Chorągiew biskupa chełmińskiego spod Grunwaldu

Diecezja chełmińska została utworzona 28 lipca 1243 roku decyzją legata papieskiego Wilhelma z Modeny , a zniesiona bullą papieża Jana Pawła II z 25 marca 1992 r.

Biskupi chełmińscy początkowo rezydowali w Chełmży , a w latach 1257 - 1773 ich siedzibą był zamek w Lubawie . Nazwa diecezji nie pochodzi jednak od Chełmży (przym. chełmżyński), ale od Chełmna i ziemi chełmińskiej .

Historia diecezji

Początki diecezji sięgają 1216 roku, kiedy papież Innocenty III mianował biskupa misyjnego Chrystiana , którego później nazwano biskupem Prus . Miał on w oparciu o kasztelanie chełmińską należącą do księstwa mazowieckiego i podlegającego diecezji płockiej prowadzić misję wśród Prusów. W 1222 r. Konrad I mazowiecki - książę mazowiecki podarował mu ziemię chełmińską, a biskup płocki Gedko - nadał prawa biskupie. Jednak aż do 1243 trwał spór pomiędzy Stolicą Apostolską a Chrystianem o podział diecezji w Prusach , zakończony ostatecznym wytyczeniem granic i utworzeniem diecezji chełmińskiej.

Pierwszym biskupem chełmińskim został dominikanin Heidenryk (Henryk) pochodzący z Górnej Saksonii . Diecezja wchodziła w skład metropolii ryskiej , co przez 300 lat było kolejnym powodem do zatargów.

W VIII punkcie II pokoju toruńskim stwierdzono: Również, aby można było rozwiać zupełnie poszczególne chmurki nienawiści i uraz przez zjednoczenie niniejszego pokoju i przymierza, doszliśmy dla dobra pokoju i zgodziliśmy się między sobą ze wspomnianym najjaśniejszym panem Kazimierzem królem i Królestwem jego Polskim, że biskupstwo chełmińskie wróci do kościoła gnieźnieńskiego, a odtąd i nadal będzie wspomnianemu kościołowi polskiemu i gnieźnieńskiemu jako prymasowskiemu we wszystkim posłuszne i poddane, a z zakonnego na świeckie z łaski i władzą papieża ma być przemienione, na co zarówno my Ludwik mistrz, (jak) i komturowie nasi wyraźną daliśmy i dajemy zgodę: (Biskupstwo to), ze swoją diecezją i wszystkimi grodami, miastami, miasteczkami i twierdzami, mianowicie Chełmżą , Lubawą , Kurzętnikiem , Wąbrzeźnem i wszystkimi okręgami, szlachtą, wasalami, wsiami i przynależnościami wszystkimi, pozostanie pod władzą, opieką i obroną wspomnianego pana Kazimierza króla, i Królestwa jego Polskiego. Nie zostało to jednak zrealizowane.

Także po II pokoju toruńskim w 1466 r. część diecezji pomezańskiej znalazła się w granicach Prus Królewskich . Tereny te zostały już w XV w. powierzone w administrację biskupom chełmińskim . Po 1525 r., wyniku przejścia na luteranizm biskupów pomezańskich, okolice Nowego Miasta i Łasina , zostały całkowicie wcielone do obszaru diecezji chełmińskiej. Pozostałe tereny diecezji pomezańskiej, leżące w granicach Rzeczypospolitej, a należące do województwa malborskiego , zostały oddane w jurysdykcję biskupów chełmińskich, choć zachowały tradycyjną nazwę diecezji pomezańskiej. Zostało to oficjalnie potwierdzone przez kurię rzymską w 1550 i 1601 r.

W 1505 król Aleksander Jagiellończyk proponował wcielenie diecezji do projektowanej archidiecezji warmińskiej . W 1566 nastąpiła sekularyzacja Rygi i odtąd biskup chełmiński dobrowolnie brał udział w synodach metropolii gnieźnieńskiej . Odtąd do 1763 roku biskupi chełmińscy używali także tytułu biskupów pomezańskich (podobnie jak warmińscy używali tytułu biskupów sambijskich).

