Przykład głagolicy bułgarskiej i odpowiedniki polskich głosek

Tablica z tekstem wyrytym głagolicą

Najstarsza tablica zapisana głagolicą odnaleziona na chorwackiej wyspie Krk

„Ojcze nasz“ w trzech odmianach głagolicy.
Po lewej – pierwotna głagolica okrągła,
po środku – chorwacka kanciasta
i po prawej kursywna

Głagolica ( scs. glagolъ = słowo, litera^[1]) – najstarsze pismo słowiańskie , stworzone przez misjonarza - apostoła św. Konstantego zwanego Cyrylem , który wraz z bratem Metodym zapisał w IX w. za jego pomocą język słowiański używany w okolicach Salonik ; głagolica była pierwotnym alfabetem języka staro-cerkiewno-słowiańskiego , który miał być językiem liturgicznym Słowian, a w swojej późniejszej fazie rozwojowej, jako język cerkiewnosłowiański na wiele wieków pozostał językiem literackim wykształconych warstw w kręgu religii prawosławnej .

Pierwotnie (do końca lat 60 XX w.) przeważał pogląd, iż głagolica powstała na bazie greckiej minuskuły z VIII - IX w. Obecnie – choć nie neguje się pewnego wpływu tego źródła, jak również doszukuje się proweniencji w piśmie semickim – uważa się, że głagolica jest oryginalnym dziełem św. Cyryla, pismem, które zostało dostosowane do fonetyki słowiańskiego dialektu sołuńskiego (z okolic Salonik ) z 2 poł. IX wieku.

Istnieje również pogląd według którego bazą do powstania głagolicy mogło być hipotetyczne pierwotne pismo słowiańskie . Podstawą do tego typu wniosków są zarówno najstarsze opisy Słowian, w tym Thietmara , który pisze "Jej ściany zewnętrzne zdobią różne wizerunki bogów i bogiń. Jak można zauważyć, patrząc z bliska, w przedziwny rzeźbione sposób, wewnątrz zaś stoją bogowie zrobieni ludzką ręką w straszliwych hełmach i pancerzach, każdy z wyrytym u spodu imieniem" tak w swojej kronice opisując słowiańską świątynię w Radogoszczy . Innymi dowodami potwierdzającymi używanie przez Słowian pisma są wykopaliska datowane na wcześniejszy niż działalność Cyryla okres. Istnieje też pośredni dowód etymologiczny związany z tym, że litery nazywano bukwami, gdyż występowały w postaci rytów na bukowych deseczkach.

W skład pierwotnej głagolicy, alfabetu, którego część znaków prawdopodobnie oparto na ówczesnych graficznych systemach bizantyjskich, wchodziło około 40 symetrycznie stylizowanych liter, w tym znaki, które w innych systemach pisma nie występowały, a które uwiarygadniają tezę o tym, że za podstawę św. Cyryl brał już istniejące pismo Słowian .

Głagolica była pismem fonetycznym i składała się ostatecznie z 38 liter. Najprawdopodobniej do 863 roku głagolica ostatecznie się ukształtowała i uzyskała postać, z którą najczęściej spotykają się badacze. Głagolica w okresie późniejszym stopniowo była zastępowana cyrylicą . Znane są przykłady tekstów pisane na pergaminie pierwotnie spisane głagolicą, później przepisane w cyrylicy.

