Feminizm (od
łac.
femina - kobieta) - ideologia i
ruch społeczny
związany z ruchem równouprawnienia
kobiet
.
Istnieje wiele odmian feminizmu, ze względu na różnice (głównie etniczne i polityczne) między jego zwolennikami oraz z powodu zmian światopoglądowych, jakie zachodzą w samym ruchu feministycznym. Dzisiaj pod pojęciem feminizmu rozumie się przede wszystkim nowy ruch feministyczny, za którego początek uważa się wydanie przez
Betty Friedan
książki pt. Mistyka kobiecości w roku
1963
[1].
Jednakże wszystkie nurty feminizmu oparte są na przekonaniu o dyskryminacji kobiet ze względu na ich
płeć
, prawie kobiet do
emancypacji
, sprzeciwie wobec
seksizmu
i
patriarchatu
[]. Feminizm opiera się na założeniu o dualizmie płci i chęci zwyciężenia dotychczas występującej w historii dominacji mężczyzn[]. Feministki i feminiści dążą do przekształcenia tradycyjnych relacji między płciami, uważanych za zniewalające jednostkę[]. Stąd pochodzi też myśl, że wyzwolenie kobiet jest i wyzwoleniem mężczyzn. Feministki nie chcą zamiany miejsc między kobietami i mężczyznami, nie chodzi też o naśladowanie mężczyzn, których rola społeczna także wzbudza głosy krytyki[]. W feminizmie podkreśla się szczególną naturę kobiet, która jest równowarta z naturą mężczyzn. Zakłada się, że uznanie kobiecych wartości i sposobu życia jest cenne zarówno dla mężczyzn jak i dla kobiet. Radykalne feministki mówią o oddzieleniu się od mężczyzn poprzez doprowadzenie do panowania kobiet - matriarchatu, umiarkowane mówią o wzajemnym uzupełnianiu się płci. Ich szczególna uwaga poświęcona jest przeciwdziałaniu dyskryminacji i gorszemu traktowaniu kobiet ze względu na ich cechy, sposób myślenia i osiągnięcia w różnych dziedzinach życia. Dostępne są liczne pozycje literatury feministycznej, jak również
teologia feministyczna
, które stawiają przypuszczenia, że w historii fałszowano i nie doceniano roli kobiet, oraz które próbują wyrównać te historyczne deficyty.
Myśl feministyczna kiełkuje od
XVII
-
XVIII
wieku, choć jej ślady można znaleźć właściwie we wszystkich epokach. Za pierwszą feministkę w historii uznaje się
Christine de Pisan
,
francuską
pisarkę z
XIV wieku
[2].
Pierwsza fala feminizmu
Pierwsza fala – inaczej "dawna fala" (old wave), to okres aktywności ruchu amerykańskich i angielskich
sufrażystek
(od
łac.
suffragium, wybory) ok.
1840
-
1920
roku. W kręgu zainteresowań feminizmu pierwszej fali leżały przede wszystkim: reforma
prawa rodzinnego
,
prawo wyborcze
i ekonomiczne warunki życia kobiet.
Wysiłki sufrażystek ukoronowane zostały prawem wyborczym dla kobiet. Pierwszym państwem, które przyznało to prawo kobietom była Nowa Zelandia w 1893 roku. W 1918 r. wprowadzono je (tylko dla kobiet, które przekroczyły 30. rok życia) w Wielkiej Brytanii i w 1920 r. w Stanach Zjednoczonych. Wcześniej jednak kobiety uzyskały pełne prawa wyborcze m.in. w Finlandii i w Polsce (28 XI 1918).
Druga fala feminizmu
Druga fala – określenie wprowadzone przez Marshę Weinman Lear dla nazwania ruchu wyzwolenia kobiet w
USA
,
Wielkiej Brytanii
i
Niemczech
pod koniec
lat 60
. Był on efektem rozczarowania działalnością polityczną ruchu praw obywatelskich, ruchu pacyfistycznego i akademickiego. Myślą przewodnią feminizmu drugiej fali stało się
budzenie świadomości
i hasło "to, co osobiste, jest polityczne".
Feminizm nie zajmuje się już tylko minimalizacją różnic między płciami. Bada specyfikę kobiecości. Feminizm drugiej fali angażuje się też w zmiany społeczne, jak feminizacja świata, wzbogacanie cywilizacji i kultury wartościami kobiecymi.
