Ferenc (
niem.
Franz) Lehár (ur.
30 kwietnia
1870
w
Komárno
,
Austro-Węgry
(ob.
Słowacja
), zm.
24 października
1948
w
Bad Ischl
,
Austria
) –
węgierski
kompozytor
operetkowy
. Jego twórczość operetkowa jest porównywana do twórczości słynnej wiedeńskiej rodziny Straussów (
Johann Strauss ojciec
,
Johann Strauss syn
,
Josef Strauss
).
Franciszek Lehár urodził się
30 kwietnia
1870
r. w
Komárom
, niewielkim mieście położonym w granicach monarchii austro-węgierskiej. Pierwsze kroki w zakresie edukacji
muzycznej
stawiał w domu, pod pilnym nadzorem swego ojca. Gdy ukończył 12 lat, rodzina wysłała go na naukę gry na skrzypcach do konserwatorium muzycznego w
Pradze
, gdzie jednocześnie poszerzał swoje umiejętności kompozytorskie u znanego nauczyciela Fibicha. Całą ostatnią dekadę
XIX wieku
prowadził własne orkiestry w różnych miastach cesarstwa austro-węgierskiego, w tym w
Puli
,
Trieście
,
Budapeszcie
i Wiedniu. Komponowane przez niego walce i marsze cieszyły się dużą popularnością wśród miłośników muzyki poważnej.
W 1905 r. ogromny sukces i sławę przyniosła Lehárowi operetka
Wesoła Wdówka
, której premiera odbyła się w
Wiedniu
. Dzięki niej kompozytor zyskał olbrzymią reputację i szacunek, a także środki niezbędne na poświęcenie się w pełni tworzeniu muzyki. W ciągu kolejnych trzech dekad powstało blisko trzydzieści nowych dzieł, które rozsławiły Lehára na całym świecie i uczyniły prawdziwie bogatym. Lekkie i frywolne, a zarazem szybko wpadające w ucho melodie wspaniale oddawały atmosferę Wiednia z początku XX wieku. W
1934
r. muzyk zakończył swą karierę kompozytora, poświęcając czas prowadzeniu wydawnictwa muzycznego.
Z chwilą pierwszego triumfu nazistów w Europie Lehár zaszył się w swojej posiadłości w
Bad Ischl
. Podziw
Hitlera
i
Goebbelsa
dla genialnej muzyki kompozytora ocalił życie jego żonie, Zofii, z pochodzenia
Żydówce
. Wielu jego przyjaciół zginęło jednak w obozach koncentracyjnych. Muzyk nigdy nie wystąpił otwarcie przeciw
nazistowskiemu
reżimowi
. Po zakończeniu wojny wraz z żoną przeniósł się do
Szwajcarii
. Zmarł 24 października 1948 roku w Bad Ischl.
Lehár był uznanym kompozytorem i muzykiem. Jego dzieła zachwycają szeroką paletą barw muzycznych, a wkład w rozwój opery i operetki jest niezaprzeczalny. Utwory odznaczają się odcieniem ironii i szczególną lotnością, zmieszanymi z nutami nostalgii i wyrafinowania. Lehár był ostatnim wielkim twórcą
operetki wiedeńskiej
. Oprócz utworów scenicznych pisał również partytury dla filmu, poematy symfoniczne, koncerty na skrzypce, walce i marsze, utwory na fortepian oraz niezliczone piosenki. Do jego najważniejszych dzieł należą: Wesoła wdówka, Hrabia Luksemburg, Cygańska miłość, Paganini, Carewicz i Kraina uśmiechu.
Życie
Rodzice
Ojciec kompozytora również Franciszek pochodził z rodziny rzemieślniczej, wywodzącej się z północnych
Moraw
, z terenów, gdzie wpływy języka czeskiego mieszały się z niemieckim. Jego pradziadek osiedlił się w 1770 roku w miasteczku Brünnels, należącym do włości księcia Lichtensteina, gdzie założył warsztat szklarski. W 1782 roku urodził się jego syn Johann, a w 1810 wnuk Josef. Josef wywędrował z rodzinnego miasteczka do położonej niedaleko
Ołomuńca
wioski Schönwald, gdzie w 1829 roku poślubił starszą od siebie o 6 lat córkę bogatego chłopa Georga Polacha, Annę. Żona, oprócz sporego majątku, wniosła mężowi w posagu ładny głos i wrodzoną muzykalność. Zaważyło to na losie synów. Wprawdzie najstarszy Johann (ur. 1830) przejął po ojcu warsztat szklarski, ale dwaj młodsi Anton (ur. 1834) i Franciszek (ur. 1838) zajęli się zawodowo muzyką. Anton został miejskim dyrektorem muzycznym w pobliskim Sternbergu. Franciszek nauczywszy się gry na 10 instrumentach (wszystkich smyczkowych, trąbce, rogu, klarnecie i perkusji), przez dwa lata pracował w orkiestrze wiedeńskiego Theater an der Wien. W 1859 roku został wcielony do wojska, do orkiestry 50 pułku piechoty. Brał udział w bitwach pod Magentą i Solferino, a w 1863 roku, w wieku 25 lat został mianowany najmłodszym kapelmistrzem cesarskiej armii. Po klęsce armii austriackiej w wojnie z Prusami, pułk został przeniesiony do węgierskiego Komárom. Mieszkańcy 13-tysięcznego miasteczka, ostrzelanego w 1849 roku przez austriacką artylerię, odnieśli się do austriackich żołnierzy niezbyt przyjaźnie. Franciszek znalazł jednak drogę do domu mieszkającej na obrzeżach miasta wdowy i do serca jej dwudziestoletniej córki, Christiny Neubrandt. Po czteromiesięcznym narzeczeństwie, mimo że Franciszek prawie nie mówił po węgiersku, a jego narzeczona po niemiecku, 4 maja 1869 roku wzięli ślub[1].
