Położenie Islandii

Położenie Islandii na Grzbiecie Śródatlantyckim

Zdjęcie satelitarne Islandii zimą

Mapa Islandii

Islandia zlokalizowana jest na wyspie o tej samej nazwie , położonej w północnej części, a także na równiku Oceanu Atlantyckiego , nieco na południe od koła podbiegunowego północnego . Od położonej od niej na zachód Grenlandii oddziela ją Cieśnina Duńska .

Ogółem Islandia zajmuje powierzchnię 103 125 km², z tego 2,796 km² stanowią wody wewnętrzne.

Punkty skrajne:

• N – Rifstangi , 66°32' N
• S – Kötlutangi, 63°23' N
• W – Bjargtangar, 24°32' W
• E- Gerpir, 13°29' W

Budowa geologiczna

Zobacz więcej: Wulkany Islandii

Islandia jest zbudowana głównie ze skał wulkanicznych, przeważnie trzeciorzędowych^[1]. Wśród skał dominują bazalty , brekcji , tufów bazaltowych, popiołów ^[2]. Znajdujące się na wyspie wulkany należą do trzech grup: wulkany tarczowe, maary oraz wulkany powstały wzdłuż szczelin. Obecnie działalność wulkaniczna jest związana głównie z rozciąganiem podłoża^[1].

Okres trzeciorzędu

Początek trzeciorzędu był burzliwym okresem dziejów Islandii. Orogeneza alpejska wywołała zmiany tektoniczne w obrębie Atlantyku i pobudziła aktywność wulkaniczną tego obszaru. Wielokrotne wylewy wulkaniczne doprowadziły do utworzenia wielowarstwowego pomostu łączącego Europę z Ameryką. Pod koniec trzeciorzędu, gdy aktywność wulkanów osłabła, nastąpił okres stopniowego zagłębiania się pomostu i jego bardziej lub mniej gwałtownej erozji. Wówczas to pomost rozpadł się, pozostawiając po sobie ślady, takie jak Islandia.

Okres czwartorzędu

W okresie czwartorzędu aktywność tektoniczna znów się nasiliła, a lawa ponownie wylała się na powierzchnię Islandii, przykrywając skały trzeciorzędowe. Aktywności wulkanicznej towarzyszyły trzęsienia ziemi.

Rzeźba

W rzeźbie Islandii dominują wyżyny i płaskowyże pochodzenia wulkanicznego. Obszary płaskowyżów i wyżyn wznoszą się na wysokość od 700 do 1 000 m n.p.m. Niewielkie niziny znajdują się na południu wyspy. Niziny są pokryte sandrami i innymi formami polodowcowymi. Najwyższym szczytem Islandii jest Hvannadalshnúkur mający 2 119 m^[2]. Pozostałę stożki wulkaniczne wznoszą się średnie na 1 400 - 1 600 m n.p.m. 11,6% powierzchni kraju jest pokryta lądolodem i lodowcem^[1]. Największym lądolodem w Islandii jest Vanta o powierzchni około 9000km^2[2].

Wulkany na Islandii

Położona na " gorącym punkcie " Grzbietu Śródatlantyckiego ma wiele (ok. 130) również czynnych wulkanów (przez ponad tysiąc lat, od kiedy wyspa jest zasiedlona przez ludzi, zanotowano aktywność osiemnastu). Największy z nich to Askja . Jego wybuch w 1875 spowodował deszcz popiołu w Sztokholmie. W 1783 roku wulkan Laki , wyrzucił pokrył lawą przeszło 500 km². Najaktywniejszym islandzkim wulkanem jest Hekla (1447 m n.p.m.), najwyższym Hvannadalshnukur (2119 m n.p.m.). Wskutek wybuchu Laki w 1783 roku zginęła olbrzymia liczba zwierząt hodowlanych, co spowodowało klęskę głodu, ta zaś pociągnęła za sobą śmierć 9500 osób (20% ówczesnej ludności wyspy). Trzęsienia ziemi są częste i nieraz w skutkach bardzo groźne, podobnie jak wybuchy wulkanów. Bardzo liczne i związane z wulkanami są gorące źródła, często wykorzystywane do celów gospodarczych (wody geotermalne). Jednym z nich jest Wielki Gejzer.

Klimat

Temperatura

Temperatura w Islandii wykazuje niewielką zmienność. Maksymalne średnie temperatury występują na południu wyspy w lipcu, kiedy średnia temperatura wynosi około 10 °C^[3]. Natomiast średnie minimalne na północy, kiedy temperatura stycznia i lutego wynosi -6 °C. Wybrzeża są cieplejsze od interioru o około 2 °C Ze względu jednak na gorące źródła oraz Golfstrom , występują często sytuacje anormalne kiedy temperatura w styczniu może wynieść nawet 10 °C a w lipcu do około -3 °C^[3].

Temperatury maksymalne w ekumenach w porze letniej wynoszą około 26-30 °C (na wyspie Grimsey). Temperatury minimalne w obszarach zamieszkanych mogą wynieść nawet do -30 °C^[3].

