Gadzio (pisownia w innych językach - rom. : gadžo, ang. i fr. : gadjo, niem. : gadscho, węg. : gadzso; r.ż. w rom. : gadži, lmn. r.ż. i m. rom. : gadže) - według tradycji romskiej "obcy", "nie-Rom", określenie stosowane do osób uznawanych za nienależące do społeczności romskiej .

Kategoryzacja "swój-obcy"

Osoby i grupy o statusie gadziów zajmują najbardziej zewnętrzne miejsce w koncentrycznej kategoryzacji ludzi pod względem wymiaru "swój-obcy". Struktura ta wyróżnia następujące kategorie (w kolejności od najbardziej "swoich" do najbardziej "obcych"):

- amare Roma ( rom. : "nasi Romowie"): grupa Romów , do której należy dana osoba. Ta z kolei dzieli się na członków własnej rodziny ( rom. : familia), członków własnego klanu ( rom. : vica), lub też członków własnej grupy językowo-etnograficznej (np. grupy Polska Roma czy Bergitka Roma );

- aver Roma ( rom. : "cudzy, inni Romowie"): inne językowo-etnograficzne grupy Romów , często subiektywnie dzielone pod względem zgodności ich obyczajów z własnym rozumieniem romanipen na tzw. čače Roma ( rom. : "prawdziwi Romowie") oraz tzw. labanči, degeša itd. (określenia pejoratywne);

- gadže: "gadzie", "nie-Romowie".

Zakres kategorii

Kategoria gadziów jest więc dość homogeniczna, lecz jedynie na pozór. W czasach feudalnych słowem tym określano jedynie chłopów, zaś warstwy wyższe nazywano raja ( rom. : "panowie", słowo pochodzące z sanskryckiego radża: król ), jak czasami dziś nazywa się szanowane osoby spoza społeczności romskiej . Z kolei w stosunku do osób młodych stosowało się i nadal często stosuje określenie rakl'o lub rakl'i ( rom. : odpowiednio: "chłopiec" i "dziewczyna") w odróżnieniu od używanych wobec Romów kategorii čhavo ( rom. : "chłopiec", również "syn") oraz čhaj ( rom. : "dziewczyna", również "córka"). Rozróżnienie powyższe zanika jednak często w wielu grupach Romów .

Niekiedy, szczególnie na obszarach niejednorodnych kulturowo, spośród gadziów wyróżnia się (lub tradycyjnie wyróżniało się) niektóre narodowości , czy grupy religijne , np.:

- katalarca ( rom. : " katolicy "): określenie Polaków stosowane w XIX wieku przez Romów w zaborze rosyjskim ;

- xalada (czyt. chałada, rom. : " żołnierze ", również "tępi"): określenie Rosjan stosowane w XIX wieku przez Romów w zaborze rosyjskim ;

- sase lub ňimci, ňamci itd.: Niemcy ;

- ungri: Węgrzy ;

- vlaxi, olahi, olaši itd.: Wołosi , Rumuni ;

- xoraxaja: (czyt. chorachaja) Turcy , Albańczycy , muzułmanie (określenie stosowane na Bałkanach );

- dasa: Serbowie , Bułgarzy , generalnie Słowianie - chrześcijanie (określenie stosowane na Bałkanach , pochodzące z sanskryckiego słowa oznaczającego " niewolnika ", powiązane ze Słowianami na bazie greckiego sklavos-slavos, por. ang. slave-slav);

- čifuti, židovi, džidi: Żydzi ;

- balamna: Grecy (określenie stosowane na Bałkanach ).

Gadzio a inne terminy

Zakres stosowania omawianej kategorii jest więc zależny od lokalnej wersji tradycji romskiej . Ekwiwalentami dla romskiego gadžo bywają niekiedy słowa: das (por. wyżej: l.mn. dasa), haxo (czyt. hacho, używane w Finlandii , rom. dosłownie: "tępy", por. wyżej: xalada), gomi (używane w Turcji ), gor (używane w niektórych dialektach romskich grupy centralnej, w Kotlinie Karpackiej ), kača (używane w Armenii ), kaddža (używane na Bliskim Wschodzie wśród Domów ), kājwā, kajjā, lub kājarō (używane wśród Domów/Dombów w Indiach ).

Samo słowo gadžo w języku protoromani oryginalnie znaczyło "rolnik", "cywil" ( sansk. : gārhya), co wiąże się zapewne z faktem, iż w najwcześniejszym etapie etnogenezy Romowie stanowili luźną konfederację najemników pochodzących z wielu indyjskich kast (podobną etnogenezę przeszli indyjscy muzułmanie mówiący dziś spokrewnionym z romskim językiem urdu , którego nazwa dosłownie znaczy: "wojskowy" - por. tur. orda).

Bibliografia

• Georgij S. Demeter (red.), Nadežda G. Demeter, Nikolaj Bessonov, Vladimir Kutenkov, Istoria cygan : novyj vzgl'ad, Voronež, Izdatel'stvo-poligrafičeskaja firma "Voronež", 2000
• Jerzy Ficowski , Cyganie polscy, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1953
• Jerzy Ficowski, Cyganie na polskich drogach, Kraków, Wrocław, Wydaw. Literackie, 1986
• Jerzy Ficowski, Demony cudzego strachu, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydaw., 1986
• Jerzy Ficowski, Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje, Warszawa, Interpress, 1989
• Angus M. Fraser, Dzieje Cyganów, Warszawa, Państowy Instytut Wydawniczy, 2001
• Andrzej Mirga, Lech Mróz , Cyganie. Odmienność i nietolerancja, Warszawa, Wydaw. Naukowe PWN, 1994
• Lech Mróz, Geneza Cyganów i ich kultury, Warszawa, Wydaw. Fundacji "Historia pro Futuro", 1992

Zobacz też

• barbarzyńca
• giaur
• goj
• kafir
• Romanipen
• Romowie
• Romowie w Polsce

Linki zewnętrzne

• Strona cyganologiczna Uniwersytetu Manchesterskiego
• Strona cyganologiczna Uniwersytetu w Grazu