Habiru
HabiruHabiru (także Habiri, Khabiri, Hapiru, `Apiru, `Eperu) to starożytna nazwa grupy ludzi zamieszkujących rejon
Syropalestyny
, którzy nie posiadali własnego państwa. Byli przybyszami (zza
Eufratu
) i prowadzili głównie koczowniczy tryb życia, przez co można ich porównać do wędrownych
Cyganów
. Do grupy tej należeli głównie
Huryci
i
Semici
, zaś w starożytnych inskrypcjach występują jako włóczędzy i rabusie, zaciężni wojownicy, słudzy i niewolnicy oraz kupcy i handlarze. Z racji zbliżonego brzmienia oraz wspólnego
źródłosłowu
nazwy, podobnego stylu życia, a także relacjach o podboju
Kanaanu
w
listach amarneńskich
wielu uczonych uważa, że do grupy tej zaliczano także
Hebrajczyków
. Etymologia nazwyG. Kline[1] w swojej pracy doktorskiej The Habiru: Kin or Foe of Israel poświęcił wiele miejsca dogłębnej analizie pochodzenia słowa Habiru[2]. Zaprezentował on różne opcje genezy słowa postulowane przez uczonych: - nomad, koczownik – od semickiego czasownika `br (=mijać, przechodzić [z miejsca na miejsce]); możliwe pokrewieństwo z terminem
Arab
- obcokrajowiec – od semickiego czasownika `br (=przejść, przekroczyć [granicę]);
- ten z drugiej strony (rzeki) – od semickiego przyimka `br;
- zakurzony podróżnik – od semickiego rzeczownika `apar (=kurz, proch);
- zaopatrywany w żywność – od akadyjskiego eperu (=dostarczać, zaopatrywać) lub od egipskiego `pr (=wyposażać);
- kupiec, handlarz – od sumeryjskiego IBIRA o tym samym znaczeniu;
Jako że w języku akadyjskim odpowiednikiem ha-BI-ru był ideogram SA-GAZ, czytany w niektórych miejscach jako habbatum proponowano następujące rozwiązania: - dusiciel, morderca, procarz – od ideogramów SA (=sznur, ścięgno) oraz GAZ (=uderzyć, zabić);
- rabuś – od formy qattal rdzenia habatu (=plądrować);
- pracujący za żywność – od formy nomen professionis rdzenia habatu (=pożyczyć, otrzymać, uzyskać);
- najeźdźca lub wędrowca, emigrant, przybysz – od habatu (=przemieścić się, przejść za, zrobić łupieżczy wypad na terytorium wroga);
Zauważono także podobieństwo do arabskiego habata oznaczającego wędrować. Znaczenie wędrować, przekroczyć, mijać, przemieszczać się jest wspólne także dla semickiego `br i akadyjskiego habatu. W języku staroegipskim odpowiednikiem terminu habiru był apiru (`pr.w). Należy przy tym zwrócić także uwagę na genezę słowa Hebrajczyk. W języku hebrajskim brzmi ono ibri (עברי) i oznacza ten zza lub będący spoza, czyli przychodzień, przybysz, obcokrajowiec. Potwierdzenie takiego tłumaczenia można znaleźć w nazwach geograficznych wywodzących się z tego samego rdzenia, np. Abarim (עברים = rejony poza, pasmo górskie w Moabie po wschodniej stronie
Jordanu
naprzeciwko
Jerycha
) lub Ebrona (עברינה = przejście, jeden z etapów wędrówki Izraelitów przez pustynię niedaleko
Esjon Geber
, obecnego
Ejlat
). Także słowo gniew (ebra, עברה) zawiera w sobie znaczenie przelania się, przepływu z nadmiaru. Zapisywany identycznie wyraz abara tłumaczono jako równina [pustyni] lub prom (
2 Księga Samuela