Od połowy
lat 80.
feminizm drugiej fali podejmuje kwestię
egalitaryzmu
opartego na wielopoziomowym pojmowaniu ucisku, który jest efektem podziałów płciowych.
Feminizm w Polsce
Feminizm jest w Polsce obecny od początku
XIX wieku
i jego rozwój historyczny znacznie odbiega od feminizmu zachodnioeuropejskiego i amerykańskiego, na skutek m.in. odizolowania
PRL
od światowego feminizmu. Historia polskiego feminizmu dzieli się na 7 tzw. "fal".
Prądy w ramach feminizmu
Uniwersalizm
Uniwersaliści wychodzą z założenia, iż między kobietami a mężczyznami nie ma znaczących różnic lub że różnice te są możliwe do zlikwidowania (poglądy głoszone przez radykalne feministki od około 1970 roku).
Feminizm radykalny (feminizm równościowy)
Radykalne feministki zakładają równość płci, zaś istniejące w układach między płciami różnice tłumaczą działaniem społecznych struktur władzy i socjalizacją. Zgodnie z tym podejściem nie ma czegoś takiego jak zachowania "typowo męskie" i "typowo kobiece", lecz tylko różne w zależności od płci sposoby socjalizacji i podziału zadań między płciami. Zwolennicy radykalnego feminizmu walczą o zniesienie społecznie utworzonych podziałów między kobietami a mężczyznami, by w ten sposób umożliwić ludziom działania według ich indywidualnych wyborów, zdolności i możliwości, niezależnie od przypisywanych im społecznie ról.
Feminizm dekonstruktywistyczny
Judith Butler
i inni przedstawiciele feministycznego dekonstruktywizmu bazują na radykalnym feminizmie Simone de Beauvoir i idą krok dalej: zakładają, że zarówno płeć biologiczna (sex) jak i płeć społeczna (gender) są konstruktami społecznymi i płeć powinna być w związku z tym odrzucona jako jednostka klasyfikacyjna. W centrum tej teorii leżą różnice między ludźmi. Odrzuca się przyjmowane powszechnie podziały i tożsamości płciowe. Zamiast tego przyjmuje się, że istnieje tak dużo tożsamości, jak dużo jest ludzi. Odrzuca się również podział na dwie płci, zastępując go uznaniem wielopłciowości.
Feminizm zorientowany psychoanalitycznie
W ramach tego prądu przyczyn podporządkowanej pozycji kobiet szuka się w interpretacjach psychoanalitycznych. Juliet Mitchell stworzyła feministyczną interpretację dzieł Zygmunta Freuda. Mitchell interpretuje psychoanalizę jako teoretyczne wyjaśnienie "materialnej rzeczywistości wyobrażeń w historycznym kontekście życia ludzkiego" i przez to postrzega teorię Freuda jako psychologiczny fundament feminizmu.
Feminizm anarchistyczny
Feminizm anarchistyczny postrzega państwo jako narzędzie opresyjnego działania patriarchatu, proponując zniesienie władzy człowieka nad człowiekiem jako jedyną drogę do wyzwolenia kobiet.
Feminizm chrześcijański
Feminizm chrześcijański – to inaczej teologia feministyczna.
Feminizm chrześcijański sprzeciwia się teologicznej wizji kobiet. W niektórych przypadkach domaga się również prawa kobiet do ordynacji na duchowną oraz podwyższenia pozycji kobiet w
Kościołach chrześcijańskich
.
Nie zgadza się z faktem, że w odniesieniu do
Boga
i
Ducha Świętego
zawsze używa się męskich form gramatycznych, mimo że jako istoty niematerialne przekraczają one płciowość.
Według teorii feminizmu w chrześcijaństwie dominują dwa krzywdzące, seksistowskie stereotypy kobiece : Ewa – buntowniczka, przekraczająca ustalone granice i
Maria
– dziewica, posłuszna Bogu, ideał macierzyństwa.
Feminizm czarny i czerwony
Feminizm czarny – skupia się na problemach kobiet o czarnej tożsamości. Rozwinął się na bazie lewicowego aktywizmu, w niektórych miejscach zbliżony do feminizmu socjalistycznego, jednak głównym zagadnieniem poruszanym w tej teorii jest to, że kobiety czarne mają inne doświadczenia niż białe, ich problemy różnią się głównie ze względu na odmienne warunki społeczne i rasizm.