Rodzina Christiny, Neubrandtowie, przywędrowała do Komárom ze
Szwabii
, szybko się jednak zasymilowała. Ojciec Christiny trudnił się wyrobem mydła i świec. W 1848 roku wziął udział w wojnie Austriaków z Węgrami po stronie węgierskiej. Chrisitina przyszła na świat 15 marca 1849 roku, na parę dni przed zniszczeniem miasteczka przez austriacką artylerię. Po klęsce Węgrów, ojciec Christiny, załamany, wycofał się z interesów. Zmarł w 1866 roku od zakażenia krwi[2].
Dzieciństwo
Ulica Nador w Komárom, przy której urodził się Lehár
Franciszek Lehár przyszedł na świat w Komárom, przy ulicy Nador, 30 kwietnia 1870 roku. 4 maja został ochrzczony przez kapelana 50. pułku. Dzieciństwo Lehára upłynęło na ciągłych przeprowadzkach związanych ze zmianą miejsca stacjonowania pułku. Z Komárom do
Pressburga
, dalej do
Ödenburga
, siedmiogrodzkiego
Karlsburga
,
Klausenburga
, Wiednia, Pragi, Budapesztu,
Kronstadtu
i
Sarajewa
. W Pressburgu urodził się brat Edward (przeżył tylko rok), w Ödenburgu – siostra Maria Anna (1875), a rok po niej brat Anton[3].
Od wczesnego dzieciństwa Franciszek przejawiał duży talent muzyczny. W wieku czterech lat nauczył się grać na fortepianie. Gdy ojciec podarował mu skrzypce, zanim jeszcze nauczył się czytać i pisać, opanował grę na tym instrumencie. Nie chcąc zmarnować talentu syna w przypadkowych szkołach matka nakłoniła męża, by rozstał się ze swym regimentem i poprosił o przeniesienie do stacjonującego w Budapeszcie 102. pułku. W wieku 10 lat młody Franciszek został zapisany do budapesztańskiego gimnazjum prowadzonego przez ojców
pijarów
, matka chciała bowiem, by kształcił się w katolickiej szkole. Po lekcjach pobierał naukę kompozycji u profesora Istvana Tomki. Niezainteresowany nauką otrzymywał stopnie dostateczne i jedynie ze śpiewu miał bardzo dobrze. Przed narzekaniami rodziców chronił się u mieszkającej w Budapeszcie babci. Po mniej więcej dwóch latach ojciec zauważył, że syn przestał czynić postępy muzyczne. Ponieważ jednocześnie matka zaniepokoiła się tym, że praktycznie syn nie umie mówić po niemiecku i porozumieć można się z nim tylko po węgiersku, rodzice zdecydowali o wysłaniu go na kilkumiesięczny pobyt do wuja Antona do Sternberga. Ze względu na słabą znajomość niemieckiego został tam przyjęty do szkoły podstawowej. Po lekcjach przez kilka godzin ćwiczył z wujem grę na fortepianie, skrzypcach, kontrapunkt i kopiowanie nut[4].
Studia
Wreszcie rodzice uznali, że syn jest zdolny do podjęcia systematycznej nauki i jesienią 1882 roku wysłali go do konserwatorium. Ponieważ w Budapeszcie nie było wolnych miejsc, a w Wiedniu przyjmowano uczniów powyżej czternastego roku życia, wybór padł na Pragę. Franciszek zdał egzaminy do klasy skrzypiec. Jego profesorem wiolinistyki został dyrektor konserwatorium Anton Bennewitz. Chłopak od początku nauki przejawiał większe skłonności do kompozycji niż do gry na skrzypcach, w czym utwierdziło go jeszcze spotkanie w 1884 roku z
Antonim Dworzakiem
, który wysłuchawszy jego sonaty, poradził mu, by odłożył skrzypce i zajął się komponowaniem. Lehár nosił się nawet z zamiarem zmiany kierunku studiów i zaczął pobierać dodatkowe lekcje kompozycji u
Zdenka Fibicha
. Bennewitz dowiedziawszy się o tym zażądał albo rezygnacji z nauki kompozycji albo z nauki w konserwatorium. Energiczna interwencja ojca, przekonanego, że syn lepiej wyżyje z gry na skrzypcach niż z komponowania, sprawiła że ten kontynuował naukę. W 1884 roku pułk ojca został przeniesiony do Pragi, co pozwoliło rodzinie na jakiś czas znowu być razem, a młodemu studentowi przyniosło poprawę bardzo skromnych warunków życiowych. W 1887 roku po przeniesieniu pułku do Wiednia ojciec wystarał się synowi o przesłuchanie u
Johannesa Brahmsa
. Również on ocenił talent młodzieńca bardzo wysoko i polecił mu podjęcie nauki kompozycji w Wiedniu u profesora Mandyczewskiego. Lehár nie skorzystał już z tej propozycji, kończył studia. 12 lipca 1888 roku zdał końcowy egzamin wykonując z towarzyszeniem orkiestry koncert skrzypcowy g-moll Maxa Brucha[5].
Kapelmistrz
Johann Strauss syn, mistrz młodego Lehára
Tydzień później Lehár podpisał pierwszy w swym życiu kontrakt, przyjmując pracę pierwszego skrzypka orkiestry teatru
Barmen-Eberfeld
. Niskie uposażenie, brak możliwości rozwoju i niezbyt fortunny romans z 36-latką, skłoniły go po roku do podjęcia próby rozwiązania kontraktu. Gdy okazało się to niemożliwe w listopadzie 1889 roku, z pomocą ojca, wystarał się o nakaz wcielenia do 50. regimentu piechoty c.k. armii. W pułkowej orkiestrze najbliższym kolegą Lehára został, młodszy odeń o trzy lata
Leo Fall
. Za jego pośrednictwem poznał też
Edmunda Eyslera
[6].