15:28, 17:16, 19:18). Wszystkie one pochodzą od wspomnianego wcześniej słowa abar czy też eber (עבר) o znaczeniach minąć, przekroczyć, przejść, za, poza, [druga] strona, stąd też imię Eber (
Księga Rodzaju
10:21-11:17) oznacza obszar poza. Można się jedynie domyślać, że narody zamieszkujące
Kanaan
używały terminu ibri (=pochodzący spoza, emigrant, przybysz) w odniesieniu do różnych grup napływających do
Palestyny
z obszarów
Mezopotamii
. Widać to na przykładzie
Abrahama
, który został nazwany hebrajczykiem dopiero jako wędrowny przybysz w
Kanaanie
(
Księga Rodzaju
14:13). Podobnie też, termin ten został użyty kilkakrotnie przez Egipcjan w odniesieniu do Józefa jako niewolnika z okolic
Palestyny
na długo przed powstaniem narodu hebrajskiego (
Księga Rodzaju
39:14.17, 41:12). Sam Józef nazywa
Kanaan
ziemią
Hebrajczyków
, chociaż jego rodzina liczyła wówczas mniej niż 70 osób (
Księga Rodzaju
40:15). Z kolei werset z
Księgi Rodzaju
43:32 może oznaczać, iż Egipcjanie zwyczajowo nie jadali przy wspólnym stole z Hebrajczykami. Wszystkie przypadki użycia nazwy Hebrajczyk w księdze Rodzaju sugerują, iż termin ten był pierwotnie używany nie tylko w odniesieniu do Izraelitów, lecz oznaczał wszelkich bezpaństwowców przybyłych zza
Eufratu
, którzy wędrowali po
Kanaanie
. W powyższym kontekście bardzo ciekawe użycie imienia Eber (עבר) znajduje się w
Księdze Liczb
24:24, - Przybędą bowiem okręty Kittim, pognębią Aszszur, pognębią też Eber, ale i oni przepadną na zawsze.
Balaam określa tu mianem Eber naród lub kraj, który – jak się wydaje – sąsiaduje z
Asyrią
i może oznaczać rejon znajdujący się za rzeką, czyli po drugiej stronie Eufratu. Także w księdze Rodzaju 10:21 czytamy: - Również Semowi, praojcu wszystkich Hebrajczyków [dosł. synów Ebera] i starszemu bratu Jafeta, urodzili się [synowie].
Zwrot wszyscy Hebrajczycy (wszyscy potomkowie Ebera) z pewnością odnosi się do różnych szczepów, plemion czy narodów, które
Biblia
określa hebrajskimi. Jednym z nich byli właściwi
Hebrajczycy
znani później jako
Izraelici
. Występowanie w dokumentach starożytnychNajstarsza wzmianka o Hapiru występuje pod postacią
logogramu
SA.GAZ w pewnym dokumencie z czasów
Szulgi
, króla
III dynastii z Ur
, który panował w II. połowie III tysiąclecia p.n.e. Opisano ich wówczas jako rabusiów mieszkających ze swymi rodzinami w namiotach na pustkowiu, którzy chodzą własnymi drogami, a utrzymują się z hodowli zwierząt oraz pracy na roli [3]: - Ci nadzy ludzie, którzy podróżują w martwej ciszy. Co do ich mężczyzn i ich kobiet, ich mężczyźni chodzą tam gdzie im się podoba, ich kobiety noszą wrzeciono i misę przędzalniczą . Ich obozowiska są gdziekolwiek je rozbiją. Dekretów Szulgi, mojego króla, oni nie przestrzegają.[4]
Ta pierwsza znana charakterystyka hapiru odpowiada także wszystkim późniejszym opisom tej grupy pochodzącym z II tysiąclecia p.n.e. Wspomina o nich co najmniej 235 tekstów
klinowych
z tego okresu[5]. Tabliczka z pałacu w MariW ruinach królewskiego pałacu
Zimrilima
w
Mari
