale uzyskali względne poczucie spokoju i bezpieczeństwa. Umożliwiło to dalsze szerzenie się reformacji, która objęła całe północne Niemcy i księstwo wirtemberskie.

Aby odpowiedzieć papieżowi na jego plany zwołania soboru, na którym zamierzał on zażądać od wszystkich władców państw Rzeszy Niemieckiej, bezwzględnego podporządkowania się Rzymowi, elektor Saski zlecił Lutrowi przygotowanie odpowiedzi. W ten sposób w 1537 roku powstały napisane w ostrym tonie Artykuły szmalkaldzkie , w których jeszcze raz potwierdzone zostało, że ewangelicy odrzucają władzę papieską, jako niepotwierdzoną w Piśmie Świętym i żądają pełnej niezawisłości od papieża. Konfesja Augsburska oraz pierwsza część artykułów szmalkaldzkich, mówiąca o Bożym majestacie, są zgodne w ogólnym zarysie z teologią katolicką. Sformułowania w drugiej i trzeciej części artykułów, dotyczące urzędu i dzieła Chrystusa , dzielą Kościół ewangelicki od kościoła, któremu przewodzi papież.

Zarys teologii Marcina Lutra

Luteranizm
Róża Lutra
Geneza Chrześcijaństwo Rzymski katolicyzm Reformacja Protestantyzm
Teologia Biblia : Stary i Nowy Testament Trójca Święta Pięć zasad protestantyzmu Sola scriptura Solus Christus Sola gratia Sola fide Soli Deo gloria Solum Verbum Teologia krzyża Usprawiedliwienie Powszechne kapłaństwo wszystkich wierzących Prawo i Ewangelia Sakramenty Sakrament chrztu Sakrament Ołtarza Spowiedź i absolucja Unia sakramentalna
Księga zgody Apostolski symbol wiary Wyznanie nicejsko-konstantynopolitańskie Wyznanie atanazjańskie Wyznanie augsburskie Obrona Wyznania augsburskiego Mały katechizm Duży katechizm Artykuły szmalkaldzkie Traktat o władzy i prymacie papieża Formuła zgody
Postacie Marcin Luter Filip Melanchton Fryderyk III Mądry Katarzyna von Bora Jan Bugenhagen Martin Chemnitz Leopold Otto Lucas Cranach Starszy Johann Sebastian Bach Olaus Petri Laurentius Petri
Nurty Gnezjoluteranie Filipiści Ortodoksja luterańska Pietyzm Laestadianizm Staroluteranizm Neoluteranizm
Polska Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP Centrum Misji i Ewangelizacji Diakonia luterańska Wydawnictwo Augustana Bratnia Pomoc im. Gustawa Adolfa Diakonat Eben-Ezer Kościół Jezusowy w Cieszynie Biblioteka Tschammera Kościoły Pokoju Biblia Gdańska Biblia Warszawska Śpiewnik Ewangelicki
Organizacje Światowa Federacja Luterańska Międzynarodowa Rada Luterańska Wyznająca Konferencja Ewangelicko-Luterańska Luterańska Odnowa Charyzmatyczna
Portal • Kategoria

Marcin Luter, pomimo że był autorem licznych dzieł religijnych, nie stworzył spójnego systemu teologicznego. Był jedynie twórcą ogólnych zarysów teologii reformacyjnej i drogowskazem dla następnych pokoleń protestantów. Jego teologiczna myśl zawiera się w czterech podstawowych hasłach: jedynie pismo, jedynie Chrystus, jedynie łaska, jedynie słowo

Jedynie pismo (sola scriptura)

Podstawą wiary i chrześcijańskiego życia w kościele średniowiecznym była tradycja, która spychała na dalszy plan przekaz biblijny. Luter nie negował tradycji, ale sprzeciwiał się jednak stanowczo wszystkim jej elementom, których nie można było wywieść bezpośrednio z Pisma Świętego. Za Słowo Boże uważał jedynie Biblię bo tylko ona prowadzi do Chrystusa i umożliwia poznanie jego zbawczej mocy. Zdaniem Lutra, jedynie tak pojmowane Boże słowo należy uznać za rozstrzygające w dziele zwiastowania, a bezprawne są próby formułowania artykułów wiary na podstawie ludzkich orzeczeń.