W następnym, 1890 roku, Lehár, wygrał konkurs na kapelmistrza 25. regimentu piechoty, stacjonującego w położonym niedaleko Wiednia
Losonczu
. Okres pracy w Losonczu przyniósł, oprócz kilku przelotnych romansów[7], pierwszą dużą kompozycję Lehára. Wiosną 1891 roku Lehár uczestniczył w Wiedniu w koncercie
Johanna Straussa
i został wydelegowany wspólnie z kolegą do wręczenia mistrzowi olbrzymiego wieńca laurowego. Pod wrażeniem tego spotkania postanowił stworzyć operę. Pierwsze libretto zatytułowane Kirasjer napisał dla niego zawiadowca miejscowej stacji kolejowej. Kiedy ułożenie do niego muzyki okazało się niemożliwe, napisania kolejnego podjął się przyjaciel z pułku Rudolf Mlčoch. Historia o zbóju imieniem Rodrygo, który porywa piękną Donnę Angelę, pozwala jej jednak pożegnać się z narzeczonym, a ten dusi zhańbioną ukochaną, która umierając wyznaje mu miłość, została przez Lehára wysłana na konkurs ogłoszony przez księcia saksońsko-kobursko-gotajskiego
Ernesta II
. Ostatecznie Rodrygo przegrał z Różą z Pontevedry[8] Josepha Forstera, a Lehár niedługo potem został zwolniony z pracy w Losonczu wskutek zatargu z wyższym rangą oficerem, który żądał od niego zagrania solowego utworu na skrzypcach[9].
Zwolniony z Losoncza (1894) stanął do konkursu na stanowisko kapelmistrza reprezentacyjnej orkiestry marynarki wojennej w
Puli
i został przyjęty. Miesiąc później dyrygował orkiestrą podczas wizyty cesarza niemieckiego
Wilhelma II
. W 1895 roku odbył wraz z orkiestrą podróż wzdłuż wybrzeży Włoch, Hiszpanii, Francji i Niemiec, dając po drodze gościnne występy. Pobyt w Puli przyniósł też jego dalszy rozwój artystyczny dzięki zetknięciu z dalmatyńskim kompozytorem Antonio Smargalią oraz austriackim komandorem Feliksem Farzalim, który wprowadził go w świat literatury. Falzari opracował dla Lehára libretto kolejnej opery zatytułowanej Kukułka. Kiedy wystawieniem opery zainteresowała się scena lipska kompozytor zwolnił się z posady kapelmistrzowskiej, by uczestniczyć w pracach nad przygotowaniem przedstawienia[10].
Pierwsze sukcesy i porażki
Premiera Kukułki miała miejsce 27 listopada 1896 roku. Mimo sukcesu u publiczności i przychylnych recenzji sztuka została zdjęta z afisza po siedmiu przestawieniach i Lehárowi nie pozostało nic innego jak ponownie postarać się o pracę kapelmistrza. Ostatecznie z konieczności przyjął posadę w 87. regimencie stacjonującym w
Trieście
, a potem w Puli. Na początku 1898 roku ciężko zachorował ojciec kompozytora, syn przybył do Budapesztu do łoża chorego i pozostał przy nim aż do jego śmierci 7 lutego. Po śmierci ojca nie wrócił do Puli, lecz pozostał w Budapeszcie i objął wakującą batutę 3. pułku. Pracując w Budapeszcie podjął starania o wystawienie Kukułki w tamtejszym teatrze. Ostatecznie premiera pod koniec kwietnia 1898 roku przyniosła mu podobny sukces jak w Lipsku – owacje, kwiaty, niezłe recenzje i mało pieniędzy. Po sukcesie budapesztańskim Lehár ponownie zrzucił mundur, a jednocześnie za 1500 guldenów odkupił prawa autorskie do opery, pozostając bez grosza. W rezultacie ponownie zatrudnił się jako kapelmistrz 26. pułku przenoszącego się do Wiednia[11].
W Wiedniu na utalentowanego muzyka zwróciła uwagę księżna Paulina Metternich i dwukrotnie poprosiła o dyrygowanie orkiestrą na karnawałowym balu 1901 i 1902 roku. Na bal 27 stycznia 1902 roku Lehár skomponował walc Gold und Silber (Złoto i srebro). Kierując się reakcjami publiczności i recenzjami krytyków sprzedał go za 50 guldenów. Nabywca praw do utworu, za pośrednictwem firmy wydawniczej „Bosworth and Co” wprowadził go na rynek amerykański, a następnie na europejski, odnosząc oszałamiający sukces. Złoto i srebro okazało się pierwszym wielkim walcem koncertowym XX wieku, choć swemu twórcy nie przyniosło wielkiego dochodu[12].
W stronę operetki
W marcu 1902 roku 26. regiment przeniesiono do Raab. Lehár zwolnił się z wojska, od 1 lipca miał rozpocząć pracę kapelmistrza w wiedeńskim teatrze operetkowym nad Wieną (Theater an der Wien). Niepowodzenia operowe skłoniły go do podjęcia próby w gatunku operetkowym. Dzięki pomocy przyjaciela otrzymał napisane przez spółkę autorską Emil Norini, Oskar Tann-Bergler libretto zatytułowane
Wiedeńskie kobietki
. Niedługo potem na jego biurko trafiło jeszcze jedno libretto,
Druciarz
, pióra Victora Léona. Praca nad muzyką do obydwu utworów zajęła mu całe lato. Wiedeńskie kobietki miały swoją premierę 21 listopada 1902 roku w Theater an der Wien, odnosząc sukces u publiczności i zbierając pochlebne recenzje. W sumie zagrano je 69 razy. Jeszcze większe powodzenie przyniósł Lehárowi wystawiony po raz pierwszy 20 grudnia tego roku Druciarz, który utrzymał się na afiszu przez 250 wieczorów, a następnie był z powodzeniem wystawiany na innych scenach cesarstwa[13].