(początek II tysiąclecia p.n.e.) odkryto list wzmiankujący o wojownikach hapiru: - Następnego dnia nadeszło następujące słowo wroga: "Yapah-Adad przygotował osadę Zallul po tej stronie brzegi rzeki
Eufratu
i wraz z dwoma tysiącami żołnierzy Hapiru tego kraju przebywa w mieście."[6]
Pryzma z Tikunani
Akadyjski
dokument króla Tunip-Teššup władającego miastem-państwem Tikunani w
Mezopotamii
(za rządów
Hattusilisa I
, króla
Hetytów
) wymienia 438 Hapiru, którzy byli jego żołnierzami lub sługami. Większość to imiona
huryckie
, pozostałe są wschodnio
semickie
oraz jedno
kasyckie
[7]. Fakt ten sugeruje, iż termin hapiru był stosowany wówczas nie tyle w odniesieniu do pewnego narodu czy grupy etnicznej, co raczej do ludzi prowadzących podobny styl życia (tu prawdopodobnie przybysze i bezpaństwowcy oferujący swe usługi jako zaciężni wojownicy królowi Tikunani). Inskrypcja Idrimi z
Mitanni
Książę z
Mitanni
imieniem Idrimi po ucieczce z Halab do Emar postanowił udać się następnie do
Kanaanu
, gdzie zamieszkał w miejscu o nazwie Ammija (znanym także z korespondencji amarneńskiej, np. EA 81). Byli tam już ludzie z Halab oraz krajów Mukisz, Nihi i Amae (
huryci
), którzy widząc Idrimi rozpoznali w nim syna swego pana i ustanowili go swoim przywódcą. Idrimi opisał później ten okres w królewskiej inskrypcji[8]: - Przebywałem wśród ludzi Hapiru przez siedem lat.
Idrimi zdołał później zbudować statki i z pomocą swoich wojowników zdobył panowanie nad Alalak i okolicznymi terytoriami. Wydarzenia te miały miejsce mniej więcej za panowania
Totmesa III
w
Egipcie
. Hapiru ukazani zostali w inskrypcji jako huryccy przybysze w
Kanaanie
, którzy nie zasymilowali się z miejscową ludnością. Apiru w EgipcieStarożytne teksty egipskie wspominają o Apiru co najmniej 14 razy[9]. Za rządów
Totmesa III
w
tebańskich
grobowcach Pujemre, Drugiego Proroka
Amona
(TT39) oraz Intefa (TT155) ukazano Apiru pracujących przy produkcji wina[10]. Z okresu panowania tego samego władcy pochodzi historia zdobycia Joppy (
Jaffy
) przez Egipcjan, kiedy to generał Tahutia (Thot=Djehuty) przemycił w koszach do miasta swoich 200 żołnierzy, którzy po zmroku otworzyli bramy. W opowieści jest także wzmianka o prośbie egipskiego generała do swojego przeciwnika z
Joppy
, by wprowadzić do miasta konie zaprzęgane do rydwanów, gdyż przechodzący Apir (Apuro) mógłby je ukraść[11].
Amenhotep II
na
stelach
odkrytych w
Memfis
i
Karnaku
mówi o swoich wyprawach wojennych do Palestyny w 7. i 9. roku panowania. Wśród niemal 90.000 jeńców uprowadzonych z okolic
Kanaanu
znalazło się także 3.600 Apiru[12].
Seti I
na
steli
wystawionej w
Bet Szean
mówi, że wysłał swoje oddziały przeciwko Apiru z góry Jarmut (hebr. ירמות w
Księdze Jozuego
21:29), którzy razem z ludem Tejer zaczęli atakować Azjatów mieszkających w Rehem[13] Dwa listy urzędników
Ramzesa II
wspominają o Apiru, którzy transportują kamienie na wielki pylon Ramzesa[14].
Ramzes III
w jednym ze swoich dekretów wymienia Apiru wśród sług świątynnych w
Heliopolis
[15].
