Drawehn – Wendland

Drzewianie byli jednym z najbardziej wysuniętych na zachód plemion słowiańskich ( Słowian połabskich ), nazwa plemienia pochodzi od słowa drewo [drzewo]^[1]. Zamieszkiwali puszcze na zachodnim brzegu dolnej Łaby . Należeli do Związku obodryckiego , zanim od IX wieku przeszli pod panowanie niemieckie. Do połowy XVIII wieku mówili językiem drzewiańskim (składającym się z wielu bardzo zróżnicowanych dialektów). Obecnie dawny teren plemienny Drzewian nazywa się Wendland (pol. Kraj Wendów) na wschód od Pustaci Lüneburskiej i jest położony na południowy wschód od Hamburga w powiecie Lüchow-Dannenberg .

Historia Drzewian^[2]

Przodkowie Drzewian osiedlili się na obszarze między Łabą i późniejszymi miastami Lüneburg i Uelzen w ciągu VII wieku n.e. Rejon ich osadnictwa miał roślinność leśno-stepową, na glebach ubogich, częściowo bagnistych. Drzewianie nigdy nie stanowili na tym obszarze jedynej grupy etnicznej; żyły obok nich skupiska Germanów.

Przez następne 1000 lat prawie brak wiadomości o Drzewianach. Przyczyną jest fakt ich izolacji: byli ubogą ludnością wiejską, z trudem utrzymującą się z uprawy nieurodzajnej ziemi i z pasterstwa. Zajmowali się też uprawą lnu, bartnictwem i ciesielstwem. Z powodu ubóstwa ich kultura była skromna, ograniczała się głównie do opowiadań i pieśni przekazywanych ustnie. Poszczególne skupiska osad drzewiańskich żyły we wzajemnej izolacji (kontakty między nimi były tylko sporadyczne) o czym świadczą duże różnice między ich dialektami.

Po podporządkowaniu plemion słowiańskich na tym obszarze w 811 r., Niemcy rozpoczęli germanizację tych terenów, która na długie wieki ograniczyła się tylko do nowo powstających osad oraz germanizacji wszystkich wyższych i średnich warstw społecznych. Drzewianie jako uboga ludność wiejska pozostali na uboczu tych zmian i zachowali swój język, w przeciwieństwie do Słowian z sąsiedniej Meklemburgii , całkowicie zniemczonych od końca XVI wieku .

Drzewianie stali się od XVII wieku najbardziej na zachód wysuniętą enklawą Słowiańszczyzny; zamieszkiwali wschodnią część Księstwa Hanoweru (powstałego w 1634 ). Niemcy nazywali kraj Drzewian Wendland (kraj Wendów, czyli Słowian) lub Dräwehn (od zniekształconej nazwy tego plemienia).^[3]

W 1714 książę elektor Hanoweru Jerzy I został królem Anglii , łącząc oba państwa unią personalną. Wydarzenie to ucieszyło Drzewian (o czym wspomina Kronika Schultzego), ponieważ odtąd byli ludźmi nie książęcymi, ale królewskimi.

Odkrycie języka Drzewian

XVIII wiek przyniósł pierwsze badania języka i kultury Drzewian (na fali romantycznego zafascynowania ludowością). Po raz pierwszy o języku słowiańskim w Wendlandzie wspomniał filozof Gottfried Wilhelm Leibniz . Po nim badania podjęli głównie miejscowi pastorzy ewangeliccy, którzy sporządzili pierwsze fonetyczne zapisy dialektów.^[4]

Z końca XVII wieku pochodzi pierwszy anonimowy słownik dialektu z okręgu Dannenberg (Elbe) . W 1750 Johann Friedrich Pfeffinger napisał kolejny słownik niemiecko-drzewiański. W tym samym roku pastor z Wustrow (Wendland) Christopher Henning (1649-1719) napisał najobszerniejszy i najlepszy słownik Vocabularium Venedicum (na podstawie informacji uzyskanych od rolnika Johanna Jenieschge ze wsi Klenow).^[4]

W 1809 miejscowy lekarz Johann Heinrich Jugler (1758-1812) wydał Vollständiges Lüneburgisch-Wendisches Wörterbuch (Kompletny słownik lunebursko-wendyjski).

