Zasięg cywilizacji doliny Indusu.

Cywilizacja doliny Indusu zwana także Kulturą Indusu, Cywilizacją Indusu-Saraswati, Kulturą harappańską, Kulturą Mohendżo-Daro itp. – pierwsza historyczna cywilizacja na obszarze subkontynentu indyjskiego , rozwijająca się w okresie 3300-1300 p.n.e. (w swej szczytowej formie 2600-1900 p.n.e.), w indyjskiej epoce brązu ^{[1][2][3][4][5][6][7][8][9][10]}. Zajmowała obszar wielkości 650 tys.^{[3][9][11][12]} – 1,5 mln km² (według różnych źródeł) i była najrozleglejszą spośród czterech sobie współczesnych cywilizacji starożytności ( Egiptu , Mezopotamii , Chin )^{[4][5][13][14][15][16][17]}. Jej stanowiska rozmieszczone są na całym terytorium współczesnego Pakistanu , w północno-zachodnich Indiach ( Dżammu i Kaszmir , Radżastan , Gudżarat , Maharasztra , Harijana , Pendżab ) oraz we wschodnim Afganistanie ^{[6][7][9][11][16][18][19]}. Pierwszego (przypadkowego) odkrycia związanego z jej historią dokonano w 1826 roku^[5]. Archeologami , którzy prowadzili dotyczące jej badania, byli m.in.: Alexander Cunningham , John Marshall, Mortimer Wheeler , George Dales, Jonathan M. Kenoyer oraz Richard Meadow^{[5][20][21][22][23]}. Dotychczas odkryto 1500^[2]-2600^[14][24] (według różnych źródeł) stanowisk archeologicznych przypisywanych tej cywilizacji, spośród których jedynie 2% zostało gruntownie przebadanych^[4]. Główne z nich to: Amri , Balakot, Banawali, Bhagatrav, Chanhudaro, Daimabad, Dholavira, Dwarka (Dvaraka), Ganweriwala (Ganeriwala), Gola Dhoro, Harappa , Kot Bala, Kot Diji, Kalibangan , Lakhmirwala, Lothal , Mohendżo-Daro , Nausharo, Pir Shah Jurio, Pirak, Rakhigarhi, Rangpur, Rehman Dheri , Rojdi, Rupnagar, Shortugai, Sokhta Koh, Sothi, Sutkagen Dor (Sutkagan Dor) itd.^[25][26][27]

Pochodzenie

Cywilizacja doliny Indusu wyewoluowała z wcześniejszych kultur neolitycznych (kultura Mehrgarh ) i epoki brązu (kultura Kot Diji) obecnych na tym obszarze^{[4][7][28][29][30][18][31][32][33][9][34][10][17][35][36][37][38]}. Dowody archeologiczne wskazują, iż większość miast rozwinęła się z wcześniejszych osad, zamieszkiwanych przez rybaków, rolników, hodowców i myśliwych^{[9][10][11][12][38][39]}. Unifikacja kulturowa tych ośrodków zachodziła stopniowo, głównie dzięki wymianie handlowej, która pociągała za sobą także wymianę idei oraz nawiązywanie relacji społecznych^[9][40]. Sytuacja ta implikuje wiele rozbieżności w ustaleniu daty pojawienia się właściwej cywilizacji Indusu (rozmaite źródła podają tę datę w przedziale 5000-2600 p.n.e.).

Większość XIX-wiecznych badaczy uważała jednak błędnie, iż impulsy powstania cywilizacji Indusu napłynęły ze starożytnego Sumeru ^{[9][12][18][30]}. Również dziś hipotezy dotyczące jej powstania i upadku są częstokroć obarczone dużą dozą dogmatyzmu, stereotypów oraz niezweryfikowanych twierdzeń^{[9][35][41][42][43]}. Tak więc choć istnieją liczne przypuszczenia, iż cywilizację tę stworzyła ludność drawidyjska , brak jednoznacznie potwierdzających to dowodów, zaś innymi kandydatami na jej twórców są ludy protoindoeuropejskie , mundajskie, lub przodkowie różnych społeczności, mówiących językami izolowanymi na terenie dzisiejszych Indii i Pakistanu ( patrz niżej )^[6][19].