Ramzes IV
na
steli
w Wadi Hammamat mówi o wysłaniu do kamieniołomów ekspedycji liczącej ponad 8.000 ludzi, z czego 800 stanowili Apiru[16]. Korespondencja amarneńskaListy odkryte w
Tell el-Amarna
pochodziły od władców
Babilonii
,
Mitanni
,
Hetytów
oraz królów miast-państw
Syro-Palestyny
i były skierowane do
Amenhotepa III
oraz
Amenhotepa IV
. Na wielu tabliczkach z archiwum królewskiej korespondencji pojawiają się wzmianki o Habiru, gdzie zostali oni ukazani jako lud pustoszący miasta
Kanaanu
, nie uznający władzy Egiptu, zbiegłe [bezpańskie] psy. - Rib-Addi (Rib-Hadda) z Gubla (Gebel =
Byblos
):
- EA 75
- Jednak wojna `Apiru przeciwko mnie jest sroga. Synów, córek już nie ma, mebli domowych, gdyż zostały one sprzedane w Jarimuta, abyśmy utrzymali się przy życiu. [17]
- EA 79
- Wiedz, że odkąd Amanappa przybył do mnie wszyscy `Apiru obrócili się przeciwko mnie za sprawą Abdi-Ashirta. Niech mój pan słucha słów swego sługi i niech wyśle mi garnizon, aby bronić miasto króla aż do nadejścia łuczników. A jeżeli nie będzie łuczników to wszystkie ziemie połączą się z `Apiru. Wysłuchaj, od podoboju Bit-Arha zgodnie z żądaniem Abdi-Ashirta dążą oni w ten sam sposób do zjednoczenia [miast] Gubla i Batruna; i tak wszystkie ziemie byłyby zjednoczone z `Apiru. Dwa miasta pozostają przy mnie, a oni również usiłują odebrać je z ręki króla. Niech mój pan wyśle garnizon do swoich dwóch miast aż do przybycia łuczników i da mi coś do wyżywienia ich. Ja nie mam nic.[18]
- EA 81
- Niech król, mój pan, wie, że wojna z `Abdi-Ashirta jest sroga, i on zabrał wszystkie moje miasta dla siebie. Gubla i Batruna mi pozostają, a on usiłuje zabrać te dwa miasta. Powiedział mężom z Gubla, "Zabijcie swojego pana i przyłączcie się do `Apiru tak jak Ammija"[]
- EA 254
- Nie wiedziałem, że mój syn związał się z Hapiru, i z pewnością oddałbym go w ręce Addaya.
- EA 271
- Niech król, mój pan, chroni swoją ziemię od ręki `Apiru. Jeżeli nie, niech król, mój pan, przyśle rydwany, żeby nas zabrać, aby nasi słudzy nas nie zgładzili.[19]
- EA 286
- Jak król, mój pan, żyje będę mówić przedstawicielowi króla, mojego pana: "Czemu kochasz Hapiru a władców (=gubernatorów) nienawidzisz?" [...] Wszyscy władcy są zgubieni; królowi, mojemu panu, nie pozostał ani jeden władca. Niech król zwróci uwagę na łuczników i niech król, mój pan, przyśle oddziały łuczników, król nie ma już ziem. Hapiru plądrują terytoria króla. Jeżeli będą łucznicy tego roku, wszystkie ziemie króla pozostaną; lecz jeśli nie będzie łuczników, wszystkie terytoria króla, mojego pana, będą zgubione! [20]
- EA 287
- Spójrz, to jest dzieło Milkili i czyn synów Labayu, którzy oddali kraj [ludziom] has-pi-ri
- EA 288
- Ale jest wrogość przeciwko mnie. Stałem się jak Habiru. [...] Silne ramię króla może podbić Nahrima i Kapsi, lecz teraz Habiru biorą ziemie króla. Nie ma ani jednego władcy [miasta-państwa] należącego do króla, mojego pana. Wszyscy oni są zgubieni. Spójrz! Turbazu został zabity w bramie miasta Zilu, lecz król [nic nie zrobił]. Spójrz! Zimrida z
Lakisz
został zabity przez sługi, którzy współdziałali z Habiru. Yaptih-Adda został zabity w bramie Sillu... []