W tym czasie Lehár zakochał się z wzajemnością w młodszej od siebie o 10 lat córce zamożnego restauratora Ferry Weissenberger. Ostatecznie jednak ojciec dziewczyny zakazał jej spotkań z kompozytorem uznając, że nie jest on odpowiednią partią dla panny z tak dobrego domu. Po sukcesie Druciarza V. Léon, wspomagany przez Leo Steina, przygotował dla Lehára nowe libretto –
Boskiego małżonka
. Libretto było jednak trywialne i kompozytor nie był w stanie ożywić go muzycznie. Premiera, która miała miejsce 20 stycznia 1904 roku, przyjęta została wprawdzie owacjami, ale po 52 spektaklach utwór ostatecznie zszedł z afisza. Po odniesionej porażce Lehár zwrócił się tym razem po libretto do Juliusza Bauera. Nowy tekst zatytułowany
Małżeństwo dla żartu
nie był lepszy od poprzedniego i podobnie niedługo był grany (39 wieczorów poczynając od 22 grudnia 1904 roku)[14].
Wesoła wdówka
W następnym roku Victor Léon i Leo Stein przygotowali kolejne libretto
Wesołą wdówkę
, jednak po nieporozumieniach wokół Boskiego małżonka, zwrócili się o napisanie muzyki do
Heubergera
. Dopiero niezadowoleni z efektów jego pracy wrócili do Lehára. Premiera przygotowywana z dużymi trudnościami na 30 grudnia 1905 roku nie okazała się sukcesem – widownia świeciła pustkami, a recenzje były raczej wstrzemięźliwe. Przełom nastąpił po trzydziestym przedstaweinu. Ostatecznie Wesoła wdówka utrzymała się na afiszu przez 2,5 roku do maja 1907 roku, osiągając ponad 400 przedstawień. Od 1906 roku rozpoczął sięjej triumfalny pochód przez świat. Była grana kolejno w
Berlinie
i
Warszawie
(1906),
Nowym Jorku
,
Sztokholmie
i
Londynie
, gdzie osiągnęła 800 przedstawień (1907),
Kopenhadze
,
Moskwie
i
Mediolanie
(1908),
Madrycie
i
Paryżu
(1909),
Brukseli
(1910)[15].
Lehár z dnia na dzień stał się człowiekiem sławnym i bogatym. Sporo teraz podróżował po Europie, zapraszany przez teatry muzyczne, by dyrygował swoimi utworami lub uczestniczył przy wznowieniach wcześniejszych operetek. Na grudzień 1906 oku przygotował bajkę muzyczną Piotrek i Pawełek w krainie leniuchów, a następnie z tymi samymi librecistami (Robert Bodanzky i Fritz Grünbaumm) jednioaktową burleskę dla sceny kabaretowej Mścisław nowoczesny. Zmiana statusu pozwoliła mu też na urządzenie niedawno nabytego apartamentu przy Schleifmühlgasse 1, w którym zamieszkał wraz z matką i siostrą. Na początku 1906 jego matka zachorowała. Kompozytor wywiózł ją do uzdrowiska
Bad Ischl
. Stan jej zdrowia na krótko się poprawił. Zmarła 6 sierpnia w Bad Ischl i została tam pochowana. Lehár głęboko przeżył jej śmierć. Nadal bardzo dużo podróżował i występował. Zabrał się też w końcu do pracy nad nową operetką do libretaa Juliusqa Bauera
Mąż trzech żon
. Utwór wystawiony 21 stycznia 1908 roku nie odniósł sukcesu. Zszedł z afisza po 80 przedstawieniach[16].
Dalsze sukcesy
Latem 1908 roku Lehár zasiadł do pracy nad librettem Léona i Steina
Dziecko księcia
. W tym samym czasie trafiło na jego biurko libretto duetu Willner – Bodanzky:
Cygańska miłość
. Kilka tygodni później o operetkę dla swojego teatru upomniał się też dyrektor Theater an der Wien Karczag, przynosząc kolejne libretto Willnera i Bodanzky'ego:
Hrabia Luksemburg
. Przez 1908 rok i większą część następnego Lehár pracował nad muzyką i przygotowaniami do wystawienia jednocześnie trzech operetek. Premiera Dziecka księcia, 7 października 1909 roku na scenie Johann-Strauss-Theater, nie okazała sie sukcesem, chociaż na kilkadziesiąt wieczorów zajęła scenę teatru. 12 listopada 1909 roku w Theater an der Wien miała miejsce premiera Hrabiego Luksemburga. Tym razem sukces utworu był bezdyskusyjny. Kurtyna na premierze szła 46 razy w górę. Operetka była wystawiana przez 300 wieczorów i bardzo szybko (Warszawa – 1910, Londyn – 1910) trafiła na inne sceny europejskie wszędzie ciesząc się ogromnym powodzeniem (299 przedstawień w Londynie). 8 stycznia 1910 roku w Carl-Theater miała miejsce kolejna premiera. Również Cygańską miłość przyjęto owacyjnie[17].