Jedynie Chrystus (solus Christus)

Podstawowe hasło Marcina Lutra "jedynie Chrystus", podkreślając suwerenność Boga w procesie zbawienia, wyklucza tym samym wszelkie pośrednictwo, nie będące udziałem Chrystusa. Usuwa z Kościoła kult świętych, jak również zaprzecza możliwości jakiegokolwiek wpływu człowieka na zbawienie. Protestanci uważają, że Luter przywrócił Kościołowi dwoistą naturę Chrystusa: boską i ludzką, zawartą w naukach pierwszych soborów Kościoła chrześcijańskiego, a z upływem czasu zapomnianą. Bóg jest inicjatorem zbawienia w Chrystusie, w krzyżu objawiając człowiekowi zarówno swój gniew, jak i łaskę. Boży gniew wynikający z grzechów człowieka spotkał Jezusa, a jego posłuszeństwo i sprawiedliwość spowodowały, że okazana została łaska.

Jedynie łaska (sola gratia)

W czasach Lutra uczono, że zbawienie należy sobie wypracować, tymczasem Luter stanowczo odrzucał każdą próbę przyznawania dobrym uczynkom jakiegokolwiek znaczenia w akcie zbawienia. Według luteran człowiek nie może sobie zasłużyć na boże zmiłowanie, zbawieni jesteśmy jedynie z łaski, przez zasługi samego Chrystusa, przez wiarę. Luteranie twierdzą, że potwierdza to Biblia (np. List do Rzymian 3, 24; 3,27; 5,1-2; 10,6; 10,9). Dobre uczynki nie są drogą do zbawienia, ale wynikiem wiary w Chrystusa. Luter zerwał więc związek między uczynkiem a zbawieniem.

Jedynie słowo (solum verbum)

Luter nauczał, że Kościół jest wszędzie tam, gdzie zwiastuje się Słowo Boże i to z niego rodzi się społeczność Kościoła, a na autentyczność Kościoła i społeczności świętych, nie mają wpływu zewnętrzne przejawy kultu i wielowiekowa nawet tradycja, ale fakt zwiastowania Słowa Bożego. Kładąc wielki nacisk na zwiastowanie Ewangelii, spowodował, że reformacja utożsamiana jest przez jej zwolenników z historią walki o właściwe miejsce dla Ewangelii w życiu i Kościele.

Kult maryjny

Wbrew przekonaniu współczesnych protestantów, poglądy Lutra były jedynie częściowo zbieżne z ich obecnymi przekonaniami. Reformacja w XVI wieku polegała głównie na odrzuceniu nieomylności papieży i tradycji Kościoła Rzymskiego, która była sprzeczna z Pismem Świętym, co umożliwiło ponowną i niezależną analizę treści Biblii. Nie oznaczało to jednak natychmiastowego zerwania z dogmatami uznawanymi dziś przez protestantów za błędne i niebiblijne.

W przypadku Lutra można dostrzec wyraźne ślady kultu maryjnego : Czczenie Marii jest zapisane w głębinach ludzkiego serca (Kazanie, 1 września 1522), [Ona jest] najwyższą kobietą i najszlachetniejszym klejnotem w chrześcijaństwie po Chrystusie... Ona jest szlachetnością, mądrością, świętością uosobioną. Nigdy nie możemy uczcić jej wystarczająco. Jednak cześć i chwała muszą być kierowane do niej w taki sposób, by nie urazić ani Chrystusa ani Pism (Kazanie, Boże Narodzenie, 1531), Żadna kobieta nie jest jak Ty. Ty jesteś więcej niż Ewa lub Sara, błogosławiona ponad wszelką szlachetność, mądrość i świętość. (Kazanie, Święto Nawiedzenia, 1537). W 1543 roku Luter wzywał do wypędzania Żydów z krajów chrześcijańskich oraz palenia ich ksiąg, domów i synagog, gdyż bluźnią oni naszemu Zbawicielowi i Świętej Dziewicy^[11].

