Wąchock –
miasto
w
woj. świętokrzyskim
, w
powiecie starachowickim
, siedziba miejsko-wiejskiej
gminy Wąchock
.
Według danych z 30 czerwca 2009 roku, miasto miało 2747 mieszkańców[1].
Położenie
Romański kościół klasztorny pw. Najświętszej Marii Panny i św. Floriana
Romański kościół klasztorny pw. Najświętszej Marii Panny i św. Floriana
Uliczka w mieście przy Urzędzie Gminy
Wąchock leży 5 km na zachód od
Starachowic
nad rzeką
Kamienną
.
Wąchock jest punktem początkowym
niebieskiego szlaku turystycznego
im. E. Wołoszyna, prowadzącego do
Cedzyny
. Przez miasto przechodzi
czerwony Szlak Milenijny
ze
Skarżyska-Kamiennej
do
Kałkowa
,
niebieski szlak rowerowy ze
Skarżyska-Kamiennej
do
Ostrowca Świętokrzyskiego
oraz
czerwony szlak rowerowy do
Starachowic
.
W latach 1975-1998
miejscowość administracyjnie należała do
woj. kieleckiego
.
Historia
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z
1179
roku, wtedy to biskup krakowski
Gedko
ufundował klasztor
cystersów
. Pierwsi zakonnicy przybyli do Wąchocka z francuskiego
opactwa Morimond
. W XIII w. klasztor został samodzielnym
opactwem
, a dzięki darowiznom władców, rycerstwa i szlachty stał się w późniejszych wiekach jednym z bogatszych klasztorów na ziemiach polskich. Cystersi z Wąchocka przyczynili się do rozwoju przemysłu nad Kamienną, zakładając kopalnie i zakłady metalowe w Bzinie, Mostkach,
Parszowie
, Wąchocku i
Starachowicach
. Miasteczko i klasztor kilkakrotnie były niszczone przez pożary i najazdy obcych wojsk, m.in. w latach
1259
–
1260
przez Tatarów, w czasie
potopu szwedzkiego
i w
1657
przez wojska
Jerzego Rakoczego
. Klasztor został skasowany w
1819
, a budynki i pozostałe dobra przeszły na własność państwa. Zakonnicy wrócili do klasztoru w
1951
, który w
1964
podniesiony został ponownie do rangi
opactwa
.
Miejscowość pomimo istnienia zamożnego i wpływowego klasztoru nigdy nie osiągnęła szczególnego znaczenia administracyjnego i gospodarczego, do czego starali się nie dopuścić biskupi krakowscy i benedyktyni z opactwa na Świętym Krzyżu. Klasztor nieustannie toczył procesy majątkowe z okoliczną szlachtą i benedyktynami, najgłośniejszy dotyczył lokacji miasta
Wierzbnika
, założonego w
1624
przez ks. Bogusława Boxę-Radoszewskiego, opata benedyktynów ze
Świętego Krzyża
, jakoby na gruntach cystersów. W
1315
powstała w Wąchocku komora celna, która przetrwała do 2 poł. XV w. W
1454
król
Kazimierz Jagiellończyk
nadał miejscowości prawo miejskie magdeburskie. Ponieważ statut fundacyjny klasztoru cystersów nadawał przeorowi prawa do wszystkich złóż mineralnych w okolicy Wąchocka nad rzeką Kamienną, powstały tu w średniowieczu pod zarządem klasztornym liczne kuźnie. W
1500
r. Wąchock mógł się pochwalić 22 spośród ogólnej sumy 289 kuźni zarejestrowanych na terenie Królestwa Polskiego[2]. Jeszcze ok.
1850
w miasteczku poza klasztorem i fabryką znajdowały się tylko trzy domy murowane.
W styczniu
1863
gen.
Marian Langiewicz
przeprowadził w mieście koncentrację powstańców, którzy mieli iść na Warszawę. 1400 ludzi założyło tutaj obóz warowny.
3 lutego
1863
doszło do bitwy z wojskami rosyjskimi.
W latach międzywojennych w budynkach dawnego klasztoru mieściło się państwowe progimnazjum.
W
1903
wielka powódź na rzece
Kamiennej
zniszczyła ujęcie wody i zalała część miejscowości.
W czasie
okupacji niemieckiej
w okolicy miasta działało Zgrupowanie Partyzanckie Armii Krajowej "Ponury" pod dowództwem legendarnego mjr
Jana Piwnika
. W mieście stoi jego pomnik.
W
1994
roku Wąchock odzyskał prawa miejskie, utracone w
1869
w ramach rosyjskich represji za pomoc powstańcom styczniowym.
Zabytki
-
Zespół kościelno–klasztorny cystersów
z
XII w
z
romańskim
kapitularzem
przykrytym
sklepieniem krzyżowo-żebrowym
jest prawdziwą mieszanką stylów architektonicznych.