Wiatr i stosunki baryczne

Na Islandii tworzą się niże baryczne ze względu na różnice w temperaturze pomiędzy ciepłym prądem zatokowym a zimnym prądem labradorskim. Powoduje to, że w miejscu powstania niżu nie ma praktycznie wiatru jednakże kiedy niż się się przesuwa powstają bardzo silne wiatry. Na wybrzeżu Islandii wiatry te występują około 1-3 razy w miesiącu natomiast w bardziej odległych wyspach nawet 10-13^[3].

Opady i wilgotność

Roczna suma opadów na Islandii waha się od 400 w centrum przez 500-600 mm na fiordach północnych do 1200-1600 na południowym wschodzie. Najwięcej opadów przypada jesienią i zimą. Liczba dni z opadem na wybrzeżu jest znacznie większa niż w centrum wyspy. Opady śniegu mogą występować również latem, natomiast zimą są notowane deszcze. Pokrywa śnieżna utrzymuje się przeważnie od początku listopada do końca kwietnia. W niektórych miejscach szczególnie w górach występuje pokrywa wieloletnia^[3].

Wilgotność względna w Rejkiawiku waha się od 76% w maju do 86% w styczniu^[3].

Usłonecznienie

Zimą ze względu na bardzo krótki dzień oraz zachmurzenie usłonecznienie stycznia wynosi około 50 godzin latem kiedy długość dnia dochodzi do 22 godzin usłonecznienie wynosi około 130-160 godzin. Roczna suma usłonecznienia waha się od 1000 na wschodzie do 1200-1400 na zachodzi wyspy. W ciągu roku całkowita suma promieniowania słonecznego jest mniejsza niż 2930MJ/m². W styczniu bilans ten jest ujemny wynosi średnio -4MJ/m² dziennie. Natomiast latem wynosi 10-13MJ/m² na dzień^[3].

Hydrologia

Zobacz więcej: Lodowce Islandii , Rzeki Islandii

Islandia jest najbardziej zasobnym w wodę państwem na świecie. Blisko 11% powierzchni Islandii stanowią lodowce , z których największe są: Vatnajökull – 8 300 km², Langjökull – 953 km², Hofsjökull – 925 km², Mýrdalsjökull - 695 km², Drangajökull – 199 km², Eyjafjallajökull – 107 km², Snæfellsjökull . Rzeki wypływające promieniście z wnętrza wyspy uchodzą do wód Oceanu Atlantyckiego są w głównej mierze zasilane przez lodowce oraz topniejące śniegu. W mniejszym stopniu zasilają je opady deszczu. Największe rzeki to Þjórsá – 230 km, Hvítá – 40 km. Na obszarze Islandii występują jeziora głównie pochodzenia lodowcowego, ale i także pochodzenia tektonicznego. W kraju wystepuja też wulkaniczne jeziora błotne i gorące źródła. Największe jeziora: Þórisvatn – 83-88 km², 114 m głębokości, Þingvallavatn – 82 km², 114 m, Lagarfljót (Lögurinn) – 53 km², 112 m, Mývatn – 37 km², 4,5 m, Hvitárvatn – 30 km², 84 m. Typowym zdarzającym się co kilka lat zjawiskiem są katastrofalne powodzie wywołane przez erupcje wulkanów, które powodują błyskawiczne topnienie lodów.

Użytkowanie ziemi i gleby

(dane szacunkowe, 2005)

• ziemie uprawne: 1,25%
• łąki i pastwiska: 20,4%
• lasy: 1,44%
• pozostałe grunty i nieużytki: 76,9%

Gleby Islandii

Islandia leży w w sektorze glejowych i alferhumusowych gleb tundrowych. Oprócz Islandii w tej strefie leży jeszcze prawie cała Grenlandia północne pobrzeże Rosji oraz północna część Kanady i fragment Alaski^[4]. Gleby te znajdują się nie na skale macierzystej a na wieloletniej zmarzlinie. Ich sezonowe rozmarzanie i zamarzanie powoduje, że gleby te zawierają bardzo dużo wody^[5]. Ze względu na klimat oraz zmarzlinę, która jednak na Islandii jest znacznie niżej niż wynikało by to z szerokości geograficznej, gleby porastają głównie trawy. Gleby występujące na Islandii ze względu na niską popielność mają niski poziom humusowy, co powoduje niską klasę bonitacyjną tych gleb. Dodatkowym problem w uprawie jest zbyt kwaśny odczyn gleby^[6].

Gleby Islandii posiadają czerwonawo-brązowe zabarwienie. Są dwie koncepcje źródła tego zabarwienia jedna głosi, że przyczyną zabarwienia jest obecność wytrącanych związków żelaza. Druga z kolei hipoteza głosi, że substancja pochodzi od porostów żyjących na tym terenie^[7].

