Diagram kwiatowy grzybieni.

Grzybienie (Nymphaea L.) – jeden z 6 rodzajów w obrębie rodziny grzybieniowatych Nympheaceae. Według różnych źródeł należy tu od 40 do ponad 50 gatunków występujących na całym świecie. W Polsce występują w naturze dwa gatunki: grzybienie białe N. alba L. oraz grzybienie północne N. candida C. Presl (częsty jest także ich mieszaniec – N. ×borealis Camus). W uprawie częste są kultywary i mieszańce grzybieni białych z gatunkami egzotycznymi znane pod zbiorową nazwą N. ×hybrida, hort. Gatunkiem typowym jest Nymphaea alba L.^[2].

Morfologia

Hydrofity z pędem rosnącym w postaci kłącza na dnie płytkich, eutroficznych zbiorników. Liście i kwiaty na długich ogonkach i szypułkach sięgają powierzchni wody.

Systematyka

Synonimy taksonomiczne ^[2]

Castalia R. A. Salisbury, Leuconymphaea O. Kuntze

Pozycja systematyczna wg Angiosperm Phylogeny Website (2001...)^[1]

Takson polifiletyczny w dotychczasowym (tradycyjnym) ujęciu. Podgatunek Nymphaea subg. Anecphya jest siostrzany dla rodzaju Ondinea, podczas gdy reszta rodzaju stanowi klad bazalny dla grupy Euryale–Victoria. Dlatego cała grupa Nymphaea- Euryale - Victoria -Ondinea łączona bywa w jeden rodzaj Nymphaea sensu lato (poza rozerwaniem rodzaju Nymphaea przedstawionym na kladogramie, prawdopodobne jest, że klad Euryale-Victoria jest siostrzany tylko wobec grupy podgatunków Hydrocallis-Lotus w obrębie rodzaju Nymphaea)^[3]. Rodzina grzybieniowate należy do rzędu grzybieniowców (Nymphaeales Dumort.), stanowiącej drugie w kolejności po amborellowatych odgałęzienie w historii rozwoju okrytonasiennych ^[1].

Pozycja w systemie Reveala (1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Piperopsida Bartl., podklasa Nymphaeidae J.W. Walker ex Takht., nadrząd Nymphaeanae Thorne ex Reveal, rząd grzybieniowce Dumort., podrząd Nymphaeineae Engl., rodzina grzybieniowate Nymphaeaceae Salisb., podrodzina Nymphaeoideae (DC.) Arn., plemię Nymphaeeae DC., podplemię Nymphaeinae Planch., rodzaj grzybienie (Nymphaea L.)^[4].

Gatunki

Wykaz gatunków obejmujący 53 taksony na podstawie danych Germplasm Resources Information Network^[5]:

Gatunki we florze polskiej:

• grzybienie białe Nymphaea alba L. – Eurazja , północna Afryka ,
• grzybienie północne Nymphaea candida C. Presl – północna Eurazja .

Pozostałe gatunki:

• Nymphaea alexii S. W. L. Jacobs & Hellq. – Australia , odkryte w 2006 r.
• Nymphaea amazonum Mart. & Zucc. – Ameryka Środkowa i Ameryka Południowa
• Nymphaea ampla (Salisb.) DC. – Ameryka Środkowa i Ameryka Południowa
• Nymphaea belophylla Trickett – Ameryka Południowa;
• Nymphaea caerulea Savigny
• Nymphaea capensis Thunb.
• Nymphaea carpentariae S. W. L. Jacobs & Hellq.
• Nymphaea colorata Peter
• Nymphaea conardii Wiersema
• Nymphaea divaricata Hutch.
• Nymphaea elegans Hook.
• Nymphaea elleniae S. W. L. Jacobs
• Nymphaea gardneriana Planch.
• Nymphaea georginae S. W. L. Jacobs & Hellq.
• Nymphaea gigantea Hook.
• Nymphaea glandulifera Rodschied
• Nymphaea gracilis Zucc.
• Nymphaea guineensis Schumach. & Thonn.
• Nymphaea hastifolia Domin
• Nymphaea heudelotii Planch.
• Nymphaea immutabilis S. W. L. Jacobs
• Nymphaea jamesoniana Planch.
• Nymphaea lasiophylla Mart. & Zucc.
• Nymphaea leibergii Morag
• Nymphaea lingulata Wiersema
• Nymphaea lotus L. grzybienie egipskie , lotos egipski, lotos tygrysi
• Nymphaea macrosperma Merr. & L. M. Perry
• Nymphaea mexicana Zucc.
• Nymphaea micrantha Guill. & Perr.
• Nymphaea minuta K. C. Landon et al.
• Nymphaea nouchali Burm. f.
• Nymphaea novogranatensis Wiersema
• Nymphaea odorata Aiton
• Nymphaea ovalifolia Conard
• Nymphaea oxypetala Planch.
• Nymphaea petersiana Klotzsch
• Nymphaea potamophila Wiersema
• Nymphaea prolifera Wiersema
• Nymphaea pubescens Willd.
• Nymphaea pulchella DC.
• Nymphaea pygmaea (Salisb.) W. T. Aiton
• Nymphaea rubra Roxb. ex Andrews
• Nymphaea rudgeana G. Mey.
• Nymphaea stuhlmannii (Engl.) Schweinf. & Gilg
• Nymphaea sulphurea Gilg
• Nymphaea tenerinervia Casp.
• Nymphaea tetragona Georgi
• Nymphaea thermarum Eb. Fisch.
• Nymphaea togoensis K. C. Landon
• Nymphaea violacea Lehm.