Czarny feminizm porusza też problem imperializmu, któremu powinny przeciwstawiać się wszystkie osoby utożsamiające się z feminizmem. „Nie możemy wybierać jednego aspektu naszej opresji i zapominać o innych. Jedynie synteza problematyki klasy, płci kulturowej (
gender
), rasy i seksualności może posunąć nas naprzód” (Amos i Parmar, 1984).
Przykładem "feminizmu czerwonego" jest działalność indiańskiej organizacji kobiecej z USA - W.A.R.N. (ang.
Women of All Red Nations
).
Feminizm duchowy
Feminizm duchowy – pokrewny feminizmowi mitu. Jest to odrodzenie duchowości, oparte na
mistycznym
doświadczeniu kobiet, wyrażające się w: zainteresowaniu użytecznymi dla kobiet archetypami władzy i siły, rekonstruowaniu baśni i mitów, fascynacji
czarownicami
. Dzięki symbolom i rytuałom kobiety mogą wyrażać swoje pragnienia.
Zjawisko to wyrosło z feminizmu radykalnego
lat 70.
.
Feminizm kulturowy
Feminizm kulturowy – promuje kulturę kobiecą (na przykład: muzyka, sztuki plastyczne, poezja, nauka, medycyna) jako przeciwwagę dla sformalizowanych struktur i autorytaryzmu.
Według niektórych feministek wyzwolenie kobiet może odbywać się tylko w ich własnej kulturze, inne/inni zaś sądzą, że świat kobiet i mężczyzn powinny się uzupełniać.
W ramach tego nurtu powstaje sfeminizowane słownictwo, szczególnie na oznaczenie żeńskiej nazwy dla zawodów i funkcji uprawianych przez osoby obu płci, a nazywanych tylko w formie męskiej. Przykład: socjolożka, docentka, ministra, psycholożka.
Feminizm lesbijski
Feminizm
lesbijski
– najbardziej skrajny nurt feminizmu. Feministki lesbijskie sądzą, że każdy związek kobiety z mężczyzną jest opresywny. Według nich
heteroseksualizm
to jeden z elementów patriarchatu[3].
Często feminizm lesbijski wiąże się z całkowitym separatyzmem i wyborem erotycznej społeczności kobiet. Społeczność kobiet identyfikujących się z kobietami i wspierających ekonomicznie, politycznie, seksualnie to w przekonaniu lesbijek-feministek alternatywa dla heteroseksualności i patriarchatu.
Jedną z najbardziej znanych grup tego typu jest Radicalesbians.
Feminizm liberalny
Feminizm liberalny – najstarszy i najpopularniejszy nurt feminizmu. Pierwszym opracowaniem postulatów feminizmu liberalnego była książka
Mary Wollstonecraft
z
1789
pt. „W obronie praw kobiet, z krytycznymi uwagami na tematy polityczne i moralne”, gdzie kobieta przedstawiona jest jako istota racjonalna na równi z mężczyzną, tylko że pozbawiona dostępu do edukacji i wykluczona ze sfery publicznej. „Poddaństwo kobiet”
Johna Stuarta Milla
z
1869
r., które napisał wspólnie z żoną, Harriet Taylor Mill, uznawane jest za klasykę liberalnego punktu widzenia na równouprawnienie kobiet.
Feminizm liberalny odrodził się w drugiej połowie XX w. za sprawą „Mistyki kobiecości”(1963) Amerykanki
Betty Friedan
.
Feminizm liberalny dąży do wyrównania szans kobiet i mężczyzn oraz lepszej opieki zdrowotnej, ze szczególnym uwzględnieniem polityki „pro-choice”, czyli za wolnym wyborem kobiety w kwestii macierzyństwa, prawem do legalnej, bezpiecznej
aborcji
.
Ten rodzaj feminizmu nie interesuje się sferą prywatną życia kobiet, akceptuje podział na sprawy prywatne i publiczne. Ma charakter reformistyczny.
Największą organizacją tego nurtu jest amerykańska
National Organization of Women
(NOW), współzałożycielką której była
Betty Friedan
. NOW, z początku domagająca się reform prawnych i systemu edukacji, z czasem dodała postulaty o prawie kobiet do aborcji i równouprawnienie osób homoseksualnych.
Feminizm marksistowski
Feminizm
marksistowski
– synteza feminizmu i
marksizmu
, wyrastająca z przekonania, że choć obie ideologie mają różne podstawy, jedynie takie połączenie może spowodować realną emancypację kobiet.