Ostateczne przyłączenie do Gniezna nastąpiło dopiero w 1821 r., kiedy papież Pius VII bullą De salute animarum z 16 lipca wytyczył nowe granice diecezji w państwie Pruskim . Diecezja chełmińska została wtedy znacznie powiększona o archidiakonat pomorski, ziemię Krajeńską oraz okolice Górzna i Działdowa . Stolica biskupstwa została w 1824 r. przeniesiona do Pelplina .

Wybuch II wojny światowej otworzył najbardziej tragiczny rozdział w historii diecezji chełmińskiej. Okupanci niemieccy zamordowali 356 kapłanów kapłanów diecezjalnych, w tym niemal wszystkich kanoników pelplińskich oraz profesorów tamtejszego Wyższego Seminarium Duchownego i słynnego Collegium Marianum ^[1]. Katedrę w Pelplinie obrabowano i zbezczeszczono, urządzając w niej szkołę policyjną. Archiwum diecezjalne wywieziono. Również wiele innych kościołów pozamykano, przeznaczając budynki na inne cele ( garaże , kina , magazyny ), dokonywano aktów profanacji i złośliwych zniszczeń (między innymi obiektów sakralnych Kalwarii Wejherowskiej ). Używanie języka polskiego podczas mszy , a nawet spowiedzi , było surowo karane. W dniu 29 listopada 1939 r., Stolica Apostolska mianowała niemieckiego biskupa Gdańska, Karola Marię Spletta , administratorem diecezji chełmińskiej (pod nieobecność biskupa Wojciecha Okoniewskiego, który po wybuchu wojny zbiegł za granicę)^[1].

W 1992 roku, papież Jan Paweł II bullą Totus tuus Poloniae populus z 25 marca 1992 r. zreorganizował administrację Kościoła w Polsce. Utworzona została m.in. metropolia gdańska oraz diecezje pelplińska i toruńska , która swym zasięgiem terytorialnym nawiązała do pierwotnych granic likwidowanej wolą papieża diecezji chełmińskiej.^[2]

Dekanaty diecezji chełmińskiej w 1928 roku

• dekanat brodnicki
• dekanat chełmiński
• dekanat chełmżyński
• dekanat chojnicki
• dekanat czerski
• dekanat fordoński
• dekanat gniewski
• dekanat golubski
• dekanat grudziądzki
• dekanat kamieński
• dekanat kartuski
• dekanat kościerski
• dekanat lidzbarski i pomezański
• dekanat lubawski
• dekanat nowski
• dekanat nowomiejski
• dekanat pucki
• dekanat radzyński
• dekanat starogardzki
• dekanat świecki
• dekanat tczewski
• dekanat toruński
• dekanat tucholski
• dekanat wąbrzeski
• dekanat wejherowski
• dekanat żukowski

Bierzgłowo, Działdowo, Lembarg, Łasin, Nowe Miasto Lubawskie,

Kapituła

Chełmińska kapituła katedralna powstała w 1251 roku. Kolegiata została powołana 1519 r. przy kościele Wniebowzięcia NMP w Chełmnie , ale decyzja nie została zrealizowana. Od około 1821 do 1832 istniała kolegiata w Kamieniu Krajeńskim przy kościele NMP i św. Apostołów Piotra i Pawła. Ponownie została erygowana w 1964 roku. Druga kolegiata istniała od 1960 r. w Chełmży w dawnej katedrze Trójcy Przenajświętszej.

Przypisy

Linki zewnętrzne

• "Diecezja chełmińska : zarys historyczno-statystyczny" , Pelplin 1928 - wersja zdigitalizowana w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej
• Fankidejski Jakub "Klasztory żeńskie w dyecezyi chełmińskiej" - wersja zdigitalizowana w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej
• Fankidejski Jakub "Obrazy cudowne i miejsca w dzisiejszej dyecezyji chełmińskiej" - wersja zdigitalizowana w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej
• Fankidejski Jakub "Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej dyecezyji chełmińskiej" - wersja zdigitalizowana w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej
• Glemma Tadeusz "Historiografia diecezji chełmińskiej aż po rok 1821" , Kraków 1926 - wersja zdigitalizowana w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej

Zobacz też

• biskupi chełmińscy
• diecezje pruskie , diecezja pelplińska , diecezja toruńska