Do XI wieku jednym z ważniejszych ośrodków piśmiennictwa głagolickiego była Sazawa. Po założeniu w 1347 roku klasztoru Emaus w Pradze , to Praga stała się centrum słowiańskiego piśmiennictwa. Sprowadzeni do klasztoru chorwaccy pisarze, głagolasze, rozpowszechnili pismo i aż do roku 1419, do czasu, aż wypędzili ich husyci, klasztor był religijnym i kulturalnym centrum Słowiańszczyzny. W Chorwacji głagolica stosowana jest po dzień dzisiejszy. Jej odmiana, głagolica kanciasta używana jest na wyspie Krk i Przymorzu Chorwackim, a powszechnie do dziś ponoć korzysta się z liturgicznych ksiąg głagolskich. Głagolicą posługują się dziś w odświętnej cerkiewnosłowiańskiej liturgii Serbowie i Chorwaci . Szacuje się, że istnieje ponad 25 tysięcy zachowanych dokumentów i ksiąg w głagolicy. Taka ilość zaświadcza o ogromnym rozwoju ówczesnej Słowiańszczyzny. W latach 868-869 Cyryl i Metody spotkali się w Rzymie z papieżem Hadrianem II. Nakłonili oni papieża, aby ten uznał, obok istniejących języków liturgicznych – łaciny, greki i hebrajskiego, język słowiański za język liturgii. Sytuacja taka trwała do czasu, kiedy to papież Stefan V (VI) zakazał używania języka słowiańskiego w liturgii i nakazał przywrócić obrządek łaciński. Przywracanie łacinicy w kościele zakończyło się ostatecznie na przełomie XII i XIII wieku.

Klasztory chorwacko-głagolskie istniały również w Polsce. W 1380 książę śląski ufundował taki w Oleśnicy, a 10 lat później kolejny w Krakowie na Kleparzu ufundowała królowa Jadwiga. Liturgia z użyciem głagolicy była w nim odprawiana przez prawie 100 lat. Ostatecznie, nie używane już rękopisy w 1584 strawił pożar.

Kościoły prawosławne używają cyrylicy , która stopniowo wypierała z szerszego użycia głagolicę począwszy od końca X wieku .

Głagolica prawdopodobnie też posłużyła za wzór Maciejowi Drzewickiemu przy tworzeniu pierwszego polskiego szyfru używanego do kodowania korespondencji na dworze Zygmunta Starego .

Rodzaje głagolicy

Wyróżnia się rodzaje głagolicy:

• głagolicę bułgarską (okrągłą, zob. rycinę z prawej) o owalnych obrysach liter (stosowaną do ok. XII w .)
• głagolicę chorwacką (kanciastą) z kanciastymi literami, która rozwinęła się szczególnie w XIV w i do tej pory jest wykorzystywana m.in. w liturgii katolickiej w Dalmacji .
• głagolica kursywna . Używana jest do szybkiego pisania. Napisane nią dziesiątki tysięcy rękopisów, aktów, ksiąg. Największe dzieło ma 22 tomy. W porównaniu do innych pism południowych Słowian, czyli cyrylicy zachodniej, łacinki , pisma arabskiego i greckiego, głagolica kursywna była używana do sporządzania najważniejszych dokumentów i umów handlowych.
• głagolica drukowana od 1483
• głagolica komputerowa, ustalona w normie ISO 6861, od 1996 .

Nazwy liter alfabetu

Nazwy liter alfabetu , czyli azbuki, ewoluują nieznacznie w czasie.

• około 1400: Azbuka ze strony Juraj iz Slavonije
• 1591: zapisane w łacińsko-włoskiej fonetyce.
• 1966: Paul Cubberly zaproponował w 1996 r. w The Slavic alphabets następujące nazwy liter: azъ, buky, vědi/vědě, glagoli/glagolь, dobro, jestь/estъ, živěte, dzělo, zemlja, i/ižei, iže, g'ervь/dervь, kako, ljudьje/ljudije, myslite/myslěte, našь, onъ, pokoj, rьci, slovo, tvrdo/tverdo, ukъ/ikъ, frtъ, chěrъ/cherъ, otъ, ci, črvь, ša, štja, jerъ, jery, jerь, ětь/jatь, jusъ malyi, jusъ malyi jotirovannyj, jusъ bolъšij, jusъ bolъšij jotirovannyj, fita, ižica.
• 1986: Układ ten jest praktycznie tożsamy z zaproponowanym w 1986 r. przez Georgija Haburgaeva w książce Staroslawjanskij jazyk: azŭ, buky, vědi, glagoli, dobro, jestŭ, živěte, dzělo, zemlja, ižen, iže, g’ervĭ, kako, ljudije, myslite, našĭ, onŭ, pokoi, rĭci, slovo, tvrĭdo, oukŭ, frĭtĭ, xěrŭ, otŭ, ci, črĭvĭ, ša, šta, jerŭ, jery, jerĭ, jatĭ, jusŭ malyi, jusŭ bolĭšii, fita, ižica.
• 1996: Obaj językoznawcy pominęli jo (następujące po jatь), Cubberly nie dał nazwy dla ju (po jo), a Haburgaev dla ju, ję (po jusъ malyi ) i ją (po jusъ bolъšij). Wszystkie litery uwzględnia nazewnictwo ustalone w normie ISO 6861 azu, buki, vedi, glagol’, dobro, esi’, živěte, zělo, zemlja, iže, i, g’erv’, kako, ljudi, myslite, naš, on, pokoj, r’ci, slovo, tverdo, uk, fert, xěr, omega, cy, červ’, ša, šta, er, ery, er’, jat’, jo, ju, as, es, jes, jas, fita, ižica.