Flora Islandii

Flora Islandii jest uboga i choć to wyspa, nie obfituje w gatunki endemiczne. Z 344 gatunków naturalnie występujących tam roślin, 339 spotyka się w innych krajach Skandynawii, zwłaszcza w Norwegii. Jedna z najpiękniejszych "oaz" roślinnych Islandii znajduje się na północ od jeziora Hvitarvatn, u podnóża lodowca Langjökull, na wysokości ok. 450 m n.p.m., i otoczona jest żwirowymi półpustyniami.

Islandzkie półpustynie

Porosty naskalne

Przedpola lodowców islandzkich to prawie pozbawione życia organicznego piaskowo-żwirowe moreny, pustynie powstałe w miejscach, które opuścił lodowiec. W dolinach wyżłobionych przez spływające wody z lodowca gdzieniegdzie spotkać można zagłębienia z wodą stojącą, w której zaczynają się rozwijać glony – jeden z pierwszych etapów sukcesji. W odległości kilkuset metrów od czoła lodowca, a także na zboczach moren, rośnie roślinność pionierska: porosty naskalne, mchy , szczawiór , rogownice i wełnianka .

Roślinność drzewiasta

Roślinność drzewiasta Islandii jest uboga, tworzą ją głównie zarośla brzozy (Betula odorata), jarzębiny (Sorbus aucuparia), wierzby (formy krzaczaste), jałowca . Prawdziwe lasy tworzy tylko brzoza, ewentualnie z domieszką jarzębiny i wierzby. Lasy islandzkie charakteryzują się bogatym runem i stosunkowo urozmaiconą fauną. Największe lasy brzozowe spotyka się na wybrzeżu, w okolicach Akureyri.

Roślinność łąkowa i tundrowa

Lepnica bezłodygowa

Najczęstszymi formacjami roślinnymi Islandii są łąki i tundra . Wiele z gatunków występujących tam roślin naczyniowych spotyka się również w górach Europy środkowej, jak choćby dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetala), lepnica bezłodygowa (Silene acaulis), arcydzięgiel litwor (Archangelica officinalis), róża alpejska (Rosa spinosissima). Do pospolitych roślin islandzkich należą: wrzos , czarna jagoda , żurawina , borówka brusznica , krzaczaste gatunki wierzby i brzozy.

Fauna Islandii

Fauna Islandii należy do krainy subarktycznej królestwa palearktycznego . Fauna lądowa Islandii jest jeszcze uboższa niż świat roślinny tej wyspy. W stanie dzikim żyją na niej – nie licząc zwierząt zawleczonych lub umyślnie sprowadzonych przez człowieka (między innymi gryzonie – myszy i szczury ) – tylko 2 gatunki ssaków: niedźwiedź polarny (zimą, gdy dzięki krom dociera do wyspy) oraz lis polarny . W 1770 roku sprowadzono na wyspę renifery , które jednak okazały się trudne w hodowli i zdziczały. Ongiś na Islandii żyły żaby , które wyginęły jednak w pierwszej połowie XIX wieku. Z bezkręgowców należy wymienić ślimaki (błotniarki, zatoczek), a także różne owady (w tym komary ) i pająki . Najbardziej urozmaiconą grupę stanowią na wyspie ptaki , występujące tu w liczbie ok. 100 gatunków. Około połowy gatunków stanowią ptaki wodne: mewy , alki , nury i inne, gnieżdżące się na ptasich skałach na południu wyspy. Mieszkańcy udomowili też kaczki edredony , które dostarczają puchu i mięsa.

Zmiany naturalne i antropopresja

Trzeciorzęd

W trzeciorzędzie Islandię porastały bujne lasy liściaste z jesionem , dębem , lipą , bukiem i in. Ich zwęglone szczątki tworzą obecnie pokłady węgla brunatnego o niewielkiej jednak miąższości.

Czwartorzęd

W czwartorzędzie powstały na Islandii, w zagłębieniach ukształtowanych przez wody topniejących lodowców, liczne pokłady torfu , których miąższość nie przekracza jednak 3-4 metrów.

Czasy historyczne

W 872 roku na Islandię przybyło ok. 900 rodów norweskich i od tego czasu można mówić o wpływie człowieka na przyrodę Islandii. Miejsce lądowania wybierano wyrzucając do wody zabrane sprzed norweskich domostw pale z wizerunkami bogów; poszczególne rody osiedlały się w miejscu, w którym wyrzuciła je woda. Zupełnie pusta wyspa dawała znakomite możliwości dla osiedleńców. Każdy kmieć wyznaczał powierzchnię swego majątku wędrując z zapaloną pochodnią, dopóki nie zgasła. Pierwotnie porastały Islandię bujne lasy brzozowe , o czym świadczą stare kroniki z XI i XIV wieku. Wycinka drzew na opał i budowę łodzi spowodowała wyniszczenie lasów i nieodwracalne zmiany w środowisku.

Bibliografia

• Encyklopedia Geograficzna Świata: Europa. Wydawnictwo OPRES Kraków 1998

Linki zewnętrzne

• po polsku
  • Zdjęcia: Islandia: pola lodowcowe
• - Encyklopedia PWN

Przypisy