- Romański kościół klasztorny pw. Najświętszej Marii Panny i św. Floriana z
XIII w.
zachowany jest w niezmienionym kształcie układu cysterskiego. Kościół zbudowano z naprzemiennie ułożonych ciosów czerwonego piaskowca wąchockiego i jasnego kunowskiego. Ten sposób budowania pochodzi z północnych Włoch. Kościół był wielokrotnie przebudowywany. Pozostałością po epoce
gotyku
są podniesione szczyty oraz ślady gotyckiej dobudówki po północnej stronie budowli. W
XVI w.
do północnej
nawy
dobudowano kaplicę boczną, a w
XIX w.
kruchtę
do fasady zachodniej. kościół o cechach architektury włoskiej jest najstarszą sygnowaną budowlą w Polsce (podpis arch. Simona na fasadzie). Wnętrze barokowe z XVII w., ale plan trzynawowego kościoła jest typowo romański.
- Klasztor został całkowicie przebudowany w XVII w., zachowały się jednak niektóre wnętrza z XIII w. Należy do nich sala zebrań zakonników (
kapitularz
), uważana za najpiękniejsze wnętrze romańskie w Polsce. Romańska jest również sala pracy zakonników (
fraternia
),
karcer
pod schodami, natomiast piękna jadalnia (
refektarz
) z poł. XIII w. jest już wczesnogotycka. Klasztor posiadał ogrzewane pomieszczenia (poza
dormitorium
) jako pierwszy klasztor cysterski z możliwością ogrzewania ciepłem z pieca do wytopu ceramiki, żelaza lub kuchennego. W pomieszczeniach klasztoru mieści się Muzeum Ojców Cystersów prezentujące m.in. zachowane elementy romańskie oraz ceramikę z klasztornej manufaktury oraz Muzeum Powstań Narodowowyzwoleńczych utworzone w 1991 r. ze zbiorów księdza Walentego Ślusarczyka, proboszcza z Nowej Słupi.
- Ruiny dawnego zakładu metalowego z 1 poł. XIX w., w jego skład wchodzą: dawny budynek mieszkalno-administracyjny (zwany od późniejszych właścicieli pałacem Schoenbergów), hale fabryczne i pozostałości dawnego ujęcia wody na rzece
Kamiennej
, w ogrodzie pałacowym stara figura św. Jana Nepomucena.
- Dawny zajazd w typie dworku z 1 poł. XIX w., w czasie
powstania styczniowego
była tu kwatera generała
Mariana Langiewicza
.
- Kaplica św. Rocha z XIX w. z późnobarokowym wyposażeniem.
- Na cmentarzu grzebalnym cenne nagrobki z XIX w., w tym liczne odlewy żeliwne z lokalnych fabryk, nagrobki rodziny Schoenbergów, nagrobki uczestników powstania styczniowego: Karola Ziemlińskiego (poległ w 1863), Józefa Barzykowskiego (zm. 1869), Brunona Pohoskiego (zm. 1922) i Ignacego Jastrzębskiego (zm. 1932). Bramka cmentarna z kamiennym portalem z XVIII w., przeniesionym zapewne z opactwa cystersów.
-
Dawny cmentarz żydowski
z końca XIX w., na którym pozostało około trzydziestu
macew
.
- Zabytkowe domy z tzw. przejezdnymi sieniami z 2 połowy XIX w.
- Drewniana kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena z XVIII w., w ostatnich latach niefortunnie odnowiona.
- Dawna willa drewniana z XIX w., obok przejazdu kolejowego, należąca przed wojną do żydowskiego kupca i fabrykanta Joela Halperta.
- Kaplica św. Jacka i dawne miejsce odpustowe z 1 poł. XIX w. w miejscu zwanym Sina Woda, kolonia Mieszała, odległe ok. 3 km od miejscowości, ale administracyjnie należące do Wąchocka.
Turystyka
Miasto jest atrakcją turystyczną także ze względu na popularne
dowcipy
o Wąchocku. Bohaterem dowcipów jest
sołtys Wąchocka
, jednak w rzeczywistości władzę wykonawczą w Wąchocku sprawuje
burmistrz
, nie
sołtys
. Jest tam również m.in. pomnik
Sołtysa
znanego z owych dowcipów. Atrakcją turystyczną jest coroczny Zjazd
Sołtysów
. Turniej obejmuje kilkanaście konkurencji sprawnościowych i intelektualnych. Część konkurencji integracyjnych sołtysów opiera się na poczuciu humoru uczestników.
Administracja
Wąchock jest członkiem stowarzyszenia Unia Miasteczek Polskich[3].
Przypisy
Linki zewnętrzne