Zabytki głagolicy

• Najstarsze zabytki zachowały się jedynie w odpisach z X w. oraz z XI w.:
  • Kodeks kijowski
  • Kodeks mariański
  • Kodeks zografski
  • Mszał kijowski
  • Fragmenty Cloza
  • Kodeks Assemaniego
  • Modlitewnik synajski
  • Psałterz synajski

• Zachowane oryginalne zabytki to:
  • Inskrypcja presławska, 893
  • Fragmenty kijowskie, 10 w
  • Bašćanska Ploča, Senjska Ploča, obie około 1100
  • Fragmenty wiedeńskie, 11 w
  • Istarski Razvod, 1275-1395
  • Vinodolski Zakon , 1288 (unikalny akt prawny)
  • Mszał Hrvoja Vukčića Hrvatinića, 1404
  • Glagoljski zapis Jurja iz Slavonije, około 1400;
  • Inskrypcja z Plominu (Istra), 11 w
  • Konavoski fragment (Konavle), 1060.,
  • Inskrypcja z Krk , 11.
  • Inskrypcja z Valun

• Starodruki
  • Pierwszą księgę wydrukowano głagolicą w 1483 28 lat po Biblii Gutenberga, wcześniej niż drukowano w Berlinie czy Moskwie. W sumie wydrukowano tysiące książek głagolicą, np. w przeciągu 5 lat po 1560 roku wydano ponad 30 tytułów w 25 tys kopiach. Zachowało sie 6 inkunabułów czyli starodruków z 15 w. Drukowano w Głagolicy także w 20 w. Zabytkowe książki głagolicą pisane i drukowane można znaleźć w 26 krajach świata.

Paleografia

Głagolica jest prawdopodobnie pismem najbogatszym w ligatury . W tysiącach dokumentów można znaleźć ponad 800 rodzajów ligatur, czyli połączonych liter. Złączenia przedstawiają dobitnie, obrazowo znaczenie napisanego słowa. Czasami złożonych w graficzną kompozycję jest 4, 5 i więcej liter. Uważa się że ligatury, w innych pismach, były stosowane dla szybszego pisania, natomiast w kaligraficznej i czasochłonnej głagolicy pełnej pętelek i oczek trudno się oczywiście dopatrywać optymalizacji pod kątem szybkiego pisania.

Ligatury występują nawet w druku, gdyż mają symboliczne znaczenie. Wydany drukiem 1561 'Brewiarz z Brozič' posiada co najmniej 250 ligatur. Unikalnym zjawiskiem w druku są częściowe ligatury, połowa litery dołączona jest do innej litery, ukazując elastyczność zapisu w tworzeniu i rozumieniu pisma. Występują w obu inkunabułach : 'Mszał Baromicia' drukowanym w Senju w 1494 , oraz 'Brewiarz Baromicia' z Wenecji 1493 .

