György Lukács (ur.
13 kwietnia
1885
w
Budapeszcie
jako György Bernát Löwinger, zm.
4 czerwca
1971
w
Budapeszcie
) –
węgierski
filozof
marksistowski
i historyk literatury, estetyki; działacz węgierskiego i międzynarodowego ruchu robotniczego.
Po ukończeniu sławnego
Fasori Gimnázium
, studiował na uniwersytetach w Budapeszcie,
Berlinie
i
Heidelbergu
; w
1906
r. uzyskał doktorat z socjologii na uniwersytecie w
Berlinie
za dysertację napisaną u
Georga Simmla
(
1858
-
1918
), pod którego wpływem oraz
Maxa Webera
(
1864
-
1920
) znajdował się w tym czasie. Na Lukácsa w pewnym stopniu oddziaływała także filozofia
syndykalizmu
Georges'a Sorela
(
1847
-
1922
), zwłaszcza przez twórczość L. Szabo (
1900
-
1957
), najwybitniejszego przedstawiciela syndykalizmu na Węgrzech.
W
1911
r. ogłosił Lukács dwie rozprawy o literaturze: Dusza i formy (wyd.
1911
) i Teoria powieści (wyd.
1916
, wyd. polskie
1968
). W
1918
r. wstąpił do
Komunistycznej Partii Węgier
. W okresie Węgierskiej Republiki Rad (
21 marca
–
1 sierpnia
1919
r.) pełnił funkcję komisarza ludowego ds. oświaty. Po upadku Republiki wyemigrował do
Wiednia
, gdzie przebywał do lat 30., działając w
KPW
, publikował w wiedeńskim piśmie Kommunist artykuły o nastawieniu ultraradykalnym. Rozprawy napisane w latach
1919
-
1922
: Czym jest marksizm ortodoksyjny?, Marksistka Róża Luksemburg, Świadomość klasowa, Urzeczowienie i świadomość proletariatu, Zmiana funkcji materializmu historycznego, Legalność i nielegalność, Krytyczne uwagi o "Krytyce rewolucji rosyjskiej" Róży Luksemburg, Metodyczne uwagi w kwestii organizacji złożyły się na wybitną, ale i kontrowersyjną, książkę Lukácsa Historia i świadomość klasowa (Geschichte und Klassenbewusstsein,
1922
; wyd. polskie
1988
).
W Historii i świadomości klasowej Lukács poddał krytyce tendencje do utożsamiania filozofii marksistowskiej z materializmem ekonomicznym i przyrodniczym, zdecydowanie odrzucił kontemplatywizm i mechanicyzm w filozofii, podkreślał wartość i znaczenie humanizmu, ideę osobowości czynnej, aktywnej; interesujące są jego analizy fetyszyzmu towarowego, reifikacji i
dialektyki
. Zarazem jednak Lukács przeciwstawiał twórczość
Karola Marksa
twórczości
Fryderyka Engelsa
, którego poglądy oceniał krytycznie: odrzucał znaczenie materializmu filozoficznego w marksizmie, negował dialektykę przyrody i teorię odbicia, silnie akcentował znaczenie dialektyki
Heglowskiej
.
Książka Lukácsa wywołała ożywioną dyskusję, w środowisku większości marksistów osądzona została krytycznie. W latach późniejszych, pod wpływem dominującej stalinowskiej wykładni marksizmu, Lukács wielokrotnie odcinał się od poglądów w niej przedstawionych, określając je jako produkt niedojrzałości młodzieńczej, etap w swoim rozwoju od Hegla do Marksa i marksizmu.