Feminizm marksistowski opisując sytuację kobiet bierze też pod uwagę teorię
klas
, sposób produkcji itp. Zwraca uwagę na istotny fakt, że tak naprawdę podział czasu na wolny (konsumpcja) i pracy (produkcja) dotyczy tylko mężczyzn, ponieważ kobiety pracują także lub tylko w domu, co służy umocnieniu i odtwarzaniu kapitalistycznego społeczeństwa patriarchalnego.
Według feminizmu marksistowskiego podrzędna pozycja kobiety negatywnie wpływa na jej świadomość społeczną i polityczną. Koncepcja ta podkreśla znaczenie praktyki, jako elementu sprzęgającego indywidualną świadomość kobiet z przyczynowością procesu historycznego.
Feminizm radykalny
Feminizm radykalny – głównym przekonaniem tego nurtu feminizmu jest fakt, że kobiety, jako inna
płeć kulturowa
są uznane za niższą grupę w strukturze społecznej. Feminizm radykalny postuluje zniesienie takiego hierarchicznego podziału, występuje przeciwko męskiej dominacji, którą wini za wszystkie formy opresji, także za na przykład
rasizm
.
Podstawowym założeniem feminizmu radykalnego jest hasło „to, co osobiste, jest polityczne”, co oznacza, że prywatne doświadczenie kobiet nie jest dziełem przypadku, ale systemu społecznego i politycznego, w jakim żyje kobieta. Slogan ten, użyty po raz pierwszy przez Carol Hanisch w 1970 r., zrodził się z buntu przeciwko arystotelesowskiemu podziałowi między sferą publiczną, a sferą prywatną, domową i przeciw tradycyjnej hierarchii uważającej tę ostatnią za mniej ważną, kobiecą. Według feministek radykalnych wyzwolenie kobiet musi nastąpić w obydwu sferach, działania dążące do tego celu nie mogą ograniczać się więc jedynie do tradycyjnych akcji politycznych. Pod koniec lat 60. XX wieku, „Ruch Wyzwolenia Kobiet (the Women's Liberation Movement, WLM) rozszerzył 'politykę' i 'sferę ekonomiczną' [postulaty feministek pierwszej fali koncentrowały się na równouprawnieniu w tych dwóch dziedzinach] na seksualność, cielesność i emocje, oraz inne dziedziny życia społecznego wcześniej uznawane za wyłącznie 'prywatne'”(Maggie Humm, „Feminism: A Reader”, Harvester Wheatsheaf, 1992, s.3).
Feministki drugiej fali nie poprzestały więc na działalności politycznej, powstały też "grupy podnoszące świadomość" ("consciousness-raising groups", CR), organizowano szeroko nagłaśniane akcje (np. w 1968 r., z okazji wyborów Miss Ameryka, manifestantki wyrzuciły do kosza, a nie spaliły jak potem przekłamano, staniki, uznane za symbol uciśnienia, bolesnych zabiegów jakimi poddawane jest ciało kobiety).
Pojęcia centralne, słowa-klucze feminizmu radykalnego to „gwałt” i „niewolnictwo”.
Feminizm radykalny za podstawowe narzędzie zniewolenia społecznego uznaje
płeć kulturową
, przyjmując, że większość negatywnych zjawisk, takich jak
rasizm
, zrodziła się z
patriarchatu
. Nie biorąc pod uwagę zasadniczych różnic między kobietami, takich jak odmienne warunki socjalne, pochodzenie klasowe, kolor skóry, orientacja seksualna, feminizm radykalny, tak jak feminizm liberalny zresztą, naraził się na ostrą krytykę innych nurtów, jak np. feminizmu anarchistycznego, socjalistycznego czy czarnego.
Feminizm socjalistyczny
Feminizm
socjalistyczny
– nurt feminizmu odznaczający się przekonaniem, że przyczyną opresji kobiet jest system
kapitalistyczny
, który jako oparty na wyzysku pracowników, specyficznie wyzyskuje i dyskryminuje także kobiety.
Różnica między feminizmem socjalistycznym a marksistowskim jest taka, że ten drugi zakłada wtórność wyzysku płciowego do ekonomicznego, natomiast feminizm socjalistyczny głosi, że męska dominacja nad kobietami to efekt konkretnych męskich interesów i aby je utrzymać, mężczyźni stworzyli sieć odpowiednich instytucji.
Zasługą feminizmu socjalistycznego jest dopasowanie pojęć
klasy
i
płci kulturowej
.
Kobiety osiągną niezależność, gdy zmieni się system gospodarczy.