Lehár znalazł się u szczytu powodzenia. Trzy jego operetki okupowały trzy główne sceny wiedeńskie. Był grany na wszystkich ważniejszych scenach operetkowych w Europie i za oceanem. Wiele podróżował, wszędzie owacyjnie witany. Kupił w tym czasie czteropiętrową kamienicę przy Theobaldgasse w Wiedniu. Na lato wyjeżdżał do Bad Ischl. Prowadził życie samotnicze. Wieczory spędzał najczęściej w teatrze dyrygując lub doglądając przedstawień. Pozbawiony problemów finansowych zajął się realizacją kolejnego marzenia kupnem willi z ogrodem w Bad Ischl. W domku myśliwskim w ogrodzie zamieszkała wówczas Sophie Meth. Lehár poznał ją przed laty u swej młodzieńczej miłości Ferry Weissenberger. Była córką żydowskiego handlarza dywanami Sigmunda Paschkisa i jakiś czas później wyszła również za handlarza dywanami. Wkrótce po ślubie postanowiła się rozwieść, nie miała jednak żadnego zabezpieczenia materialnego. Na urlopie w Ischl poznała Lehára. Zostali przyjaciółmi, potem kochankami. Po rozwodzie Sophie Lehár zaczął się z nią pokazywać publicznie. Przez całe lata mieszkali jednak osobno. Nawet kiedy Lehár kupił pałacyk Schikanedera w Nussdorf, gdzie pokoje mieszkalne znajdowały się na jednym piętrze, kazał zamurować korytarz. Swój związek zalegalizowali dopiero po dwudziestu latach znajomości[18].
Lehár znowu zasiadł do pracy. 24 listopada 1911 roku Theater an der Wien dał premierę jego kolejnej operetki rozgrywającej się w fabryce i poruszającej kwestie socjalne –
Ewa
. Zaciekawienie wywołała niemałe i cieszyła się sporą frekwencją, choć nie był to sukces na miarę poprzednich utworów. Grano ją w większości miast europejskich i w Stanach Zjednoczonych. W 1913 roku Lehár poznał bawiącego w Wiedniu
Giacomo Pucciniego
. Wiosną 1913 roku Lehár rozpoczął pisanie muzyki nawiązującej do partytury Boskiego małżonka. Operetka zatytułowana
Idealna żona
miała premierę 11 października 1913. Odniosła wielki sukces, choć zawdzieczała go głównie znakomitej grze
Huberta Marischki
i Mizzi Ghünter. Nie uzyskała też trwałego powodzenia. Po premierze berlińskiej komediopisarz L. Fulda oskarżył librecistów J. Brammera i A. Grünwalda o plagiat. Proces ostatecznie zakończył się polubownie, ale Lehár postanowił więcej nie korzystać z usług tej spółki autorskiej. Latem 1913 Willner i Bodanzky zaproponowali Lehárowi skomponowanie operetki, w której cały drugi akt wypełniłby wielki duet miłosny pary głównych bohaterów. Lehár przystał na to. Operetka zatytułowana
Nareszcie sami
(premiera 30 stycznia 1914) spodobała się wiedeńskiej publiczności, osiągając 115 przedstawień, choć krytycy narzekali na "wagneryzm" kompozytora. Wiosną 1914 roku niejaki pan Popescu oskarżył Lehára o plagiat. Skarga została oddalona, ale Popescu nie dał za wygraną, dopiero skazanie go wskutek wniesionej przez kompozytora skargi o obrazę zakończyło sprawę[19].
Lata wojny
Pomnik Ferenca Lehára w Stadtpark w Wiedniu
28 czerwca 1914 roku wybuchła
I wojna światowa
. Po początkowym zamęcie życie muzyczne Wiednia szybko wróciło do normy. Lehár w pierwszym roku wojny nie skomponował niczego poza kilkoma pieśniami wojskowymi dla regimentu brata, w tym jedną wartościową, Pieśń kawalerzystów (Reiterlied, 1914). Napisał też muzykę do poematu Erwina Weilla Gorączka (Fieber) – stanowiącą muzyczne przetworzenie przeżyć związanych z czuwaniem przy łóżku rannego brata, zagrożonego amputacją nogi. Początkowo dyrygował orkiestrą, jeżdżąc z przedstawieniami operetkowymi po przyfrontowych teatrach. Na początku 1915 roku zrezygnował jednak z tych wyjazdów i zasiadł do pracy nad kolejną operetką zatytułowaną
Astronom
. Jej premiera 14 stycznia 1916 roku w Theater in der Josephstadt spotkała się z chłodnym przyjęciem zarówno publiczności jak i krytyków. Lehár starał się przerobić utwór i jesienią 1916 roku wznowił Astronoma w Theater an der Wien znowu jednak bez powodzenia. Trafił zresztą tym razem źle, bo na okres żałoby po śmierci cesarza
Franciszka Józefa
[20].
Rozgoryczony niepowodzeniem i niewygodami wojennego życia zarzucił komponowanie. Trochę podróżował i dyrygował: w
Stambule
,
Zurychu
i Budapeszcie. W Budapeszcie Franz Martos przedłożył mu projekt libretta zatytułowanego
Skowronek
. Lehár zasiadł do pisania. Muzyka była gotowa jesienią 1917 roku. Ponieważ w Wiedniu wybuchł w tym czasie strajk generalny, Lehár zgodził się na premierę operetki po węgiersku w Budapeszcie. Premiera miała miejsce 1 lutego 1918 roku. Ogarniający Węgry chaos spowodował jednak, że po kilku przedstawieniach teatr zamknięto. Tymczasem 3 marca Rosja podpisała z Austrią traktat pokojowy w Brześciu. Na fali euforii jaka ogarnęła miasto, 27 marca wystawiono niemiecką wersję Skowronka. Mimo trudnych warunków (kłopoty z komunikacją, ogrzewaniem teatru) operetka odniosła ogromny sukces; grano ją do końca sezonu 1918/1919 380 razy[21].
