Stefan Zygmunt Czarnowski (ur.
1 września
1879
w
Kroczewie
, powiat
Płońsk
, zm.
29 grudnia
1937
w
Warszawie
) - polski
socjolog
, folklorysta i historyk kultury, profesor
Uniwersytetu Warszawskiego
.
Życiorys
Pochodził z rodziny ormiańskiej, przybyłej do Polski w XVIII wieku; był synem ziemianina Kazimierza i Teresy ze Zbyszewskich. Ukończył gimnazjum realne w Warszawie (
1897
), następnie studiował ekonomię w Wyższej Szkole Handlowej w
Lipsku
oraz filozofię i psychologię na tamtejszym uniwersytecie (
1898
-
1901
). Kontynuował studia w dziedzinie socjologii, teorii i historii sztuki na uniwersytecie berlińskim (1901-1902); za działalność w polskich stowarzyszeniach młodzieżowych "Zet" i "Techne" został wydalony z Prus. Udział w manifestacji politycznej przypłacił krótkim pobytem w więzieniu w
Cytadeli Warszawskiej
(1902). Wkrótce wyjechał na dalsze studia do Paryża; zgłębiał malarstwo w
Conservatoire National des Arts et Métiers
(1902-1903), socjologię i religioznawstwo na uniwersytecie paryskim oraz w Ecole Pratique des Hautes Etudes i College de France (1903-1911). W gronie jego wykładowców był m.in.
Emile Durkheim
(uniwersytet paryski). W
1911
obronił pracę Le culte des heros et ses conditions sociales. Saint Patrick, l'heros national de l'Irlande w Ecole Pratique des Hautes Etudes; publikacja ta ukazała się w polskim tłumaczeniu w
1956
(Kult bohaterów i jego społeczne podłoże. Święty Patryk, bohater narodowy Irlandii).
Od 1911 działał w Stronnictwie Narodowa Demokracja, redagował organ partii "Tygodnik Polski" (1912-1914). W
1916
wstąpił do
Legionów Polskich
, był jednym z organizatorów obozu prolegionowego przy Naczelnym Komitecie Narodowym (NKN) oraz Ligi Państwowości Polskiej (związanej z NKN). Służył w
WP
w okresie
wojny polsko-radzieckiej
, dowodził kompanią (w stopniu kapitana). W latach
1920
-
1923
wykładał geografię wojskową w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie. Po odejściu z wojska (1923) podjął pracę w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie, gdzie kierował Katedrą Religioznawstwa. W
1926
habilitował się i został docentem w Katedrze Historii Kultury UW; od
1930
był profesorem nadzwyczajnym i kierownikiem Katedry Historii Kultury (od 1934 Katedry Socjologii i Historii Kultury), od 1936 profesorem zwyczajnym. Gościnnie prowadził wykłady w Ecole Pratique des Hautes Etudes w Paryżu (1928-1929). Odszedł od narodowej demokracji, w latach 1929-1931 był członkiem
PPS
, potem zwolennikiem rewolucyjnego ruchu robotniczego. W ramach Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego wygłosił serię odczytów dla robotników warszawskich w
1932
.
W 1929 został członkiem
PAU
, głównie dzięki staraniom
Stanisława Kota
; ten sam uczony zabiegał o katedrę religioznawstwa na
Uniwersytecie Jagiellońskim
dla Czarnowskiego, ale bez powodzenia. Od 1931 Czarnowski należał również do Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Do jego uczniów zaliczali się m.in.
Stanisław Arnold
,
Nina Assorodobraj-Kula
,
Henryk Jabłoński
i
Irena Nowakowska
. Był zaprzyjaźniony m.in. z
Antonim Dobrowolskim
oraz
Marią
i
Stanisławem Ossowskimi
. Za udział w wojnie z Rosją został odznaczony
Krzyżem Walecznych
(1920).
W pracy badawczej zajmował się socjologią kultury, metodologią badań socjologicznych, historią kultury
celtyckiej
i
irlandzkiej
oraz religioznawstwem i socjologią religii. Podał własną definicję pojęcia
kultura
, określając ją jako całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie. Badał ideologię ruchów społecznych. Do badań socjologicznych wprowadzał metodę analizy marksistowskiej. Na podstawie sylwetki
św. Patryka
opracował klasyfikację bohaterów narodowych i przedstawił teorię heroizacji jako procesu społecznego i historycznego.
Niektóre prace
Książki
- Filozofja społeczna w Polsce w końcu XVIII i początku XIX wieku (1904)
- Zjawisko religijne (1912)
- Dawna literatura irlandzka (1915)
- Herkules gallijski (1925)
- Idee kierownicze ludzkości (1928)
- Tłumaczenie tekstów literackich celtyckich (1930)
- Literatury celtyckie (1932, w: Wielka literatura powszechna)
- Literatura walijska (1932, w: Wielka literatura powszechna)
- Ludzie zbędni w służbie przemocy (1935)
- Podłoże ruchu chłopskiego (1935)
- Związki mityczne bajki o kozie, kózce i wilku (1936)
- Kultura (1938)
- Społeczeństwo. Kultura (1939)
- Dzieła (1956, 5 tomów, pod redakcją Niny Assorodobraj i Stanisława Ossowskiego)
Artykuły
- 1965 Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego [w:] tenże, Dzieła, t. 1, Warszawa
- 1965 Podział przestrzeni i jej rozgraniczenie w religii i magii, [w:] tenże, Dzieła, t. 3, Warszawa
Źródła
- Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 1: A-J, Wrocław 1983