Znaleziska archeologiczne

"Wielka łaźnia" w Mohendżo-Daro

Łazienka z toaletą odkryte w domostwie w Lothal

Miasta

Była to jedna z pierwszych kultur miejskich na świecie, której największe ośrodki położone były wzdłuż głównych rzek regionu ( Indusu i dawnej rzeki Saraswati ) oraz na wybrzeżach Morza Arabskiego ^{[4][6][7][9][14][19][22][31]}. W sumie odkryto dotychczas ok. 70 miejscowości, z których ok. 10 było miastami^[2]. Największe z nich, jak: Dholavira, Harappa , Lothal (w gudźarati dosłownie kurhan umarłych), Mohendżo-Daro (podobnie kurhan umarłych w sindhi ) czy Rakhigarhi miały po ok. 3 km² powierzchni i zostały zbudowane ok. 2600 roku p.n.e.^[9][44] Szacuje się, iż w każdym z nich mogło mieszkać 30-50 tys. ludzi^[4][15][45].

Większość miast posiadała rozległe cytadele , w których naukowcy dopatrują się ośrodków władzy, oraz otoczona była fortyfikacjami , które można też interpretować jako wały przeciwpowodziowe ^{[2][4][17][18][46][47]}. Miasta często budowano na sztucznie utworzonych ceglanych platformach, także mających zabezpieczać przed powodzią ^[9][48]. Brukowane ulice były zorientowane według kierunków kardynalnych oraz przecinały się pod kątem prostym^{[4][5][9][15][36][45][49][50][51]}. Sugeruje to planowość całego założenia urbanistycznego, co w cywilizacji europejskiej znane jest dopiero od czasów rzymskich ^{[2][4][5][9][52]}. Potrafiono także skutecznie oddzielić przestrzeń prywatną od publicznej (dzięki dziedzińcom i ogrodom ) oraz strefę handlu od mieszkalnej (w Lothal wzdłuż ulic biegnących południkowo znajdowały się sklepy i warsztaty, zaś równoleżnikowo – domostwa^[48]), co również jawi się bardzo wysokim osiągnięciem w tym okresie^[5][53]. W Kalibangan widoczne jest ponadto staranne rozplanowanie szerokości ulic^[4].

Prywatne domostwa były najczęściej dwupiętrowe, kilkupokojowe (najbiedniejsze miały 1 pokój z osobną łazienką , w Mohendżo-Daro liczba pokoi wynosiła 2-20^[49]) oraz posiadały malowane lub pokryte kolorową gliną ściany^{[4][9][44][50][54][55]}. Podobnie jak wielopomieszczeniowe budynki użyteczności publicznej (we wspomnianych wyżej cytadelach)^{[2][45][56][57][58]}, a także warsztaty^[59], młyny ^[60], spichlerze i magazyny budowano je z drewna oraz kamieni, lecz głównie z cegieł suszonych na słońcu lub wypalanych w specjalnych piecach, w których jako opał stosowano suszony kał krowi ^{[4][9][16][45][56][58][61][62][63]}. We wszystkich miastach istniał jednolity, opierający się na proporcji 1:2:4 system wyrobu cegieł , w którym standard dla cegły stosowanej do budowy domów wynosił na ogół 7:14:28 cm, zaś dla używanej przy konstrukcjach ziemnych 10:20:40 cm^{[4][5][15][48][50][64][65][66][67]}. Jest to pierwsze w historii użycie wypalanych cegieł na tak wielką skalę^[3][12].