Luter jako humanista

Biblia Lutra

Marcin Luter był nie tylko reformatorem religijnym, lecz także uznawany jest za wybitnego humanistę , pisarza i filologa .

Przekład Biblii na język niemiecki przez dr. Lutra w 1534 okazał się bardzo ważny w historii tego języka. Istniało już wcześniej ponad 10 przekładów Biblii, jednak pisane były językiem sztucznym, pełnym neologizmów i zapożyczeń, wzorowanym na łacinie . Biblia Lutra przeciwnie, napisana była językiem jak najbliższym potocznemu, przy czym Luter preferował zwroty i wyrazy, które były najbardziej rozpowszechnione (najchętniej wykorzystywał słownictwo centralnego dialektu frankońskiego z okolic Norymbergi , a także dialekt z Turyngii). Luter korzystał też z języka, używanego do sporządzania zapisów w kancelariach – był on najbliższy językowi mówionemu. Stworzył w ten sposób ogólnoniemiecki literacki język ponadregionalny. Przy tłumaczeniu okazało się konieczne precyzyjne określenie zasad stylistyki , gramatyki i ortografii niemieckiej; w tym przypadku Luter opierał się na wzorcach klasycznej łaciny i greki. Stosował też zasady klasycznej retoryki .

Popularność Biblii Lutra była na obszarze niemieckojęzycznym tak duża, że także katoliccy teolodzy korzystali z jej przedruków i plagiatów (po usunięciu z nich nazwiska autora).

Ponieważ Luter czerpał wyłącznie ze słownictwa języka wysokoniemieckiego , to ten język zyskał dominującą pozycję i stał się ogólnonarodowym. Od tej pory nastąpił wyraźny upadek języka dolnoniemieckiego . Autorytet Biblii Lutra był tak duży, że nie pomogło nawet przetłumaczenie Biblii na język dolnoniemiecki przez Pomerariusa. Luterańska literacka niemczyzna stała się wzorem, chociaż z początku w katolickich regionach bezskutecznie walczono z nią jako „protestanckim dialektem”.

Luter uznawany jest nie tylko za twórcę współczesnego niemieckiego języka, lecz także za twórcę podstaw filologii języków nowożytnych.

Po raz pierwszy w dziejach Luter dał Niemcom (podzielonym między różne organizmy państwowe) wspólną kulturę i język, które przyniosły temu narodowi poczucie jedności i tożsamości narodowej. Postulat Lutra o konieczności posługiwania się językami narodowymi w kulcie religijnym i literaturze (zamiast używania archaicznego i martwego języka łacińskiego), dał większości narodów Europy północnej i środkowej impuls do rozwijania kultur narodowych. Także w państwach katolickich, takich jak Polska , protestantyzm przyczynił się do powstania pierwszych wybitnych dzieł literackich w języku polskim (np. pierwsze tłumaczenie całości Biblii: kalwińska Biblia Brzeska 1563 ; twórczość Mikołaja Reja ).

Kontrowersyjne poglądy Lutra

Marcin Luter na znaczku

Luter wyrażał kontrowersyjne poglądy, które w jego czasach były popularne zarówno wśród protestantów, jak i katolików.

Żydzi

Luter nie darzył Żydów sympatią. Pozostał w tym względzie typowym przedstawicielem XVI-wiecznego niemieckiego mieszczaństwa, dla którego Żydzi byli przede wszystkim niepożądaną konkurencją ekonomiczną. Pod tym względem miał poglądy identyczne, jak katolicy ( antysemityzm był w tamtej epoce cechą wszystkich wyznań chrześcijańskich, z wyjątkiem niektórych arian , takich jak Szymon Budny )^[].

