Druga repatriacja 1955-1959 (w rzeczywistości depatriacja) – druga fala przymusowych przesiedleń ludności polskiej z terenów II Rzeczypospolitej utraconych w wyniku porozumień jałtańskich na rzecz Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich na tereny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przeprowadzona w latach 1955 – 1959 ; w latach 1944 – 1946 przeprowadzono pierwszą repatriację .

Położenie ludności polskiej w ZSRR w okresie poprzedzającym drugą repatriację

W latach 1947 – 1955 nierepatriowana z dawnych kresów wschodnich II RP ludność polska, której liczebność można szacować od kilkuset tysięcy do miliona osób, znalazła się w położeniu niezwykle ciężkim i trudnym. Pozbawieni własnej inteligencji , której większość wyjechała do Polski, Polacy stawiać musieli czoła krwawym konfliktom jakie rozlewały się wówczas po zachodnich rubieżach ZSRR . W latach 1945 – 1956 na Litwie trwała wojna domowa pomiędzy komunistami a niepodległościowym podziemiem litewskim, której ofiarami padło od kilkudziesięciu do kilkuset tysięcy osób - uśmierconych w walkach lub wywiezionych na Syberię . Zwalczające litewską partyzantkę władze sowieckie starały się wykorzystać polsko-litewskie antagonizmy do własnych celów i skłonić ludność polską do walki z Litwinami. Sowieckie służby bezpieczeństwa nakazywały swoim funkcjonariuszom antagonizować stosunki polsko-litewskie poprzez używanie języka polskiego przy porozumiewaniu się podczas akcji pacyfikacyjnych w litewskich wsiach. Miało to utwierdzić Litwinów w przekonaniu, że Polacy masowo zaciągają się do sowieckich oddziałów pacyfikacyjnych.

Na Białorusi pomiędzy Grodnem a Nowogródkiem działały do początku lat pięćdziesiątych polskie oddziały partyzanckie wywodzące się z AK .Były to zgrupowania związane z takimi strukturami jak Samoobrona Wołkowyska, Samoobrona Nowogródzka oraz Obwód AK 49/67 w rejonie Szczuczyna i Lidy . Walka z nimi powodowała zaostrzanie się sowieckiego terroru wobec zamieszkujących tam osób narodowości polskiej.

Na wymienione wyżej konflikty nałożyła się polityka Stalina , który w latach 1948 – 1952 przystąpił do forsowania planu masowej kolektywizacji rolnictwa , co musiało uderzyć w rodziny chłopskie, w tym także polskie. Dlatego też w okresie kolektywizacji wywieziono na Syberię całe wsie polskie z Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny i Tarnopolszczyzny oraz licznych Polaków pozostających jeszcze we Lwowie. Po śmierci Stalina w 1953 roku terror radziecki nieco zelżał i pozwolono deportowanym na powrót do swoich dawnych miejsc zamieszkania.

Zmieniły się również wytyczne Kremla w stosunku do ludności polskiej na Wileńszczyźnie. Władze radzieckie starały się po zgnieceniu litewskiego oporu znaleźć w Litewskiej SRR przeciwwagę dla ludności litewskiej. Rolę tę miała pełnić ludność polska. Dlatego w 1953 roku zezwolono na zorganizowanie w tej republice ZSRR polskiego szkolnictwa podstawowego i średniego. Oddano do polskiej dyspozycji jedną wyższą uczelnię - Państwowy Wileński Instytut Pedagogiczny. Polacy uzyskali możliwość zakładania własnych ludowych zespołów pieśni i tańca oraz amatorskiego teatru ludowego. Otrzymali również jedną gazetę " Czerwony Sztandar " i prawo do krótkich audycji radiowych. Mimo że wszystkie te posunięcia miały służyć Kremlowi do wygrywania antagonizmów polsko-litewskich dla własnych celów i korzyści należy jednak zaznaczyć, iż stworzono warunki do odrodzenia się polskiej inteligencji i kultury polskiej na Wileńszczyźnie. Były to warunki jak na republiki ZSRR dosyć wyjątkowe, o jakich nie mogliby nawet pomarzyć Polacy na Białorusi i Ukrainie, a nawet na samej Litwie poza Wileńszczyzną. Na odrodzenie się polskiej warstwy inteligenckiej należało jednakże poczekać przynajmniej 20 lat. W roku 1960 nastąpił kolejny zwrot w polityce władz ZSRR wobec polskiej ludności na Wileńszczyźnie. Została ona poddana silnej presji rusyfikacyjnej oraz sowietyzacji. Zmiana sytuacji geopolitycznej u schyłku lat osiemdziesiątych XX wieku spowodowała kres rusyfikacji i sowietyzacji Polaków, ale zapoczątkowała również wzmożenie na nich presji lituanizacyjnej. W roku 1988 wprowadzono bowiem nakaz nauki języka litewskiego na terenach z przewagą ludności polskiej.