Skonstruowany z tego materiału skomplikowany system kanalizacyjny , na który składały się latryny , dreny i szamba , był podłączony do każdego domostwa^{[4][18][44][45][48][49]}, zaś ścieki wyprowadzał na okoliczne pola^[5]. Wszystkie domy były wyposażone w osobne łazienki oraz miały dostęp do wody pochodzącej z licznych studni (w Mohendżo-Daro było ich ponad 700), położonych na terenie konkretnych domostw, bądź na podwórzach poszczególnych sąsiedztw^{[4][5][9][13][68][69][70]}. Istniały także studnie dostępne bezpośrednio z ulicy, zaś w Dholavirze znajdująca się w specjalnych cysternach woda pochodziła z opadów atmosferycznych, zbieranych dzięki przemyślnemu systemowi drenów ^[4][13][71]. Licznie odnajdywane, często uszczelnione bitumem tzw. baseny (wykorzystywane być może jako łaźnie rytualne, zbiorniki wody pitnej lub nieczystości) świadczą ponadto, iż higiena była utrzymywana w miastach na bardzo wysokim poziomie^[44][62][72]. Z Dholaviry oraz terenu Beludżystanu znane są także przykłady wysokiego stopnia opanowania inżynierii wodnej, np. system tam chroniących przed powodzią, zbierający wodę w zbiornikach^{[4][27][73][74][75]}.

Artefakty

Zabawka z Mohendżo-Daro

Z przedmiotów życia codziennego zachowały się głównie niewielkie lecz ozdobne artefakty : ceramika (kuchenna, stołowa i grobowa)^{[9][48][76][77][78][79]}, narzędzia (wśród nich najwcześniejsze okazy metalowych (miedzianych) haczyków na ryby^[80])^{[9][48][79][80][81][82]}, przybory toaletowe^[79], zabawki (np. kostki do gry z 6 oczkami – identyczne ze znanymi obecnie^[83], pionki do gier^[9][84][85], m.in. do gry będącej zapewne pierwowzorem szachów ^[4], gwizdki w formie ptaków i jajek^[86][87][88], wózki i zwierzęta na kółkach^{[89][90][91][92][10][48][93][94]}, zwierzęta z ruchomymi częściami ciała^[95][96])^[2], pieczęcie (dotychczas odkryto ok. 2500, najczęściej steatytowych pieczęci)^{[9][15][36][42][80]}, tabliczki ze znakami pisma ^[97][98], fragmenty inkrustacji mebli ^[9][79][80] i innych ornamentów ^{[9][79][80][99]}, guziki (identyczne w formie z używanymi obecnie)^[100], biżuteria (koraliki, naszyjniki, bransolety, brosze, wisiory itd.)^{[9][46][79][80][92][99][101][102][103][104]}, amulety ^{[36][105][106]}, lusterka ^[9][48][79], a także niewielkie przedstawienia figuratywne ludzi, rzeczywistych i fantastycznych zwierząt oraz nieznanych bóstw^{[2][4][9][36][80][107][108][109][110]}. Podobieństwo stylu wykonania oraz znaleziska niemal identycznych obiektów na całym obszarze cywilizacji wskazują, iż wiele z nich było wytwarzanych masowo^[80].

Surowce wykorzystywane do ich wyrobu stanowiły: muszle , drewno (głównie cedrowe ), glina , terakota , fajans , kamionka , kość , kość słoniowa , róg , ołów , miedź , brąz , srebro , złoto , kamienie: steatyt ( talk ), alabaster oraz kamienie półszlachetne – najczęściej karneol , a także: azuryt , antymon , ametyst , jadeit , jaspis , turkus , onyks , lazuryt , amazonit , agat i inne^{[2][4][5][15][44][46][79][80][81][82][92][9][111][63][101][102][104][10][103][112][48][113][114][115][116][117]}.