Początkowo Luter podkreślał, iż Jezus należał do żydowskiego narodu wybranego (w piśmie Dass Jesus ein Geborner Jude sei – Jezus był z urodzenia Żydem, 1523 ) i głosił, że odrzucanie Żydów przez chrześcijan i zamykanie ich w gettach uniemożliwia ich "poprawę", czyli nawrócenie się na "prawdziwą wiarę" chrześcijańską . Wyrażał też nadzieję, że Reformacja ułatwi ten proces nawracania^[].

Kiedy okazało się, że Żydzi nie zamierzają spełnić jego nadziei, Luter stał się ich otwartym przeciwnikiem. W pismach: Brief wider die Sabbather an einen guten Freund (Pismo przeciwko Sabatyjczykom do dobrego przyjaciela, 1538 ), Von den Jüden und ihren Lügen (O Żydach i ich kłamstwach, 1543 ), Vom Schem Hamphoras und vom Geschlechte Christi (O Szemie Hamforasie i o rodzie Chrystusa, 1544 ) Luter wyraża się o Żydach wręcz agresywnie, porównując ich do diabła , zaprzysięgłego wroga chrześcijaństwa, plagi i zarazy. Powoływał się na krytyczne wobec Żydów fragmenty Nowego Testamentu . W 7-punktowym planie (1543) wzywał do ich napiętnowania i dyskryminacji; proponował między innymi, aby palić żydowskie szkoły i synagogi oraz burzyć ich domy dla chwały Boga. Co prawda, swoje wezwania Luter kierował tylko do książąt, a nie do ludności, tak, iż nie skutkowały one wezwaniem do pogromów . Oczekiwał, że przekona niemieckich książąt do wypędzenia Żydów z ich państw. Książęta okazali się jednak rozsądni (nie chcieli tracić poddanych i podatników) i żaden z nich nie uległ namowom Lutra.

Opisane poglądy Lutra zostały wykorzystane przez nazistów jako uzasadnienie zbrodni przeciwko narodowi żydowskiemu , (m.in. ideolodzy nazizmu: Alfred Rosenberg i Julius Streicher cytowali Lutra)^[].

Serbołużyczanie

W czasach Lutra w okolicach Wittenbergi mieszkali jeszcze słowiańscy Serbołużyczanie . Luter podzielał pogardę większości ówczesnych Niemców dla tej autochtonicznej ludności i nazywał ich w swoich Rozmowach przy stole (Tischreden) "najgorszym ze wszystkich narodów" (niem. die schlechteste aller Nationen). Tej opinii Lutra nie podzielał jego najbliższy współpracownik Filip Melanchton , którego zięć Kaspar Peuker był Serbołużyczaninem i znał język górnołużycki .

Heretycy

Początkowo Luter był bardzo tolerancyjny i pokojowo nastawiony do większości ludzi. Twierdził, że "wiara jest wolnym wyborem, którego nie można narzucać"^[12], zaś palenie heretyków jest sprzeczne z wolą Ducha Świętego^[13]. Jednakże z biegiem czasu zaczął przyzwalać nie tylko na banicję innowierców, ale nawet na karę śmierci w przypadku agresywnego odłamu anabaptystów (1529).

Czarownice

Luter swoje poglądy w stosunku do magii i istnienia czarownic oraz ich społecznej szkodliwości opierał na wersecie z Księgi Wyjścia (22,17 lub 22,18 w zależności od przekładu), który wzywał do zabijania czarownic. 6 maja 1526 wygłosił płomienne kazanie przeciwko czarownicom i ich występkom; wzywał w nim do zabijania czarownic (mówił przy tym wyłącznie o kobietach, nie o czarownikach), tak jak zabija się morderców i rabusiów^[].

Prywatne życie Lutra

Katarzyna von Bora – małżonka „ojca Reformacji”

Małżeństwo i dzieci

13 czerwca 1525 Marcin Luter ożenił się z byłą zakonnicą Katarzyną von Bora . Była ona jedną z 12 sióstr, które pod wpływem nauk Lutra uciekły z klasztoru. Marcin Luter pomagał byłym zakonnicom znaleźć dach nad głową, jak również szukał dla nich odpowiednich mężów (w przypadku reformatora inicjatywa matrymonialna wyszła nie od niego samego, a od Katarzyny).

