Ilustracja przedstawiająca scenę z Dziadów z karty pocztowej z 1919 r.

Dziady – cykl dramatów romantycznych Adama Mickiewicza , na który składają się trzy luźno powiązane części, kolejno II, IV i III oraz nieukończona część I (Dziady. Widowisko). Elementem je spajającym jest obrzęd dziadów – dokładnie przedstawiony w części II, wspominany przez Gustawa w cz. IV i odbywający się w scenie IX cz. III. W utworze znajdują się liczne wątki autobiograficzne , zawarte są w nim idee romantyzmu , także polskiego, związanego z walką narodowowyzwoleńczą z rosyjskim zaborcą .

W 1968 roku zdjęcie z afisza inscenizacji Dziadów w Teatrze Narodowym w Warszawie stało się powodem wystąpień studenckich określanych jako Marzec 1968 .

Opis utworów

Dziady część II

Ilustracja do części II Dziadów, rys. Czesław Jankowski .

II część Dziadów, chronologicznie pierwsza, powstawała w latach 1820 – 1821 ^[1], w okresie wileńsko-kowieńskim życia Adama Mickiewicza (stąd określenie Dziady Wileńsko-Kowieńskie). Została opublikowana po raz pierwszy w II tomie Poezji. Utwór poprzedza balladowy wiersz Upiór.

Ta część Dziadów skupia się wokół problematyki związanej z ludowością oraz z wczesnoromantyczną filozofią egzystencji, zawiera romantyczną koncepcję kosmosu i człowieka. Folklor w II części – zgodnie z deklaracją poety zawartą w przedmowie dzieła - stanowi źródło wyobraźni twórczej, jest również związany z określonym światopoglądem i koncepcją etyki. Wszechświat postrzegany jako tajemnicza rzeczywistość duchowa, a ludowość jest znakiem tego światopoglądu.

Mickiewicz nawiązując do ludowego obrzędu Dziadów (pogańskiego, ale poddanego w utworze "chrystianizacji"), będącego ramą konstrukcyjną utworu, pragnie na wzór tragedii greckiej wykreować dramat zakorzeniony w obrzędowości.

II część dramatu ukazuje ów obrzęd rozgrywający się w Dzień Zaduszny (w nocy) w kaplicy (sakralna czasoprzestrzeń, w której żywi mogą kontaktować się z umarłymi). Bohaterem utworu jest wspólnota, obejmująca również przeszłe pokolenia, spośród której zostaje wyodrębnionych kilka postaci.

Najważniejszą z nich jest Guślarz (funkcja wymyślona przez poetę) – kapłan sprawujący obrzęd za pomocą nakazów, rytualnych gestów i zaklęć, któremu towarzyszy chór wieśniaków wypowiadający zaklęcia i komentarze do prawd moralnych. Na Dziady przybywają trzy rodzaje duchów: lekkie - Józio i Rózia (są to dzieci, które nie doświadczyły cierpienia i dlatego nie mogą dostać się do nieba), ciężkie – widmo złego pana (upiora skazanego na wieczną mękę za zło wyrządzone poddanym, którzy pod postacią "żarłocznego ptactwa" towarzyszą mu po śmierci) i pośrednie – duch pasterki Zosi (jej wina polega na tym, że igrała z uczuciami innych).

Obrzęd ma zakończyć opowiadanie ojców dziejów. Zjawia się jednak kolejny duch, który nie reaguje na wezwania i przekleństwa Guślarza i Chóru. Duch ten zmierza w stronę jednej z wieśniaczek i wskazuje na swoje zranione serce.

W tym momencie kończy się misterium i zaczyna dramat. Dzieją się rzeczy, jak mówi Guślarz, niepojęte dla zebranych. Zjawienie się Upiora rozbija strukturę obrzędu Dziadów.