Spośród motywów przedstawionych na mających wielkość pocztowego znaczka pieczęciach najczęściej pojawia się nosorożec , gawial , słoń , bawół wodny , byk zebu , tygrys , łódź , figowiec pagodowy , jednorożec , fantastyczne trójgłowe zwierzę oraz tzw. "władca zwierząt" – bóstwo w pozycji jogina w otoczeniu zwierząt, podobne do późniejszych przedstawień boga Śiwy (w tzw. postaci Paśupati)^{[118][119][120][121][5][108][111][122][9][12][17][36][123][124]}. Wydaje się, iż wizerunki te były handlowymi identyfikatorami określonych grup społecznych, widniejącymi na pieczęciach w sąsiedztwie napisu, będącego być może tytułem lub imieniem właściciela^{[5][17][36][114][121][125][126][127][128][129]}. Pieczęcie odciskano w glinie bezpośrednio na towarach przeznaczonych do eksportu czy sprzedaży, lub na wiążących je linach^{[12][36][38][42][80][114][121][125][127][129]}. Większość z nich miała na odwrocie małe uszko, umożliwiające nanizanie jej na sznurek lub rzemień^{[114][122][125][130]}. Podobnie jak pokryte znakami pisma tabliczki (o niewiadomym przeznaczeniu^[98]) musiały one mieć ograniczony czas ważności, jako że duże zbiory nieuszkodzonych obiektów archeolodzy znajdowali w śmieciach, gdzie zostały zapewne wrzucone celowo^[131].

Charakterystyka kultury

"Król-kapłan" z Mohendżo-Daro ^[132]

Ustrój społeczny

Cywilizacja doliny Indusu stworzyła pierwsze w tym regionie wieloklasowe społeczeństwa, co sugerują m.in. figurki ludzi w różnych strojach i fryzurach oraz znaki pisma^{[5][10][17][133][134][135]}. Posiadały one oligarchiczny lub teokratyczny system władzy, ze stojącymi na szczycie drabiny społecznej religijnymi lub ekonomicznymi elitami miast-państw, które kontrolowały rozległe obszary (np. Harappa kontrolowała ok. 130 km²^[46])^{[4][5][10][17][40][73][111][135]}. Brak natomiast jakichkolwiek wskazówek nie tylko dominacji, lecz nawet istnienia zorganizowanej siły militarnej , co znów stanowi ewenement wśród cywilizacji tego okresu^[5][135]. Wniosek taki wysnuć można z braku jakichkolwiek przedstawień podbojów czy wojennego rzemiosła oraz archeologicznych dowodów wojen (odkopano zaledwie kilka egzemplarzy broni)^{[4][12][17][46][135]}.

Wiele danych wskazuje też na to, że władcy manifestowali swoją ekonomiczną lub duchową potęgę nie poprzez wznoszenie okazałych budowli czy pomników, lecz przez symbolikę rzeczy drobnych: biżuterii , pieczęci i pisma ^{[5][10][38][136][114][135][137]}. Mimo bowiem istnienia w każdym mieście rozległych cytadeli , nie odkryto w nich budynków, które można by jednoznacznie określić jako pałace lub świątynie , co wskazuje, iż obiekty te służyły raczej ogółowi społeczeństwa (np. tzw. "wielka łaźnia" w Mohendżo-Daro ), zaś system rządów mógł być zbliżony do formy republikańskiej ^[17][40]. Wydaje się, iż był on bardzo efektywny, skoro przez wiele wieków potrafił zapewnić prawidłowe funkcjonowanie miejskiej infrastruktury. Mimo to niektóre znaleziska archeologiczne sugerują istnienie pewnych form miejskiej patologii , o czym mogą świadczyć np. sporadycznie znajdowane ludzkie zwłoki, najwyraźniej porzucone w odległych zaułkach miast^{[138][139][140]}.

Wiadomo ponadto, iż struktura społeczno-ekonomiczna była we wszystkich miastach podobna oraz charakteryzowała się dużym egalitaryzmem , o czym świadczy jednolite rozplanowanie urbanistyczne i styl wykonania artefaktów oraz brak wyraźnych oznak zróżnicowania statusu materialnego w pochówkach^{[5][9][18][40][45][141]}. Z uwagi na to, a także powszechność wysokiej jakości wyrobów rzemieślniczych i technologii budowlanych^[2] oraz ogólny dobrobyt (analiza szczątków ludzkich dowiodła, iż ludność była dobrze odżywiona^[29], a mięso było powszechnie dostępne^[46]) cywilizacja doliny Indusu zwana jest często przez naukowców "społeczeństwem klasy średniej" (R. Meadow)^[12].