Dzięki połączeniu
materializmu historycznego
z narzędziami
psychoanalizy
, wyjaśnia feminizm socjalistyczny „uwewnętrznioną opresję” kobiet – powód dla którego kobiety łatwo się podporządkowują, a rzadko otwarcie buntują.
Centralne zagadnienia
Centralne zagadnienia feminizmu ulegają zmianom w czasie. Przez ostatnie 30 lat feminizm zajmował się następującymi tematami:
- Rozwój teorii feminizmu oraz przekształcanie jej w polityczną praktykę
- Równe traktowanie/*
równouprawnienie
w polityce, pracy, społeczeństwie, rodzinie itd.
- Przemoc indywidualna i strukturalna wobec kobiet
- Seksualne samostanowienie
- Dopuszczalność aborcji
- Uwidocznienie się kobiet w dziedzinie języka
- Krytyczne ujęcie spraw reprodukcji
- Pozycja matek w społeczeństwie
- Homoseksualizm: Równe traktowanie związków hetero- i homoseksualnych
- Dyskusje na temat pornografii
- Konstrukcja i dekonstrukcja tożsamości płciowej
- Kulturowe i indywidualne samostanowienie
- Przeciwdziałanie tendencjom dyskryminacji poprzez dążenia emancypacyjne
- Stosunek wobec innych ruchów społecznych, takich jak
ruch robotniczy
, ruch ekologiczny, ruch wolnościowy
Krytyka feminizmu
Od momentu swego powstania feminizm jest krytykowany z wielu stron. Ponieważ pod pojęciem feminizmu kryje się wiele bardzo różnych, częściowo sprzecznych ze sobą prądów, można mówić o krytyce poszczególnych aspektów w myśleniu feministycznym.
Krytyka w obrębie feminizmu
W ramach ruchu feministycznego pojawiają się różnego typu zarzuty: Zarzut androcentryzmu: Radykalnym feministkom zarzuca się orientowanie się na "męskie" ideały i reprodukowanie przez to struktur patriarchalnych.
Zarzut europocentryzmu: Obrończynie praw kobiet z Azji, Afryki, Ameryki Południowej i ze świata arabskiego zarzucają feministkom z Europy i ze Stanów Zjednoczonych, iż nie uwzględniają one specyficznych problemów i potrzeb kobiet z innych kręgów kulturowych, koncentrując swe dyskusje i działania wyłącznie wokół własnych potrzeb.
Nie ma zgody wokół pytania, w jaki sposób zwalczać istniejące stereotypy dotyczące ról kobiecych i męskich. Nie ma zgody co do tego, czym jest społeczny konstrukt płci.
Krytyka regresywna
Feministkom od początku ruchu kobiecego zarzuca się często brak kobiecości i chęć dominacji. Zarzuty pochodzą tu zarówno od mężczyzn jak i od kobiet, które przełom w tradycyjnym postrzeganiu ról postrzegają jako problem, ponieważ rozróżnienia między płciami wydają się im być bezdyskusyjne. Wyłamanie się z tradycyjnych ról odbierane jest tu jako utrata kobiecości. Do dziś zarzut ten jest elementem krytyki feminizmu.
Antyfeminizm
Pod pojęciem antyfeminizmu rozumie się ogólnie wszystkie kierunki myślenia, które feminizm krytykują i same siebie postrzegają w opozycji do niego.
Wczesnym antyfeministą był Ernest Belforty Bax (1854-1918). W tym czasie większość społeczeństwa odrzucała ideę równouprawnienia. Filozofowie, teolodzy i naukowcy jeszcze w XX wieku argumentowali, iż kobiety "z natury", "z woli Boga" podporządkowane są mężczyznom i dlatego muszą pełnić odmienne role społeczne.
Pod koniec lat osiemdziesiątych w pewnych niewielkich, ale wpływowych kręgach zaczęła się rozwijać nowa fala antyfeminizmu. Główny punkt krytyki dotyczył tego, jakoby kobiety miały mieć już wystarczająco praw, częściowo więcej niż mężczyźni, a więc feminizm stał się niepotrzebny. Niektórzy mówili o "feminizmie państwowym". Krytycy tego ruchu upatrują w nim prób powrotu do dawnych patriarchalnych wzorców.
Przypisy
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
- Rosemarie Putnam Tong, Myśl feministyczna. Wprowadzenie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
- Kazimierz Ślęczka, Feminizm. Ideologie i koncepcje społeczne współczesnego feminizmu, Wydawnictwo "Książnica", Katowice 1999.
Linki zewnętrzne