Autorem najbardziej obszernego dzieła dotyczącego Drzewian był Johann Parum Schultze (1677-1740), rolnik drzewiański ze wsi Süthen (okręg Lüchow), który w 1730 napisał w języku niemieckim kronikę: Die Wendländische Bauernchronik des Johann Parum Schultze (...) und ein Kleines Wendisches Lexicon^[5], która oprócz słownika zawierała także wzory rozmów niemiecko-drzewiańskich.^[6] Kronika ta oparta jest na opowiadaniach rodziny autora, noszącej nazwisko Niebur (Johann Parum przyjął przydomek Schultze [sołtys] po swoim ojcu). Książka opisuje ostatnią epokę w historii Drzewian od czasów wojny trzydziestoletniej , kiedy w okolicach Lüchowa język drzewiański był w powszechnym użyciu. W 1640 istniał jeszcze obyczaj wielkanocnych wędrówek młodzieży drzewiańskiej po okolicznych wsiach, która za śpiewane po drzewiańsku pieśni otrzymywała w podarunku jajka i kiełbasę. Ten i inne obyczaje były przez miejscowe władze niemieckie postrzegane jako gorszące. Niechętny był też stosunek ludności niemieckiej do ich drzewiańskich sąsiadów. Miejscowi nauczyciele narzekali, że język wendyjski utrudnia dzieciom przyswajanie wiedzy i trudno go wykorzenić.^[7]

Koniec odrębności etnicznej Drzewian

Germanizacja na skutek rozwoju oświaty i komunikacji czyniła w XVIII wieku szybkie postępy. Schultze zauważył, że kiedy on umrze i z nim jeszcze trzy inne osoby, nikt we wsi Süthen nie będzie wiedział, jak po drzewiańsku nazywa się pies. Można z tego wnioskować, że językiem drzewiańskim mówili około 1730 r. już tylko ludzie w średnim wieku i starsi. Inne źródła wspominają, że młodzież wykpiwała starych mówiących po drzewiańsku. W 1751 anonimowy podróżnik zauważył, że o "Wendach" miejscowa ludność niemiecka mówiła z pogardą i wstrętem, a także twierdziła, że ich język już całkowicie wymarł.^[8]

Zanik języka Drzewian był nieunikniony wobec jego całkowitej izolacji w centrum niemieckojęzycznego obszaru, braku ustalonej normy literackiej języka (dużych różnic między dialektami), bardzo niskiego statusu języka i germanizacyjnej polityki miejscowych władz.^[8]

Ostatnia kobieta, mówiąca po drzewiańsku, umarła w 1756. Niektóre wyrażenia czy słowa drzewiańskie mogły być jeszcze używane do początków XIX wieku.^[9]

Do dziś są widoczne w miejscowych dialektach północnoniemieckich zapożyczenia z języka Drzewian: mieszanie rodzajów, niekonsekwentne używanie słów posiłkowych haben/sein w czasach złożonych, zapożyczenia słownikowe i opuszczanie rodzajnika przy rzeczowniku.^[8]

Pozostały w dawnych wsiach drzewiańskich ślady charakterystycznego słowiańskiego budownictwa drewnianego oraz struktura zabudowy, w której kościół znajduje się poza głównym placem wiejskim (dawnym miejscem zebrań starszyzny). Zachował się również kobiecy strój ludowy (coraz rzadziej spotykany).