Nowy okres w twórczości Lukácsa rozpoczął się w
ZSRR
, gdzie wyemigrował w
1933
r., po dojściu Hitlera do władzy. W wystąpieniu na sesji naukowej poświęconej pracy
W. I. Lenina
Materializm a empiriokrytycyzm poddał krytyce swoje dotychczasowe stanowisko polityczne i filozoficzne, także pracę Geschichte und Klassenbewusstsein. W latach
1933
-
1945
pracował w Instytucie Filozofii Akademii Nauk ZSRR; z tego okresu pochodzą jego rozprawy z teorii literatury poświęcone poglądom estetycznym Marksa i Engelsa, problemom realizmu, powieści historycznej, twórczości
Goethego
, niemieckiej literatury. Szczególne znaczenie ma jego jego praca doktorska poświęcona filozofii heglowskiej, obroniona w
1936
r., wydana w
1948
pt. Der Junge Hegel und die Problemen der kapitalistischen Gesellschaft (wyd. polskie: Młody Hegel. O powiązaniach dialektyki z ekonomią,
1980
). Praca ta pod wieloma względami miała charakter pionierski w studiach nad twórczością
G. W. F. Hegla
; obalając poglądy o rzekomo teologicznym charakterze wczesnej twórczości Hegla, Lukács dowodził jej republikańskiego i realistycznego charakteru; przeprowadził interesującą analizę kategorii "alienacja" u Hegla.
Lukács w
1945
r. powrócił na
Węgry
; objął katedrę estetyki i filozofii kultury na uniwersytecie w
Budapeszcie
, a w r.
1950
został członkiem
Węgierskiej Akademii Nauk
. Kontynuował krytykę irracjonalizmu w filozofii (zapoczątkowaną w pracy o młodym Heglu) i burżuazyjnej kulturze, w którym dostrzegał ideowe przygotowanie faszyzmu (praca Die Zerstoerung der Vernunft,
1954
).
W
1956
r., po XX Zjeździe
KPZR
, Lukács wystąpił z ostrą krytyką "kultu jednostki", zdecydowanie piętnował jego następstwa. W czasie
powstania węgierskiego jesienią 1956
r. pełnił funkcję ministra kultury w rządzie
Imre Nagya
: po reorganizacji Węgierskiej Partii Pracy w
Węgierską Socjalistyczną Partię Robotniczą
nie znalazł się w szeregach partii. W latach 60. wydał pierwszą część fundamentalnego, trzyczęściowego dzieła Die Eigenart des Aesthetischen (
1963
), w którym przedstawił podstawy marksistowskiej estetyki, problemy zastosowania teorii odbicia do dziedziny sztuki, stosunku estetyki do rzeczywistości, przechodzenia od odbicia potocznego do estetycznego.
Lukács jednocześnie śledził uważnie zmiany zachodzące na Węgrzech i w międzynarodowym ruchu robotniczym. W
1966
r., w wywiadzie dla "L'Unity", dał wyraz swemu pozytywnemu stosunkowi do reformy gospodarczej w kraju i rozwijającej się demokracji socjalistycznej po wydarzeniach w
1956
r.; wkrótce został także członkiem
WSPR
.
Ostatnie dzieło, o ontologii bytu społecznego, Lukács pozostawił jedynie w zarysie (wyd. polskie: Wprowadzenie do ontologii bytu społecznego, 3 tomy,
1982
-
1985
). Podejmuje ono materialistyczną interpretację celowej i aktywnej działalności podmiotu ludzkiego za pomocą pojęcia pracy, podstawowej formy działalności ludzkiej.
Twórczość Lukácsa, złożona i miejscami kontrowersyjna, stanowi wybitny wkład w rozwój myśli marksistowskiej oraz do ogólnoświatowej myśli filozoficznej.
Prace w języku polskim
- Balzac, Stendhal i Zola (tłum.
Ryszard Matuszewski
; wyd.
Książka i Wiedza
, Warszawa
1951
);
- Od Goethego do Balzaka (wyd.
Państwowy Instytut Wydawniczy
,
1958
);
- Teoria powieści (wyd.
Państwowy Instytut Wydawniczy
,
1968
);
- Młody Hegel: o powiązaniach dialektyki z ekonomią (tłum.
Marek Jan Siemek
; wyd.
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
,
1980
);
- Wprowadzenie do ontologii bytu społecznego (tłum.
Kazimierz Ślęczka
; wyd.
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
, tom 1 –
1982
, tom 2-część 1, i tom 2-część 2 –
1984
, tom 3 –
1985
);
- Historia i świadomość klasowa: studia o marksistowskiej dialektyce (tłum.
Marek Jan Siemek
; wyd.
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
,
1988
);
- Pisma krytyczno-teoretyczne Georga Lukácsa [1908-1932] (wybór:
Stefan Morawski
; wyd. Instytut Kultury,
1994
).
Linki zewnętrzne
Zobacz też