Zjawienie się tajemniczego ducha w pewien sposób tłumaczy wiersz Upiór dołączony do Dziadów przez Mickiewicza. Tytułowy bohater tego utworu - postać o nieokreślonym statusie egzystencjalnym - nie żyje, ale i nie umarł ostatecznie, jest duchem powrotnikiem skazanym za grzech (samobójstwo) na karę corocznego powtarzania swego cierpienia na świecie. Cierpienie to jest związane z nieszczęśliwą miłością i życiem wśród ludzi, którzy go nie rozumieją. Bohater Upiora nie jest jednak tożsamy z nieznaną zjawą z II części Dziadów, aczkolwiek posiada podobne cechy.

Dziady część IV

Ilustracja do części IV Dziadów, rys. Czesław Jankowski.

Ta część Dziadów, chronologicznie druga, powstała w latach 1821 – 1822 i została opublikowana w II tomie Poezji^[2]. Wraz z częścią II jest nazywana Dziadami Wileńsko-Kowieńskimi. Jest to dramat o tematyce miłosnej, w którym głównym bohaterem jest nieszczęśliwy kochanek – Gustaw. Akcja utworu toczy się w dzień zaduszny między godziną dziewiątą wieczorem a północą, natomiast miejscem akcji jest dom księdza, który w przeszłości był nauczycielem głównego bohatera.

Osobowość Gustawa została ukształtowana poprzez lekturę Nowej Heloizy Rousseau oraz Cierpień młodego Wertera Goethego ^[2]. Utwory te uczyniły z niego indywidualistę, a nawet pchnęły go do samobójstwa. Kochanka głównego bohatera, jest określana jako nadludzka dziewica, została bowiem uwznioślona i uświęcona. Jest dla niego przeznaczeniem i darem niemalże nadprzyrodzonym. Jednak od momentu poślubienia jej przez osobę bogatą i utytułowaną, dla Gustawa rozpoczyna się godzina rozpaczy^[3], przepełniona egzaltacją, miłosnym cierpieniem, udręką zazdrości. Cierpienie to zostało wyrażone językiem, jak na owe czasy bardzo nowoczesnym^[3]. Ta część jest uważana przez badaczy m.in. za studium psychologiczne^[3].

Ksiądz, słuchacz historii Gustawa, jest przez niego postrzegany za uosobienie racjonalizmu , zdrowego rozsądku i konformizmu ^[3]; potrafi posługiwać się tylko maksymami, powiedzeniami o charakterze popularnych porzekadeł, np. Pan Bóg daje, Pan Bóg bierze!, po smutkach wesele^[3]. Z kolei nieszczęśliwy kochanek reprezentuje romantyczny spirytualizm .

Dziady część III

Tablica upamiętniająca więzienie Adama Mickiewcza w klasztorze bazylianów w Wilnie

Trzecia, ostatnia ukończona część dramatu, została napisana wiosną 1832 roku^[4] i nazywana jest Dziadami Drezdeńskimi (wiąże się to z pobytem Mickiewicza w Dreźnie). Tekst opublikowano po raz pierwszy w 1832 roku jako IV tom Poezji (w wydaniu zbiorowym), oraz rok później w edycji osobnej^[4]. Przez badaczy ta część Dziadów jest uważana za arcydzieło polskiego dramatu romantycznego ^[5], m.in. ze względu na połączenie w jednym utworze problematyki polityczno-historycznej z metafizyczną.

Charakterystyczną cechą tego dramatu jest jego nieciągłość, fragmentaryczność i otwarta, swobodna kompozycja . Żaden z licznych wątków fabularnych nie został ukończony, losy bohaterów są niedopowiedziane (z wyjątkiem Doktora, który ginie od uderzenia piorunem)^[6]. Do całego cyklu nawiązuje scena IX (obrzęd tytułowych Dziadów).

Mickiewicz poszukiwał nowej formy dramatu, odmiennego od konstrukcji utworów Szekspira , Calderona , Goethego czy Schillera ^[6]. Entuzjastycznie przyjął pojawienie się dramatów Dittmera i Cavé pt. Les soirées de Nauilly, esquisse dramatiques et historiques ( 1827 )^[6], w których dostrzegał nowatorstwo.