Lata powojenne
Plakat francuskiej wersji Białego mazura
Dolegliwości życia w powojennej Austrii: trudności z ogrzewaniem mieszkań, wyłączanie prądu nocą, inflacja, popchnęły Lehára do napisania wywiadu z samym sobą, który opublikował w "Wienner Allgemeine Zeitung" 29 stycznia 1920 roku. Sugerował w nim, że zastanawia się nad opuszczeniem Austrii. Wywołał nim burzę w prasie i falę ataków o zamiar wyjazdu do kraju niedawnego wroga – Stanów Zjednoczonych. Lehár nigdzie jednak się nie wybierał, pracował w tym czasie nad trzema operetkami[22].
Libretto pierwszej zatytułowane
Biały mazur
nie było najlepsze, ale otrzymał je z propozycją, by operetkę wystawić na jego 50. urodziny. Dawało też kompozytorowi nowe możliwości: sięgnięcia po muzykę polską, dotąd nie eksploatowaną. Premiera 30 kwietnia 1920 roku stała się wielkim wydarzeniem z udziałem osobistości z kraju i z zagranicy. Spektakl cieszył się dużym powodzeniem i przez rok utrzymał się na afiszu, wystawiany w tym czasie 300 razy. W międzyczasie do Lehára zgłosili sie libreciści Idealnej żony, którzy nieco poprawili tekst i poprosili o wyrażnie zgody na powtórne wystawienie utworu. Lehár lubił dawać drugą szansę swoim mniej udanym utworom. Operetka została wystawiona 9 września 1921 roku pod modnym tytułem Królowa tanga i cieszyła się dużym powodzeniem u publiczności. Jednocześnie dyrektor teatru mediolańskiego zainteresował się
Astronomem
. Lehár dokomponował dwa nowocześniejsze numery i utwór pod tytułem Taniec Libelli został w maju 1922 roku z dużym powodzeniem wystawiony we Włoszech, a następnie jako Trzy Gracje w Anglii. Świat śpiewał nowy przebój Lehára, dokomponowaną do włoskiej wersji piosenkę Gigolette[23].
Druga operetka, nad którą Lehár w tym czasie pracował, miała premierę 12 maja 1922 roku i nosiła tytuł
Frasquita
. Utrzymana w rytmach hiszpańskich była kolejnym sukcesem kompozytora. Choć krytycy narzekali na brak humoru, melancholijny erotyzm i tragizm utworu, grały ją niemal wszystkie teatry operetkowe Europy. Na scenie wiedeńskiej utrzymała się przez rok, najtrudniejszy w Austrii po wojnie rok kłopotów mieszkaniowych, żywnościowych i galopującej inflacji. Lehár pisał w tym czasie muzykę do trzeciego libretta, dostarczonego mu przez Victora Léona, a zatytułowanego
Żółty kaftan
. Fabuła opowiadał o miłości chińskiego dyplomaty do austriackiej arystokratki. Kompozytor dokształcał się w używaniu gongów i tam-tamów, skali pięciotonowej, uważał nowy utwór za dzieło swego. Premiera 9 lutego 1923 roku została jednak przyjęta nader chłodno. Zdezorientowana publiczność nie wiedziała jak rozumieć to na poły chińskie widowisko[24].
Kilka miesięcy później, jesienią 1923 roku zmarł Wilhelm Karczag, dyrektor teatru, z którym Lehár był związany od początku swej twórczości. 20 lutego 1924 roku Lehár zaprowadził Sophie do urzędu stanu cywilnego i zawarł z nią ślub, legalizując trwający dwadzieścia lat związek. W listopadzie 1924 roku zmarł Puccini, z którym Lehár żył od czterech lat w bliskiej przyjaźni. Po niepowodzeniu Żółtego kaftana, napisał muzykę do błahej i bezpretensjonalnej farsy Béli Jenbacha zatytułowanej
Clo-Clo
. Wiedeńska publiczność przyjęła premierę 8 marca 1924 roku owacyjnie. Krytyka fetowała powrót wesołego Lehára[25].
Paganini i Carewicz
W kwietniu 1924 roku w przededniu swych 54. urodzin Lehár trafił wreszcie na wymarzone libretto. Utwór nieznanego szerzej pisarza Paula Kneplera opowiadał dzieje płomiennej miłości
Paganiniego
do księżnej
Lukki
Anny Elizy.
Béla Jenbach
poprawił dialogi i Lehár zabrał się do pisania muzyki. Premiera
Paganiniego
, 30 października 1925 roku, głównie z winy wykonawców okazała się niepowodzeniem i sztuka po kilku tygodniach zeszła z afisza. Dyrektor berlińskiego Dutsches Künstlertheater na wieść o porażce utworu chciał się wycofać z premiery berlińskiej. Tylko dzięki determinacji Lehára i
Richarda Taubera
, wykonawcy tytułowej roli doszła ona do skutku 30 stycznia 1926 roku. Okazała się wielkim sukcesem zarówno Lehára jak i Taubera. Mimo braku happy endu gromadziła komplet publiczności przez trzy miesiące[26].
Lehár poznał Taubera w 1920 roku i zachwycił się jego możliwościami wokalnymi. Dwa lata później doprowadził do obsadzenia Taubera w roli Armanda w Frasquicie. Obydwaj artyści bardzo sobie przypadli do gustu. Byliśmy jak bracia – mawiał Lehár – pozbawieni luksusu więzów krwi. Po sukcesie Paganiniego kompozytor był zdecydowany następną operetkę napisać dla Taubera. Libretto, na motywach sztuki
Gabrieli Zapolskiej
Carewicz, na prośbę Lehára, napisał kilka lat wcześniej Béla Jenbach. Latem 1926 kompozytor wspomagany przez Taubera stworzył w Ischl muzykę, opisującą dzieje tkliwej miłości rosyjskiego następcy tronu i prostej dziewczyny, uciekających z Rosji do Włoch przed bezwzględnym ojcem młodzieńca. Premiera
Carewicza
16 lutego 1927 roku spotkała się znowu z entuzjazmem publiczności, choć krytycy tym razem atakowali libretto[27].
