Epoka żelaza to w prehistorii okres dziejów ludzkości następujący po epoce brązu , w której żelazo stało się głównym surowcem w wytwarzaniu narzędzi . Ramy czasowe epoki żelaza są różne i uzależnione od stref geograficznych, zróżnicowania kulturowego i rozwoju społeczno-gospodarczego.

Żelazo jest materiałem o wiele twardszym, wytrzymalszym oraz odporniejszym na proces wtórnej obróbki niż brąz . Jest też materiałem znacznie dostępniejszym. Najpopularniejszą odmianą żelaza w starożytności były tzw. rudy darniowe oraz błotne, w których zawartość żelaza wahała się od 30% do 50%. Występowały one przy powierzchni, więc były bardzo łatwe w eksploatacji. Rzadko sięgano do głębszych pokładów żelaza, gdyż wiązało się to z czasochłonnymi metodami górniczymi. Żelazo otrzymywano poprzez termiczne oddzielenie czystego surowca od zanieczyszczeń, w tym celu po wydobyciu rudy segregowano oraz oczyszczano konkrecje następnie poddając je procesowi prażenia. W najwcześniejszym okresie wytopu dokonywano w ogniskach otwartych, a dopiero z biegiem czasu stosowano do wytopu dymarki . Żelazo umieszczano w piecu warstwowo na przemian z węglem drzewnym . Następnie podgrzewano piec do temperatury 1300 stopni, ponieważ wtedy dochodziło do redukcji tlenków i zmiany konsystencji metalu. W wyniku tego procesu otrzymywano metal w postaci łupki, zanieczyszczonej węglem drzewnym. Następnie w celu pozbycia się zanieczyszczeń przekuwano i podgrzewano łupki. Żelazo poddawano dalszej obróbce.

Bardzo ważne w późniejszym procesie obróbki żelaza było nawęglanie oraz hartowanie .

Najstarsze wyroby z kutego żelaza (głównie pochodzenia meteorytowego ), pochodzą z XV i XIV wieku p.n.e. z terenów gdzie ludność zamieszkiwała państwo Hetytów , gdzie po roku 1180 p.n.e. żelazo przez Palestynę dotarło do Egiptu , i dalej do Mezopotamii i Iranu. Następnie na Kaukaz , w XII w p.n.e. do Grecji oraz w XI-X w. p.n.e. do Italii. Do Europy żelazo dotarło już w epoce brązu przez tereny półwyspu Bałkańskiego oraz Kaukaz.

Kultury epoki żelaza

Do najważniejszych europejskich kultur epoki żelaza należą:

• kultura pomorska
• kultura halsztacka
• kultura przeworska
• kultura jastorfska
• kultura golasecca
• kultura Melaun
• kultura Este
• kultura łużycka
• kultura wschodniopomorska
• kultura lateńska
• kultura wielbarska
• kultura oksywska
• kultura miłogradzka
• kultura tracko-scytyjska
• kultura zachodniobałtyjska
• kultura zarubiniecka
• kultura puchowska
• kultura grobów kloszowych
• Kultura Villanova

Chronologia epoki żelaza

Na terenach dzisiejszej Polski, wyróżnia się podział epoki żelaza na następujące okresy:

1. okres halsztacki : zwany wczesną epoką żelaza dzieli się na podokres C (700-600 p.n.e.) oraz D (600-550/400 r. p.n.e.)

2. okres lateński : zwany też przedrzymskim dzieli się na podokres A (450-350) B z fazami B1 i B2 (400/350-250/200 p.n.e.), C z fazami C1 i C2 (250/200-150-100 p.n.e.) oraz D z fazami D1 i D2 (150/100-przełomu er)

A,B - wczesny okres lateński

C - środkowy okres lateński

D - późny okres lateński

3. okres wpływów rzymskich : zwany też rzymskim dzieli się na podokres A - który pokrywa się w połowie z środkowym i późnym okres lateńskim (C i D) z fazami A1, A2, A3 (200r p.n.e.-przełomu er) B z fazami B1 (dzieli się na stadia A,B,C) i B2 (dzieli się na stadia A,B) (od przełomu er do 100 roku n.e.). C z fazami C1(stadium A), C1b Stadium B), C2,C3 (od 100 roku n.e. do 375 roku tj. najazdu huńskiego)

B - wczesny okres rzymski

C - młodszy i późny okres rzymski

4. okres wędrówek ludów : Od 375 roku. do ok. 568 roku n.e. (opanowanie Kotliny Karpackiej przez Awarów ). Okres uznawany za kontynuację okresu rzymskiego dlatego wyróżniamy podokres: D z fazami D1, D2, D3 (375-450r n.e.) oraz E (450-600 r. n.e.)

Zobacz też

• epoka brązu
• archeologia
• historia