Nazwy głagolicy i etymologia

W różnych krajach i w różnym czasie głagolica nazwana bywała: azbuki, slověne, bukvica, Buchitze, illyrian alphabet, Alphabetum Illyricum, Alphabetum Hieronymianum, hrvatsko pismo, Alphabetum Illiricum Sclavorum, illyryjskie charaktery, hieronymian script, glagolitiske pismo, glagolitique, glagolitic script, hlaholice, hlaholika, глаго́лица, glagoljica, глаголиця, hlaholycia, глаголіца, hlaholica, Glagolitze.

Historia

Potwierdzone źródłami niektóre historie dotyczące głagolicy.

• Papież Innocenty IV w 1248 roku nadał Chorwatom unikalny przywilej używania swojego ojczystego języka i głagolickiego pisma w katolickiej liturgii. Przywilej ten jako unikalny trwał 7 stuleci aż dopiero Sobór watykański II w latach 1962 - 1965 wprowadził oficjalnie inne narodowe języki do katolickiej liturgii.
• W 1380 roku Książę Konrad II z Piastów ufundował głagolicki klasztor w śląskiej Oleśnicy.
• W 1390 roku Królowa Jadwiga ufundowała w Krakowie na Kleparzu kościół Świętego Krzyża gdzie przez 80 lat używano głagolickiego pisma.
• W Bibliotece Jagiellońskiej jako nr 5567 są skatalogowane 3 strony głagolickiej mszy. Inne głagolickie pisma w Polsce zginęły w pożogach.
• Angelo Rocca w książce wydanej w 1591 nazywa głagolicę Alphabetum Illyricum i przypisuje ją świętemu Hieronimowi słowami Sanctum Hieronymum Illyricarū litterarum. Tenże nie wspomina o Cyrylu i Metodym opisując metodę, wymowę i 33 charaktery pisma.
• Guillaume w 1538 nazywa Alphabetum Hieronymianum seu Dalmaticum, aut Illiricum

Zobacz też

• Głagolica (system liczbowy)
• Grażdanka
• Cyrylica

Przypisy

Literatura

• Fucic, Branko: Glagoljski natpisi. (In: Djela Jugoslavenske Akademije Znanosti i Umjetnosti, knjiga 57.) Zagreb, 1982. 420 p.
• Fullerton, Sharon Golke: Paleographic Methods Used in Dating Cyrillic and Glagolitic Slavic Manuscripts. (In: Slavic Papers No. 1.) Ohio, 1975. 93 p.
• Gosev, Ivan: Rilszki glagolicseszki lisztove. Szofia, 1956. 130 p.
• Jachnow, Helmut: Eine neue Hypothese zur Provenienz der glagolitischen Schrift – Überlegungen zum 1100. Todesjahr des Methodios von Saloniki. In: R. Rathmayr (Hrsg.): Slavistische Linguistik 1985, München 1986, 69-93.
• Jagic, Vatroslav: Glagolitica. Würdigung neuentdeckter Fragmente, Wien, 1890.
• Kiparsky, Valentin: Tschernochvostoffs Theorie über den Ursprung des glagolitischen Alphabets In: M. Hellmann u.a. (Hrsg.): Cyrillo-Methodiana. Zur Frühgeschichte des Christentums bei den Slaven, Köln 1964, 393-400.
• Miklas, Heinz (Hrsg.): Glagolitica: zum Ursprung der slavischen Schriftkultur, Wien, 2000.
• Steller, Lea-Katharina: A glagolita írás In: B.Virághalmy, Lea: Paleográfiai kalandozások. Szentendre , 1995.
• Vais, Joseph: Abecedarivm Palaeoslovenicvm in usum glagolitarum. Veglae, [Krk], 1917. XXXVI, 74 p.
• Vajs, Josef: Rukovet hlaholske paleografie. Uvedení do knizního písma hlaholskeho. V Praze, 1932. 178 p, LIV. tab.

Linki zewnętrzne

• Unicode głagolicy
• Croatian Glagolitic Script
• ГЛАГОЛИЦА
• Glagolica
• Komputerowe fonty głagolicy