- Yapahu (Yapakhu) z
Gezer
:
- EA 298
- Niech król, mój pan, będzie świadomy, że mój młodszy brat zbuntował się przeciwko mnie i wkroczył do Muhhazu, i oddał swoje obie ręce przywódcy `Apiru. [21]-
Poza podanymi przykładami Habiru pojawiają się jeszcze wiele razy w
listach amarneńskich
, głównie pod postacią
logogramu
SA.GAZ[22]. Uwagę przykuwa popłoch, jaki wzbudzali oni wśród władców miast-państw
Palestyny
z powodu swoich licznych sukcesów militarnych. Historycy nie wiedzą dlaczego król
Egiptu
nie wysłał swojej armii, aby w zdecydowany sposób rozprawić się z zagrożeniem na poddanych mu terytoriach. Trudno utrzymać także koncepcję, iż Habiru były wówczas jedynie bandami włóczęgów. Z pewnością termin oznacza bezpaństwowców, pogardzanych przybyszów spoza
Kanaanu
prowadzących przynajmniej po części koczowniczy styl życia, lecz zdolność zdobywania licznych obwarowanych miast świadczy o zjednoczeniu sił, dobrej organizacji i przywództwie oraz dosyć licznej armii. Odkrycia archeologiczne potwierdzają zniszczenie części miast-państw
Palestyny
w okresie amarneńskim (m.in. Arad, Betel, Debir, Jerycho, Hasor, Lakisz). Według tradycyjnej chronologii biblijnej to właśnie za rządów
Amenhotepa III
oraz
Amenhotepa IV
plemiona
hebrajskie
dokonały inwazji na
Kanaan
. Z tego też powodu, część badaczy uważa, że termin Habiru z
listów z Amarna
odnosi się do
Hebrajczyków
. Habiru a HebrajczycyDo chwili obecnej nie udało się jednoznacznie ustalić czy plemiona
hebrajskie
także określano mianem Habiri. Nie ma tym samym całkowitej pewności co do teorii, według której określenie Hebrajczyk pochodzi od terminu Hapiru. Tym niemniej, taka etymologia nazwy wydaje się najbardziej prawdopodobna, biorąc pod uwagę zbieżność opisów pochodzących ze starożytnych inskrypcji oraz samej
Biblii
: Ponad połowa wszystkich wersetów
starotestamentowych
używających określenia Hebrajczyk (19/32) pochodzi sprzed momentu
Exodusu
Hebrajczyków z Egiptu (
Księga Rodzaju
14:13 –
Księga Wyjścia
10:3), zaś po czasach
Saula
istnieją już tylko trzy tego typu wzmianki (
Księga Jeremiasza
34:9.14;
Księga Jonasza
1:9). Także starożytne inskrypcje po
Ramzesie IV
nie wspominają już więcej o hapiru. Przypisy- ↑
http://en.wikipedia.orgMeredith_G._Kline
Meredith
- ↑
Meredith G. Kline, "Ha-BI-ru – Kin or Foe of Israel" in Westminster Theological Journal 19 (1956) 1-24.
- ↑
Letter to Shulgi about bandits and brigands: translation
- ↑
Burt Alpert, Rachmones. A Personal Journey through Jewish Culture in Corporate Society. (2004), s. 32
oraz
s. 33
- ↑
Bottéro J. 1981. Les Habiru, les Nomades et les Sédentaires. ss. 89-107 w Eveline Johanna van der Steen, Tribes and Territories in Transition.
- ↑ James Pritchard, ANET, s. 483; Édouard Dhorme, RHR, CXVIII, ss. 170-187.
- ↑ Mirjo Salvini, The Habiru prism of King Tunip-Teššup of Tikunani (Istituti Editoriali e Poligrafici Internazionali: Rzym, 1996), książkę omówił Robert D. Biggs w Journal of Near Eastern Studies 58 (4), October 1999, s. 294.
- ↑ Inskrypcja Idrimi:
wersja PDF
,
wersja HTML
; James Pritchard, ANET, 3rd ed., p. 557.