Plan historyczny utworu dzieli się na dwie części: jawną (oficjalny wymiar rzeczywistości) i ukrytą ( martyrologia , spiski i walka narodowowyzwoleńcza)^[7]. W części jawnej (Dom wiejski pode Lwowem, Salon Warszawski, Pan Senator) poeta staje się bezlitosnym analitykiem i krytycznym obserwatorem zaprezentowanej w utworze zbiorowości. Zbiorowość ta dzieli się na "lewą" i "prawą" stronę. W części ukrytej autor zawarł swoją drezdeńską koncepcję martyrologicznej historii Polski^[8].

Jedną z cech charakterystycznych dla tej części Dziadów jest mesjanizm , polegający na eksploatowaniu paraleli pomiędzy cierpieniem Jezusa a ofiarą Polaków pozbawionych własnej państwowości i prześladowanych. Ofiara ta ma mieć, według Mickiewicza, charakter uniwersalny, stanowi bowiem powtórzenie odkupienia Chrystusa^[9]. Wyrazicielem takiej postawy w utworze jest Ks. Piotr, który posiada zdolność przewidywania przyszłości ("widzenia"). Jego przepowiednie mają charakter optymistyczny, chociaż ich treść jest bardzo nieprecyzyjna (np. liczba 44 )^[10]. Przeciwieństwem ks. Piotra w utworze jest Konrad, którego cechuje indywidualizm , świadomość własnej wyjątkowości, a nawet duma urastająca do pychy^[11]. Źródło takiej postawy tkwi w przekonaniu, że jest wielkim poetą, dzięki czemu dysponuje wyjątkową mocą (Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, / Cóż ty większego mogłeś zrobić - Boże?, sc. II, w. 54-55)^[12]. Posiada zdolność do odczuwania bólu za cały naród polski. W tzw. Wielkiej Improwizacji podnosi bunt przeciwko Bogu, żądając od Niego władzy nad światem, aby urządzić go lepiej. Oskarża Boga w ten sposób o całe zło, a do tak gwałtownych żądań popycha Konrada odczuwanie cierpień własnego narodu (Ja i ojczyzna to jedno. / Nazywam się Milijon - bo za milijony / Kocham i cierpię katusze, w. 259-261). Żąda od Stwórcy całkowitej kontroli nad ludźmi, dlatego też marzenie o szczęściu i pokoju na Ziemi nosi cechy tyranii ^[13]. Jednak Konrad nie zostaje wyraźnie w utworze potępiony^[12].

Dziady część I

Fragment niezrealizowanego pomnika Adama Mickiewicza, dłuta Henryka Kuny , przedstawiający scenę z Dziadów

Pierwsza część Dziadów ma charakter nieukończony, nie została także wydana za życia artysty. Utwór powstawał prawdopodobnie na początku 1821 roku^[14]. Autorski tytuł brzmiał: Dziady. Widowisko^[14]. Po raz pierwszy do druku trafiła w wydanym w Paryżu w 1860 roku podsumowaniu ważniejszych dzieł Mickiewicza. Zawiera zbiór niepowiązanych ze sobą scen. Pierwsza część Dziadów może być traktowana jako początek lub zakończenie cyklu.

W utworze pojawia się, podobnie jak w części II, postać Guślarza, opis obrzędu cmentarnego, oraz Chór młodzieńców i Chór młodzieży. Część badaczy uważa, że te Chóry stanowią literacką kreację filomatów , z którymi Mickiewicz w okresie pisania utworu prowadził spór filozoficzno-światopoglądowy^[15].

Historycy literatury nie potrafią odpowiedzieć na pytanie dlaczego autor ani nie ukończył tej części Dziadów, ani nie zniszczył rękopisu . Niektórzy badacze utrzymują, że ten utwór jest ukończoną całością, złożoną z luźnych fragmentów^[16].