Luter miał kilkoro dzieci:

• Jan (7 czerwca 1526 – 27 października 1575) – wykształcony humanista, wysoki urzędnik księcia Saksonii, utrzymujący bliskie kontakty z dworem księcia Albrechta w Królewcu i pochowany w tamtejszym kościele staromiejskim
• Elżbieta (10 grudnia 1527 – 3 sierpnia 1528)
• Magdalena (4 maja 1529 – 20 września 1542)
• Marcin (7 listopada 1531 – 4 marca 1565)
• Paweł (28 stycznia 1533 – 8 marca 1593)
• Małgorzata (17 grudnia 1534 – 1570) żona Georga von Kunheim, zamieszkała w pobliżu Mühlhausen w Prusach Książęcych i tam pochowana.

Wiadomo też, że kilkoro dzieci – jak często bywało w tamtych czasach – zmarło zaraz po urodzeniu. Rodzina przyjmuje również pod swój dach dzieci znajomych, którzy zmarli w czasie zarazy.

Małżeństwo mieszkało w "czarnym klasztorze" w Wittenberdze , posiadło również ogródek na przedmieściach oraz majątek Züllsdorf koło Lippendorfu .

Obecnie żyje około 2800 potomków Marcina Lutra, zrzeszonych w Lutheridenvereinigung^[14].

Ciekawostki

• Czteroletni Hans dostał kiedyś od ojca długi list, w którym ten opisywał wyobrażony, piękny ogród porośnięty kwiatami, drzewami na których były soczyste owoce, w którym dzieci nieustannie się bawiły. Warunkiem dostania się do ogrodu była modlitwa i pilna nauka.
• Andreas Karlstadt , który wyrządził Lutrowi wielką krzywdę zapukał do jego drzwi, gdy uciekał przed swoimi parafianami. Nie tylko został przyjęty, ale też znakomicie ugoszczony.
• Z listu nieznanego nadawcy, do Jerzego von Anhalt: Dom Lutra wypełnia różnobarwny tłum chłopców, studentów, dziewcząt, wdów, starych kobiet i młodzieńców. Panuje tu wielki nieład (...) Gdyby w nich wszystkich panował choćby duch Lutra, dom ten ofiarowałby Wam, Panie przyjazną gościnę na kilka dni (...).
• W książce Józefa Kisielewskiego „Ziemia gromadzi prochy” możemy znaleźć taką oto ciekawostkę: Opodal Merseburga (tego samego Merseburga, do którego Bolesław Chrobry przyjeżdżał jako gość cesarzów rzymskich) znajduje się miasteczko, które nosi nazwę Eisleben. Miasteczko posiada przedmieście Siebenhitze. Pamiętne jest tym, że tu właśnie urodził się Marcin Luter. Siebenhitze, dosłownie siedem upałów, zdawałoby się nie ma nic wspólnego ze Słowiańszczyzną. Wszakże ma. Dawniej nazywała się ta miejscowość Sebenica, czyli szubienica. Jest w tym szczególe osobliwy smak: Marcin Luter urodził się w słowiańskiej wsi i akurat w Szubienicy! Zresztą za czasów Lutra mówiono tu wszędzie po słowiańsku, co zaznaczono wyraźnie w pismach mistrza Marcina.
• Jedyny w Polsce pomnik Marcina Lutra znajduje się w centrum Bielska-Białej – miasta, gdzie wyznanie ewangelickie jest drugim pod względem liczby wiernych po wyznaniu rzymskokatolickim.