Druga fala repatriacji 1955-1959

W roku 1955 w okresie "odwilży" po śmierci Stalina nowa ekipa rządząca ZSRR zainspirowała kampanię powrotu więźniów politycznych przetrzymywanych w łagrach do ich krajów macierzystych. Wstępem do akcji uwalniania więźniów była zawarta w 1955 roku umowa między Chruszczowem a Adenauerem o powrocie z ZSRR niemieckich jeńców wojennych . Ponieważ akcja objęła również przetrzymywanych Polaków, to już w końcu 1955 roku powróciło do Polski kilka tysięcy ludzi . Stronie polskiej chodziło jednakże nie tylko o więźniów, ale i o ludność zamieszkałą na dawnych kresach wschodnich II RP , która nie została stamtąd ewakuowana w latach 1944 - 1946 . W celu wyjednania u władz sowieckich zgody na ich repatriację, do Moskwy udali się 15 listopada 1956 roku Władysław Gomułka oraz Józef Cyrankiewicz . Dzięki ich staraniom udało się do końca 1956 roku zwolnić do Polski następną grupę 29 tysięcy Polaków. Ostateczne porozumienie repatriacyjne zawarli 25 marca 1957 roku ministrowie spraw wewnętrznych Władysław Wicha i Nikołaj Dudorow. Przewidywało ono repatriację wszystkich osób , które przed 17 września 1939 posiadały obywatelstwo polskie oraz ich współmałżonków i dzieci . Posiadanie takiego obywatelstwa należało jednak udowodnić, co spadało na stronę polską. Mimo że porozumienie przygotowano od strony formalnej całkiem dobrze, to jednak akcja repatriacyjna nie przebiegała sprawnie. Brakowało dokumentów - często zniszczonych w okresie stalinowskim, które miały udowodnić posiadanie polskiego obywatelstwa. Bardzo trudno było dotrzeć do rozrzuconej na kresach oraz w całym ZSRR ludności polskiej i poinformować ją o możliwości wyjazdu do Polski. Sprawę sabotował też nadzwyczajny pełnomocnik rządu do spraw repatriacji Stanisław Kalinowski, który jako stalinowski prokurator sam przyczyniał się wcześniej do wywożenia ludzi na wschód. Pomimo trudności z roku na rok wzrastała liczba repatriantów:

• w roku 1955 wyjechało do Polski 6429 osób,
• w roku 1956 - 30 787 osób,
• w roku 1957 - 93 872 osoby,
• w roku 1958 - 85 865 osób,
• w ostatnim roku repatriacji 1959 - 32 292 osoby.

W sumie w latach 1955-1959 repatriowano łącznie 245 501 osoby. Zaledwie 22 260 osób pochodziło z łagrów i miejsc osiedlenia w głębi ZSRR. Reszta pochodziła z kresów wschodnich . Z Litwy , a głównie Wileńszczyzny wyjechały 46 552 osoby, z Białorusi (dawne ziemie grodzieńska i nowogródzka) 100.630 osób, z Ukrainy 76.059 osoby. Przesiedleńców kierowano głównie na ziemie zachodnie (np. na ziemię lubuską ) i zatrudniano w Państwowych Gospodarstwach Rolnych . Po repatriacji Ukrainę zamieszkiwało nadal ok. 360 tys. Polaków (okolice Żytomierza , Berdyczowa , Płoskirowa ). Warto zauważyć, że w tym samym roku (1959) sowiecki spis zanotował we Lwowie 59,1 tysięcy Polaków. Ta znaczna liczba osób narodowości polskiej była efektem napływu ludności polskiej z prowincji jak i powrotu wielu zesłańców. Na Białorusi żyło ok. 540 tys., a na Litwie ok. 230 tys. Polaków ( Wileńszczyzna i Grodzieńszczyzna ). W czasie drugiej repatriacji wyjechało do Polski wiele znanych później osobistości m.in. Czesław Juliusz Wydrzycki znany potem jako Czesław Niemen oraz Lew Rywin .

Od roku 1958 po okresie w miarę harmonijnej współpracy z instytucjami repatriacyjnymi PRL władze sowieckie zwłaszcza na Białorusi zaczęły hamować proces migracji ludności polskiej do Polski wywierając presję psychologiczną na chętnych do repatriacji i poprzez jej zastraszanie zniechęcały do wyjazdu. Powtórzyła się sytuacja z lat poprzedniej repatriacji 1944-1946.

Zestawienie liczby repatriowanych z dawnych kresów wschodnich w latach 1955-1959

Osobistości

• Bolesław Gleichgewicht
• Czesław Niemen
• Lew Rywin
• Aleksander Jurewicz - pisarz i poeta z Lidy
• Jerzy Różanowski, radziecki wywiadowca, żołnierz Armii Własowa, AL, AK, Workuta (wspomnienia w ZNiO [1] )

Zobacz też

• pierwsza repatriacja 1944-1946
• wysiedlenie Polaków ze Lwowa
• Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939-1946

Linki zewnętrzne

• Druga repatriacja z BSSR 1955-59, Z.J.Winnicki, Biblioteka Kresowa