Niektóre inscenizacje Dziadów

W Polsce

Afisz teatralny do Dziadów z 1901 r. z Andrzejem Mielewskim w roli Gustawa-Konrada

• 31.10.1901: Adama Mickiewicza "Dziady". Sceny dramatyczne, prapremiera dramatu w Teatrze Miejskim w Krakowie (obecnie Teatr im. Juliusza Słowackiego ), w opracowaniu tekstu i w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego . W roli Konrada wystąpił Andrzej Mielewski. Wyspiański dokonał licznych skrótów w tekście, rezygnując z niektórych wątków.
• 1934: Dziady. Poema – widowisko w Teatrze Polskim w Warszawie , w reżyserii Leona Schillera . Była to realizacja "Teatru Ogromnego", koncepcji rozwiniętej z idei Stanisława Wyspiańskiego i Edwarda Gordona Craiga . W roli Gustawa–Konrada wystąpił Józef Węgrzyn . Scenografię zaprojektował Andrzej Pronaszko .
• 1967: Dziady w Teatrze Narodowym , w reżyserii Kazimierza Dejmka i ze scenografią Andrzeja Stopki . Przedstawienie zyskało wymiar polityczny, zaniepokojone jego odbiorem społecznym i antyradziecką wymową władze komunistyczne nakazały zdjęcie spektaklu z afisza. Decyzja spowodowała protesty, które zapoczątkowały wydarzenia Marca 1968 . Główną rolę w przedstawieniu zagrał Gustaw Holoubek (Gustaw–Konrad), partnerowali mu m.in. Józef Duriasz (Ksiądz Piotr), Zdzisław Mrożewski (Senator), Kazimierz Opaliński (Guślarz), Barbara Rachwalska (Pani Rollison), Stanisław Zaczyk (Adolf), Ignacy Machowski (Doktor).
• 1973: Dziady w Starym Teatrze w Krakowie , w reżyserii Konrada Swinarskiego . Odtwórcą roli Konrada był Jerzy Trela . Jednym z zabiegów inscenizacyjnych było połączenie sceny z widownią poprzez budowę specjalnego pomostu. Dzięki zakwestionowaniu tradycyjnego podziału publiczność stała się aktorem, który – tak jak pozostali aktorzy – brał udział w sztuce. Przedstawienie Swinarskiego wystawiano 269 razy^[17], do roku 1983 .

Za granicą

• 1937: Dziady w Teatrze Narodowym w Sofii, w reżyserii Leona Schillera
• 1990: Dziady w Wileńskim Teatrze Dramatycznym, w reżyserii Jonasa Vaitkusa. W rolę Konrada wcielił się Valentinas Masalskis. Spektakl zawierał wszystkie części dramatu.

Film

Filmowej adaptacji dramatu dokonał w 1989 r. Tadeusz Konwicki . Lawa. Opowieść o "Dziadach" Adama Mickiewicza oprócz treści zawartych w tekście Mickiewicza odwołuje się do XX-wiecznej historii Polski (obrazy męczeństwa narodu z czasów II wojny światowej , pielgrzymka papieża Jana Pawła II , obrazy współczesnej Warszawy). Rola Gustawa–Konrada rozpisana została na dwóch aktorów: Gustawa Holoubka i Artura Żmijewskiego . W ogromnej obsadzie filmu znaleźli się też m.in. Teresa Budzisz-Krzyżanowska , Maja Komorowska , Henryk Bista , Piotr Fronczewski , Grażyna Szapołowska i Jan Nowicki .

Przypisy

Bibliografia

• Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. . 

Linki zewnętrzne

• Dziady – Adam Mickiewicz ( pol. ). [dostęp 15 listopada 2008].
• 30-lecie premiery Dziadów w reżyserii Konrada Swinarskiego ( pol. ). [dostęp 15 listopada 2008].
• Dziady w serwisie Wolne Lektury