Bibliografia

Cytowana

1. ↑ Manfred Uglorz : Marcin Luter. Ojciec reformacji. Wyd. II. Cz. II: Zarys teologii ks. Marcina Lutra. Bielsko-Biała: Wydawnictwo "Augustana", 2006, ss. 123-161. . 
2. ↑ John M. Todd, Marcin Luter, str. 15
3. ↑ Gordon Rupp, The Righteousness of God, str. 87
4. ↑ Heinrich Böhmer, Martin Luter: Road to Reformation, str. 11
5. ↑ John M. Todd, Marcin Luter, str. 16
6. ↑ John M. Todd, Marcin Luter, str. 42
7. ↑ John M. Todd, Marcin Luter, str. 70
8. ↑ John M. Todd, Marcin Luter, str.72
9. ↑ Tekst 95 tez Marcina Lutra
10. ↑ List z okazji pięćsetlecia urodzin Marcina Lutra, Listy ekumeniczne – Jan Paweł II, Watykan 10.11.1983
11. ↑ Philip Schaff, History of the Christian Church, Vol. VIII, c. XVI., §139. ( ang. )
12. ↑ Von weltlicher Obrigkeit wie weit man ihr Gehorsam schuldig sei (1523), Werke XXII. 90 ["Ketzerei kann man nimmermehr mit Gewalt wehren, es gehoert ein ander Griff dazu, und ist hie ein ander Streit und Handel, denn mit dem Schwert. Gottes Wortsoll hie streiten; wenn das nicht ausreicht, so wird’s wohl unausgerichtet bleiben von weltlicher Gewalt, ob sie gleich die Welt mit Blut füllet. Ketzerei ist ein geistlich Ding, das kann man mit keinem Eisen hauen, mit keinem Feuer verbrennen, mit keinem Wasser ertraenken. Es ist aber allein das Wort Gottes da, das thut’s, wie Paulus sagt 2 Cor. 10:4, 5: ’Unsere Waffen sind nicht fleischlich, sondern maechtig in Gott.’"]
13. ↑ Conclus. LXXX., Resol. de Indulgentiis, 1518
14. ↑ Luther lebt – Die Ururenkel des Reformators – Nachrichten DIE WELT – WELT ONLINE

Pozostała

• Ks. dr Aleksander Schoeneich, Krótka historia Kościoła Chrześcijańskiego w życiorysach, Lublin 1936
• Paweł Siebert, Historia Kościoła, Warszawa 1938
• Ks. Bogusław Swojski, Jestem ewangelikiem Nawsie-Jabłonków 1947
• Richard Friedenthal, Marcin Luter, wyd. PIW 1992 ,
• Ks. Manfred Uglorz , Marcin Luter – Ojciec Reformacji, wyd. Augustana 1995,
• John M. Todd, Marcin Luter,
• Tomasz Szczech, Państwo i prawo w doktrynie św. Augustyna, Marcina Lutra i Jana Kalwina, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2006,
• Paweł Janowski , Luter Marcin, 1483-1546, jeden z inicjatorów Reformacji 1. Życie i działalność, [w:] Encyklopedia Katolicka, Lublin 2006, t. XI, kol. 230-232 (najnowsza bibliografia).
• Paweł Janowski , Protestantyzm, [w:] Jan Paweł II. Encyklopedia dialogu i ekumenizmu, Radom 2006, s. 389-421.
• Paweł Janowski , Ważniejsze wypowiedzi Jana Pawła II. Chrześcijaństwo, [w:] Jan Paweł II. Encyklopedia dialogu i ekumenizmu, Radom 2006, s. 598-614.

Zobacz też

• Luteranizm
• Ewangelicyzm
• Protestantyzm
• Reformacja
• Odrodzenie
• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP

Linki zewnętrzne

• Dzieła Lutra ( niem. )
• Witryna Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP
• Serwis Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
• Światowa Federacja Luterańska ( ang. )
• Marcin Luter Utwory ( ang. )
• Portal protestancki Protestanci.org
• Martin Luther – Eine Bibliographie ( niem. )
• List Marcina Lutra do Rady miejskiej Gdańska z dnia 20 XII 1532 roku
• Życiorys Doktora świętej teologii Marcina Luter dla zborów polskich ewangelickich. Kattowitz 1883