Mieszańce:

• Nymphaea ×daubenyana hortorum grzybienie żyworodne

Nazewnictwo

Nazwa naukowa rodzaju Nymphaea pochodzi z języka greckiego i oznacza roślinę należącą do nimf . Według starogreckiego podania roślina wyrosła z ciała nimfy zmarłej z powodu zazdrości o Heraklesa . Nazwa ta pojawia się dziełach Teofrasta i Dioskuridesa ^[6].

Rośliny z tego rodzaju mają kilka nazw zwyczajowych w języku polskim (podobnie jest zresztą w wielu innych językach^[7]). W starszych źródłach pojawiają się z rzadka określenia w rodzaju "bończewie, gąska, kerzenka, mamałucha, nenufary, stulikep" częściej "wodna lilia", a najczęściej "grzybienie" (rękopis Copiarum diplomaticum praemislaeum z XV wieku – zapis "grzybyenye" , rękopis Jana Welsa z 1490, "Herbarz, czyli Zielnik" Stefana Falimierza z 1534, "Herbarz polski.." Marcina z Urzędowa z lat 1543–1553). Jan Kluk i później kolejni autorzy w XIX wieku używają jednak nazwy w liczbie pojedynczej – "grzybień", przy czym nazwa ta stosowana była także w odniesieniu do żabiścieku pływającego i bobrka trójlistkowego ^[8]. W piśmiennictwie specjalistycznym (botanicznym) XX wieku powrócono do nazwy w liczbie mnogiej traktując słowo "grzybienie" jako pluralia tantum (analogicznie jak np. rodzaje kocanki , obrazki ) rodzaju niemęskoosobowego i w takim zapisie nazwa ta używana jest w kodeksach nomenklatorycznych^[9]. W języku potocznym rośliny tego rodzaju określane są często w liczbie pojedynczej nazwą "grzybień", taką nazwę dla określenia "lilii wodnych" zawiera Słownik języka polskiego . Wśród nazw handlowych roślin z tego rodzaju popularnie używane jest określenie mianem lotosu tygrysiego nierzadkiej w uprawie rośliny akwariowej (w istocie lotos to odrębny rodzaj z innej, niespokrewnionej rodziny lotosowatych ).

Klucz do oznaczania gatunków występujących w Polsce

1. Rośliny uprawiane o kwiatach barwnych (czerwonych, różowych, żółtych, niebieskich) i/lub liściach purpurowych w całości lub w postaci plam na stronie wierzchniej – formy ogrodowe grzybieni N. x hybrida, hort.

1*. Rośliny o kwiatach białych i liściach z wierzchu zielonych.

2. Klapy u nasady liścia są zawsze rozchylone, nitki nawet najbardziej wewnętrznych pręcików nie szersze od pylników , znamię słupka jest żółte, płaskie, zbudowane z 8-25 promieni, owoc z zaokrągloną nasadą – grzybienie białe N. alba.

2*. Klapy u nasady liścia często zachodzą na siebie, nitki nawet najbardziej wewnętrznych pręcików pozostają szersze od pylników, znamię słupka jest ciemnożółte do czerwonego, wgłębione, zbudowane z 6-14 promieni, owoc z czworokątną nasadą – grzybienie północne N. candida.

Uwaga: w naturze nierzadko obecne są mieszańce obu gatunków rodzimych o cechach pośrednich.

Przypisy