Polsko-łużyckie badania nad Drzewianami

Pierwsze informacje o Drzewianach dotarły do Polski w roku 1899 za sprawą Alfonsa Parczewskiego , który opierając się na informacjach statystycznych rządu pruskiego (A. Fircksa} opublikował artykuł na ten temat w czasopiśmie "Wisła". Wieść, że w Niemczech mogły zachować się szczątki dawnych społeczności Słowian Połabskich zelektryzowała środowiska polskich slawistów wywołując sensację. Artykuł Parczewskiego zainteresował Prezydium Akademii Umiejętności w Krakowie do tego stopnia, że postanowiło ono zlecić misję zbadania tej kwestii jednemu ze swoich członków – Arnoštowi Muce .^[10]

Latem 1901 roku łużycki badacz przeprowadził z inspiracji Polaków bardzo dokładne badania penetrując dolne Połabie w okręgach Lüchowskim i Dannenberskim, Ülzeńskim i Altmark. Ostatecznie stwierdził, że: "Język Słowian lüneburskich zanikł całkowicie już około połowy XVIII wieku (ok. roku 1750), chociaż zachowała się w tamtejszej krainie (Lüneburger Wendland) stara słowiańska grupa narodowa z typem i sposobem osiedlenia, zwyczajami i obyczajami, w charakterze i poglądach obywateli niezmieniona do dziś" ^[11]. Konkluzję tę udokumentował w formie pisemnej relacji z przeprowadzonych badań, które zostały wydane drukiem przez Akademię Umiejętności . Szczegółowy raport badań terenowych Arnošta Muki zawierał sprawozdania ze spotkań z ludźmi, opis etnograficzny zbadanego terenu, a także informacje z archiwów kościelnych i państwowych księstwa Hannoverskiego.

Język Drzewian

Porównanie niektórych słów języka drzewiańskiego z innymi językami zachodniosłowiańskimi:

Jedyna zachowana pieśń w języku drzewiańskim

Pieśń Ptasie wesele:^[12]

Kâtü mes Ninka boit? Ťelka mes Ninka boit. Ťelka rici Wâpak kâ naimo kâ dwemo: Joz jis wilťe grüzna Zena; Nemüg ninka boit Joz nemüg ninka boit.

tłum. Kto ma być panną młodą? Kawka będzie panną młodą. Kawka zaś rzekła do nich obojga: Jestem bardzo brzydką kobietą; Nie mogę być panną młodą Ja nie mogę być panną młodą.

Kâtü mes Zątik boit? Strezik mes Zątik boit. Strezik rici Wâpak kâ naimo kâ dwemo: Joz jis wilťe mole ťarl; Nemüg Zątik boit Joz nemüg Zątik boit.

tłum. Kto ma być narzeczonym? Strzyżyk będzie narzeczonym. Strzyżyk zaś rzekł do nich obojga: Jestem bardzo małym mężem; Nie mogę być narzeczonym Ja nie mogę być narzeczonym.

Kâtü mes traibnik boit? Worno mes traibnik boit. Worno rici Wâpak kâ naimo kâ dwemo: joz jis wilťe corne ťarl; nemüg traibnik boit joz nemüg traibnik boit.

tłum. Kto ma być drużbą? Gawron będzie drużbą. Gawron zaś rzekł do nich obojga: Jestem bardzo czarnym mężem; Nie mogę być drużbą Ja nie mogę być drużbą.

Kâtü mes ťauchor boit? Wauzka mes ťauchor boit. Wauzka rici Wapak ka naimo ka dwemo: joz jis wilťe glupcit ťarl; nemüg ťauchor boit joz nemüg ťauchor boit.

tłum. Kto ma być kucharzem? Wilk będzie kucharzem. Wilk zaś rzekł do nich obojga: Jestem bardzo podstępnym mężem; Nie mogę być kucharzem Ja nie mogę być kucharzem.

Kâtü mes senkir boit? Zojąc mes senkir boit. Zojąc rici Wapak ka naimo ka dwemo: joz jis wilťe drale ťarl; nemüg senkir boit joz nemüg senkir boit.

tłum. Kto ma być podczaszym? Zając będzie podczaszym. Zając zaś rzekł do nich obojga: Jestem bardzo szybkim mężem; Nie mogę być podczaszym Ja nie mogę być podczaszym.

Kâtü mes spelmann boit? Büťan mes spelmann boit. Büťan rici Wapak ka naimo ka dwemo: joz jis wilťe dauďe rât; nemüg spelman boit joz nemüg spelman boit.

tłum. Kto ma być grajkiem? Bocian będzie grajkiem. Bocian zaś rzekł do nich obojga:Ja mam bardzo długi dziób; Nie mogę być grajkiem Ja nie mogę być grajkiem.