Sukcesy kolejnych operetek granych przez rok od premiery, pojawienie się w Berlinie interesujących wykonawców i brak zobowiązań w Wiedniu sprawiły, że w następnych latach Lehár spędzał więcej czasu w Berlinie niż w Wiedniu. Wynajmował apartament w hotelu "Eden", obok Tiergarten, skąd kierował swoimi interesami. W Berlinie odbywały się odtąd premiery jego operetek i liczne wznowienia dawniejszych utworów. Na początku 1926 roku zwrócili się do niego bracia Rotterowie, nowi dyrektorzy teatru Metropol poszukujący sensacyjnej premiery. Libretto zatytułowane
Fryderyka
, opowiadające o młodzieńczej miłości
Goethego
do córki pastora, Fryderyki Brion, podsunął kompozytorowi
Fritz Löhner-Beda
. Lehár prowadził w tym czasie premierę Hrabiego Luksmeburga w Metropolu, potem kierował paryską premierą Paganiniego, zajrzał do Wiednia, gdzie wystawiano Carewicza i powrócił do Berlina na premierę rozbudowanego do pełnospektaklowej operetki singspielu Wiosna, który teraz otrzymał tytuł Wiosenna dziewczyna[28].
Wiadomość o przygotowywanej operetce z Goethem w roli głównej wywołała burzę w prasie, co sprawiło, że na kilka tygodni przed premierą 4 października 1928 roku wszystkie miejsca były wykupione. Publiczność przyjęła operetkę entuzjastycznie, szczególnie pieśń Taubera Dziewczyno ty moja. Natomiast prasa zaatakowała gwałtownie zarówno librecistę jak i kompozytora. W czwartym miesiącu od premiery, po setnym przedstawieniu, sztukę trzeba było nieoczekiwanie zdjąć z afisza z powodu nagłej choroby Taubera, którego nie miał kto zastąpić[29].
Twórczość
Tytuł oryginału[30] | Tytuł polski | gatunek | Libretto | Data premiery | Miejsce premiery | Liczba aktów | Uwagi |
Kukushka |
Kukułka
|
opera
| Feliks Falzari | 27 listopada 1896 |
Lipsk
Vereinigte Stadttheather | 3 | |
Wiener Frauen |
Wiedeńskie kobietki
|
operetka
| Ottokar Tann-Bergler, Emil Norini | 21 listopada 1902 |
Wiedeń
Theater an der Wien | 3 | |
Der Rastelbinder |
Druciarz
| operetka | Victor Léon | 20 grudnia 1902 | Wiedeń Carl-Theater | 3 | |
Der Göttergatte |
Boski małżonek
| operetka | Victor Léon, Leo Stein | 20 stycznia 1904 | Wiedeń Carl-Theater | 2 | |
Die Juxheirat |
Małżeństwo dla żartu
| operetka | Julius Bauer | 1904. december 22 | Bécs Theater an der Wien | 3 | |
Tatjana | Tatiana | opera | Felix Falzari, Max Kalbeck | 10 lutego 1905 |
Brno
Stadttheater | 3 | nowa wersja Kukułki |
Die lustige Witwe |
Wesoła wdówka
| operetka | Victor Léon, Leo Stein | 30 grudnia 1905 | Wiedeń Theater an der Wien | 3 | |
Der Schlüssel zum Paradies |
Klucz do raju
| operetka | Emil Norini, Julius Horst | 20 października 1905 |
Lipsk
Neues Operettentheater | 3 | Nowa wersja Wiedeńskich kobietek |
Peter und Paul reisen ins Schlaraffenland | Piotrek i Paweł w krainie leniuchów | baśń muzyczna | Robert Bodanzky, Fritz Grünbaum | 1 grudnia 1906 | Wiedeń Theater an der Wien | 5 | |
Mitislaw der Moderne | Mścisław Nowoczesny | operetka | Robert Bodanzky, Fritz Grünbaum | 5 stycznia 1907 | Wiedeń kabaret Die Hölle | 1 | |
Der Mann mit den drei Frauen |
Mąż trzech żon
| operetka | Julius Bauer | 21 stycznia 1908 | Wiedeń Theater an der Wien | 3 | |
Das Fürstenkind |
Dziecko księcia
| operetka | Victor Léon | 7 października 1909 | Wiedeń Johann Strauss-Theater | 3 | |
Der Graf von Luxemburg |
Hrabia Luksemburg
| operetka | Alfred Maria Willner, Robert Bodanzky | 12 listopada 1909 | Wiedeń Theater an der Wien | 3 | |
Zigeunerliebe |
Cygańska miłość
| operetka | Alfred Maria Willner, Robert Bodanzky | 8 stycznia 1910 | Wiedeń Carl-Theater | 3 | |
Eva |
Ewa
| operetka | Alfred Maria Willner, Robert Bodanzky | 24 listopada 1911 | Wiedeń Theater an der Wien | 3 | |
Rosenstock und Edelweiss | Rosenstock i Edelweiss |
singspiel
| Julius Bauer | 1 grudnia 1912 | Wiedeń kabaret Die Hölle | 1 | |
Die ideale Gattin |
Idealna żona
| operetka | Julius Brammer, Alfred Grünwald | 10 października 1913. | Wiedeń Theater an der Wien | 3 | na motywach Boskiego małżonka |
Endlich allein |
Nareszcie sami
| operetka | Alfred Maria Willner, Robert Bodanzky | 30 stycznia 1914 | Wiedeń Theater an der Wien | 3 | |
Der Sterngucker |
Astronom
| operetka | Fritz Löhner-Beda | 14 stycznia 1916 | Wiedeń Theater in der Josefstadt | 3 | |
Pacsirta Wo die Lerche singt |
Skowronek
| operetka | Alfred Maria Willner, Heinz Reichert | 1 lutego 1918 27 marca 1918 | Wiedeń Theater an der Wien | 3 | |
Die blaue Mazur |
Biały mazur
| operetka | Béla Jenbach | 28 maja 1920 | Wiedeń Theater an der Wien | 3 | |
Die Tangokönigin |
Królowa tanga
| operetka | Julius Brammer, Alfred Grünwald | 9 wreśnia 1921 | Wiedeń Apollo-Theater | 3 | nowa wersja Idelanej żony |
Frühling | Wiosna | singspiel | Rudolf Eger | 20 stycznia 1922 | Wiedeń kabaret Die Hölle | 1 | |
