Głowę owada tworzy jednolita puszka głowowa. Po stronie dolnej występuje otwór gębowy w otoczeniu trzech par różnie ukształtowanych przysadek gębowych.

Głowa nie wykazuje segmentacji u postaci dojrzałych. W rozwoju zarodkowym głowa powstaje z 6 segmentów:

1. arkonu wyposażonego w oczy złożone i oczy proste (z reguły od jednego do trzech)
2. segmentu czołowego (antenalnego) z parą czułków
3. segmentu wstawkowego bez przysadek
4. segmentu żuwaczkowego z parą żuwaczek
5. segmentu 1 pary szczęk, z członowatymi szczękami 1 pary
6. segmentu 2 pary szczęk, z członowatymi szczękami 2 pary

Ułożenie głowy w stosunku do osi ciała

Ułożenie głowy owada w stosunku do podłużnej osi ciała może być:

• poziome - jest to tzw. układ prognatyczny, występujący u biegaczowatych
• prostopadłe - układ ortognatyczny, występujący u prostoskrzydłych
• równoległe - układ hipognatyczny, występujący u pluskwiaków różnoskrzydłych

Gębowe narządy owadów

Gębowe narządy owadów to odnóża głowowe przystosowane do pobierania pokarmu. W ich skład wchodzą:

Ewolucyjne modyfikacje aparatów gębowych owadów
A-gryzący, B-gryząco-liżący, C-ssący, D-kłująco-ssący, a-czułki, c-oko złożone, mx-maxillae, md-mandibulae, lb-labium, lr-labrum

• warga górna (labrum)
• para żuwaczek (mandibulae)
• para szczęk (maxillae) z głaszczkami
• warga dolna (labium) z głaszczkami .

Aparaty gębowe owadów odzwierciedlają różnorodność pobieranego przez nie pokarmu. W zależności od sposobu pobierania pokarmu rozróżnia się następujące typy budowy:

• gryzący (ortopteroidalny) - najbardziej pierwotny typ; inne powstały przez modyfikację tego typu. Składa się z:
  • wargi górnej
  • żuwaczek (szczęki I pary), które u drapieżnych są ostro zakończone, a u roślinożernych tępo zakończone
  • członowanych żuchw (szczęki II pary), składających się z:
    • kotwiczki
    • pieńka
    • żuwki wewnętrznej
    • żuwki zewnętrznej
    • głasczku żuchwowego
  • wargi dolnej (zrośnięte szczęki III pary), składającej się z:
    • podbródka
    • brody
    • języczków
    • przyjęzyczków
    • głaszczków wargowych

Spotykany jest u owadów drapieżnych, np. owady bezskrzydłe , chrząszcze , roślinożernych, np prostoskrzydłe oraz u wielu larw przed wykształceniem bardziej wyspecjalizowanego typu.

• gryząco-liżący (apoidalny) - uniwersalny typ aparatu gębowego występujący m.in. u pszczół miodnych i trzmieli . W odróżnieniu od innych owadów błonkoskrzydłych część ich aparatu gębowego przekształciła się w długi, owłosiony języczek zwany trąbką ssącą (proboscis), którym mogą wysysać nektar z kwiatów i pobierać wodę, ale zachowane silne żuwaczki pozwalają na gryzienie czy ugniatanie pokarmu albo innych substancji.
• ssący (lepidopteroidalny) - służy do pobierania pokarmu płynnego, np. nektar kwiatów ( motyle ). Rurkę ssącą tworzą silnie wydłużone, złączone żuwki zewnętrzne. Żuwaczki uległy redukcji. Warga górna (mała półkolista płytka) przylega do żuchwy.
• liżąco-ssący - dolna warga zakończona aparatem filtracyjnym służy do zlizywania i filtrowania pokarmu ( mucha domowa )
• kłująco-ssący (hemipteroidalny) - wysoko wyspecjalizowany aparat umożliwiający wysysanie płynów z tkanek roślinnych ( mszyce ) lub zwierzęcych ( wszy , pchły ). Żuchwy stanowią nieczłonowane szczecinki tworzące rurkę ssącą i ślinową.
• tnąco-liżący (tabanoidalny) - występuje u niektórych muchówek , np. bąkowatych
• liżący (muskoidalny), składający się z:
  • miękkiego, błoniastego dziobka
  • ryjka
  • tarcz oralnych, składających się z przekształconych głaszczków wargowych.

Wewnątrz tarcz oralnych znajduje się sieć kanalików służących do filtracji pokarmu. Żuwaczki uległy redukcji.

Bibliografia

• Entomologia stosowana pod redakcją B. Wilkaniec, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. A.Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2006