Kâtü mes taisko boit? Laiska mes taisko boit. Laiska rici Wapak ka naimo ka dwemo: Rüzplâstaite müją pauzą; Będe wosa taisko Będ wosa taisko.

tłum. Kto ma być stołem? Lis będzie stołem. Lis zaś rzekł do nich obojga: Rozpłaszczcie mój tyłek; Będę waszym stołem Będę waszym stołem.

Literatura

• Heydzianka-Piłatowa J., Przebieg wynarodowienia Drzewian połabskich w świetle kroniki chłopskiej Jana Parum Schulzego, "Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej" XIX, 1980, s. 131-136.
• Firckse, A., Die preussische Bevölkerung nach ihrer Muttersprache, "Zeitschrift des kön. preussische statliche Bureaus" 1893, Bd. XXXIII.
• Polański K., Problem różnic gwarowych w języku połabskim, "Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej" V, 1965, s. 365-369.
• Rost P., Die Sprachreste der Draväno der Draväno-Polaben in Hannöverschen, Leipzig 1907.
• Salmer W., Sprachstudien im Lüneburger Wendland, s. 6 i n.
• Karol Arnošt Muka, Szczątki języka połabskiego Wendów Luneburskich, [in:] Materiały i prace Komisyi językowej Akademii Umiejętności w Krakowie, t. I, Kraków 1904, s. 313-569.
• Paul Rost, Die Sprachreste der Drawno-Polaben In Hannöverschen, Leipzig 1907.
• „Etnografia Słowiańska”, z. 1, Adam Fischer, Lwów-Wa-wa 1932;
• „Johann Parum Schultze 1677-1740”, praca zbiorowa, Lüchow 1989;
• „Przemiany etniczne na Pomorzu Zachodnim”, Kazimierz Ślaski, Poznań 1954;
• „Szkice średniowieczne”, Jerzy Strzelczyk, Poznań 1987;
• „Vedlandische Volkstrachten”, praca zbiorowa, Lüchow 1992.

Przypisy

1. ↑ Ewa Siatkowska, Dlaczego Drzewianie połabscy nie mieli ogólnonarodowego języka? [w:] "Rodzina języków zachodniosłowiańskich" (s.242-250), PWN, Warszawa 1992, , s.243
2. ↑ Ewa Siatkowska,op.cit., s.242-244
3. ↑ Paul Rost, Die Sprachreste der Drawno-Polaben In Hannöverschen, Leipzig 1907
4. ↑ ^{4,0 4,1} Ewa Siatkowska,op.cit., s.244
5. ↑ Johann Parum Schultze; Karl Kowalewski (Hrsg.): Die Wendland Chronik des Dorfschulzen Johann Parum Schultze aus Süthen, geschrieben in der ersten Hälfte des 18. Jahrhunderts. AJB-Verlag Lüchow 1991 ()
6. ↑ „Johann Parum Schultze 1677-1740”, praca zbiorowa, Lüchow 1989;
7. ↑ Ewa Siatkowska,op.cit., s.244-246
8. ↑ ^{8,0 8,1 8,2} Ewa Siatkowska,op.cit., s.249
9. ↑ Heydzianka-Piłatowa J., Przebieg wynarodowienia Drzewian połabskich w świetle kroniki chłopskiej Jana Parum Schulzego, "Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej" XIX, 1980, s. 131-136.
10. ↑ # Karol Arnošt Muka, Szczątki języka połabskiego Wendów Luneburskich, [in:] Materiały i prace Komisyi językowej Akademii Umiejętności w Krakowie, t. I, Kraków 1904, s. 313-569.
11. ↑ "Slovanský přehled", s. 7)
12. ↑ Ewa Siatkowska,op.cit., s.248

Linki zewnętrzne

• Adama Sengebuscha "Wspomnienie o Słowianach Połabskich"

Zobacz też

Słowianie zachodni , Słowianie , plemiona słowiańskie , Smolińcy