La danza delle Libellule |
Taniec Libelli
| operetka | Carlo Lombardo | 3 maja 1922 |
Mediolan
Teatro Lirico | 3 | nowa wersja Astronoma |
Frasquita |
Frasquita
| operetka | Alfred Maria Willner, Heinz Reichert | 12 maja 1922 | Wiedeń Theater an der Wien | 3 | |
Die gelbe Jacke |
Żółty kaftan
| operetka | Victor Léon | 9 lutego 1923 | Wiedeń Theater an der Wien | 3 | |
Libellentanz |
Taniec Libelli
| operetka | Carlo Lombardo, Alfred Maria Willner | 31 marca 1923 | Wiedeń Stadttheater | 3 | niemiecka wersja Tańca Libelli |
Clo-Clo |
Clo-Clo
| operetka | Béla Jenbach | 8 marca 1924 | Wiedeń Bürgertheater | 3 | |
Paganini |
Paganini
| operetka | Paul Knepler, Béla Jenbach | 30 października 1925 | Wiedeń Johann Strauss-Theater | 3 | |
Gigolette |
Gigolette
| operetka | Carlo Lombardo, Gioacchino Forzano | 30 grudnia 1926 | Mediolan Teatro Lirico | 3 | |
Der Zarewitsch |
Carewicz
| operetka | Béla Jenbach, Heinz Reichert | 16 lutego 1927 |
Berlin
Deutsches Künstlertheater | 3 | |
Frühlingsmädel | Wiosenna dziewczyna | operetka | Rudolf Eger | 29 maja 1928 | Berlin Neues Theater am Zoo | 3 | nowa wersja singspielu Wiosna |
Friederike |
Fryderyka
| operetka | Ludwig Herzer, Fritz Löhner-Beda | 4 października 1928 | Berlin Metropol-Theater | 3 | |
Das Land des Lächelns |
Kraina uśmiechu
| operetka | Ludwig Herzer, Fritz Löhner-Beda | 10 października 1929 | Berlin Metropol-Theater | 3 | nowa wersja Żółtego kaftana |
Schön ist die Welt |
Piękny jest świat
| operetka | Ludwig Herzer, Fritz Löhner-Beda | 3 grudnia 1930 | Berlin Metropol-Theater | 3 | nowa wersja Nareszcie samych |
Der Fürst der Berge |
Książę gór
| operetka | Victor Léon | 23 września 1932 | Berlin Theater am Nollendorfplatz | 3 | nowa wersja Dziecka księcia |
Giuditta |
Giuditta
| komedia muzyczna | Paul Knepler, Fritz Löhner-Beda | 20 stycznia 1934 | Wiedeń Staatsoper | 5 | |
Garabonciás Diák |
Garabonciás Diák
| opera | Ernö-Innocent Vincze | 20 lutego 1943 | Budapeszt Király Szinhaz | 3 | nowa wersja Cygańskiej miłości |
Zobacz też:
operetka
,
muzyka
.
Przypisy
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 7-9.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 9-10.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 10 i 13.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 13-15.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 16-18.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 18-20.
- ↑ 17-letnia córka dowódcy pułku baronówna Vilma Fries zażądała by Lehár uczył ją śpiewu. Ponieważ młodzieniec nie miał doświadczenia w pedagogicznego, uczył ją tak długo aż zachrypła. Przerażony, że córka dowódcy straci głos, udał chorobę, a pod jego nieobecność Vilma straciła zapał do śpiewu (L. Kydryński, Usta milczą, s. 21-22)
- ↑ Nazwa "Pontevedro" kilka lat później trafi do libretta
Wesołej wdówki
, gdy wskutek protestów czarnogórskich studentów trzeba będzie zastąpić czymś nazwę "Montenegro"
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 21-26.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 26-30.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 30-33.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 36-37.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 39-52.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 54-56.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 56-75.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 75-79.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 90-99.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 103-106.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 107-117.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 121-122.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 124-128.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 130-131.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 1131-137.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 137-142.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 142-147.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 148-155.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 155-165.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 166-171.
- ↑ Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 171-173.
- ↑ Tabela na podstawie Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Ss. 233-234.
Bibliografia
- Piotr Kamiński: Tysiąc i jedna opera. T. 1. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Muzyczne SA, 2008. .
- Lucjan Kydryński: Przewodnik operetkowy. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1984. .
- Lucjan Kydryński: Usta milczą dusza śpiewa. Opowieść o życiu i twórczości Franciszka Lehára. Warszawa: Wydawnictwa Radia i Telewizji, 1992. .