- ↑
Eveline Johanna van der Steen
w swojej pracy doktorskiej
Tribes and Territories in Transition. The central east Jordan Valley and surrounding regions in the Late Bronze and Early Iron Ages: a study of the sources
z 2002 roku wspomina o 14 starożytnych tekstach egipskich, w których jest mowa o Apiru (str. 11, powołując się na Bottéro J. 1981. Les Habiru, les Nomades et les Sédentaires. pp. 89-107 in: J.S. Castillo, ed. Papers of the 30th International Congress of Orientalists. 30th International Congress of Human Sciences in Asia and North Africa. Seminar: Nomads and Sedentary People. Mexico City)
- ↑ Nicolas Grimal, History of Ancient Egypt; Torgny Säve-Söderbergh, The 'prw as Vintagers in Egypt, Orientalia Suecana 1 (1952), pp. 5-7.
- ↑ Papyrus Harris 500 (BM 10060);
W. M. Flinders Petrie, Egyptian Tales, Translated From The Papyri
, zob. też
eBook
; James B. Pritchard, Ancient Near Eastern Texts, p. 22.
- ↑
Burt Alpert, Rachmones. A Personal Journey through Jewish Culture in Corporate Society. (2004), p. 40.
; James B. Pritchard, Ancient Near Eastern Texts, p. 247;
Yohanan Aharoni
, The Land of the Bible. Revised. Translated by A.F. Rainey. (Philadelphia: Westminster Press, 1979), pp. 166-9; Niels Peter Lemche, The Canaanites and Their Land (Sheffield: JSOT Press, 1991), pp. 43-46.
- ↑ J. B. Pritchard, ANET, p.254-5; BASOR (1952): 24-32.
- ↑ Papyrus Leiden 348, recto 6:6 oraz 349, recto 15; Abraham Malamat, Haim Hillel Ben-Sasson, A History of the Jewish People (Harvard University Press: 1976);
Meredith G. Kline, "The Ha-bi-ru – kin or foe of Israel?" in Westminster Theological Journal (1956) 170-84, przypis 122.
; Oswald Loretz, Habiru – Habräer (Berlin: DeGruyter, 1984), str. 39 oraz przypis 161.
- ↑ Papyrus Harris I, 31, 8.
Meredith G. Kline, ibid., p. 171.
; J. B. Pritchard, ANET, s. 261; Oswald Loretz, ibid., s. 39.
- ↑
Meredith G. Kline, ibid., przypis 122.
; Oswald Loretz, ibid., str. 40.
- ↑
Amarna Tablet 75
- ↑
Amarna Tablet 79
- ↑ James Pritchard ANET, 3rd edition, (1969), p. 486.
- ↑
Amarna Tablet 286
- ↑
Amarna Tablet 298
- ↑
listy z Amarna
:
EA 60-114
,
EA 115-162
,
EA 163-262
,
EA 263-381
; tłumaczenia: William L. Moran, The Amarna Letters (Johns Hopkins University Press: 2002).
Inne hasła zawierające informacje o "Habiru":
Listy z Amarna
...
Habiru
Habiru (także Habiri, Khabiri, Hapiru, `Apiru, `Eperu) to starożytna nazwa grupy ludzi ...
Kategoria:Stary Testament
...
Aton
...
Judaizm
wywodzi się z wierzeń Hebrajczyków, którzy najprawdopodobniej wchodzili w skład koczowniczych plemion Habiru przybyłych do Syropalestyny zza Eufratu. Przechowywali oni tradycję o wędrówce Abrahama, ...
Żydzi
Izraelici, posługujący się początkowo językiem hebrajskim.
Pierwotnie wchodzili oni prawdopodobnie w skład grupy Habiru, którą w II tysiącleciu p.n.e. tworzyły ludy przybyłe do Syropalestyny z ...
Inne lekcje zawierające informacje o "Habiru":
Hasło nie występuje w innych lekcjach!
|