Gospodarka

Zebu – rodzaj bydła domowego, hodowanego nad Indusem 3300 lat p.n.e. oraz obecnie

Bawoły wodne – nadal używane jako siła pociągowa w całej południowej Azji

Rozległa sieć handlowa łączyła rodzinne miasta induskich kupców z Azją Centralną , południem Półwyspu Indyjskiego , wybrzeżami Morza Arabskiego , rejonem Zatoki Perskiej i Półwyspu Arabskiego , być może również z Azją Zachodnią , Kretą i Egiptem ^{[4][5][6][2][44][142][9][46][24][32][48][63][92][129][143]}. Znajdowane tak nad Eufratem , jak i nad Indusem artefakty świadczą o żywych kontaktach z Sumerem , którego dokumenty handlowe wspominają o kraju Meluhha, identyfikowanym właśnie z cywilizacją Indusu^{[2][13][17][32][141][144][35][130][36][103][80][127]}. W Lothal znaleziono ponadto zmumifikowane zwłoki Egipcjanina i Asyryjczyka . Istnieją też liczne dowody wysokiego stopnia opanowania techniki żeglarskiej : doki w Lothal ^[141] – używane jeszcze w XX wieku ^[48], zatopione ruiny dużego portu i miasta Dwarka ^[24], znaleziska wielkich kamiennych kotwic ^[4][24], odkryty w Lothal przyrząd nawigacyjno-pomiarowy, mierzący kąty dużych powierzchni w oparciu o położenie gwiazd i horyzontu^[4] itd. Z zagranicy importowano głównie surowce dla warsztatów rzemieślniczych: kamienie półszlachetne , steatyt, muszle , metale , a także wełnę i bitum , zaś eksportowano produkty rolnicze ( bawełna ) i hodowlane ( kury ) oraz wyroby rzemieślnicze ( broń , narzędzia , biżuteria , ornamenty ) i surowce ( drewno , kość słoniowa , lapis lazuli , złoto , perły )^{[2][5][6][44][46][48][63][80][141][92][104]}.

Rolnictwo oraz hodowla stanowiły fundament induskiej gospodarki ^[4]. W celu zwiększenia efektywności rolnictwa budowano sieci kanałów nawadniających ^[4][75]. W okresie rozkwitu cywilizacji (2600-1900 p.n.e.) stosowano głównie zimowe uprawy pszenicy i jęczmienia , jak również gorczycy , ciecierzycy , bawełny (pierwsze znane uprawy tej rośliny datują się z tego okresu^[80]), grochu , sezamu i daktyli , jednak po roku 1900 p.n.e. wykorzystanie deszczy monsunowych umożliwiło rozwój letnich upraw sorgo i ryżu (jest to także najprawdopodobniej pierwsze wykorzystanie tego zboża)^{[4][6][10][33][34][141][145][146][147][148]}. Najwyraźniej właśnie z tego powodu nastąpiło w tym okresie przesunięcie rejonu nowo powstających osad ku dolinie Gangesu i Jamuny , wcześniej porośniętej dżunglą ^[148].

Hodowano kury , kaczki , owce , kozy , bydło zebu i bawoły wodne , zaś oprócz tego ówcześni ludzie posiadali także udomowione psy , ptaki oraz niewielkie małpki ^{[33][34][46][149][10][150][146][151][152][153][154][155]}. Nie jest jasne, czy słonie były już wówczas wykorzystywane przez człowieka, jednak w ruinach Harappy odnaleziono figurki tych zwierząt, oznaczonych białymi i czerwonymi znakami na głowie w sposób, który do dziś stosują indyjscy kornacy ^{[12][156][157][158]}. Natomiast znajdowane niekiedy figurki nosorożców , niedźwiedzi i gepardów z obrożami na karkach stawiają zagadkę odnośnie wykorzystania i udomowienia także ich, choć najprawdopodobniej są to jedynie przedstawienia tych zwierząt (używanych do celów religijnych i rozrywkowych) w niewoli^{[159][160][161]}.

Na wysokim poziomie stało rzemiosło, głównie artystyczne: produkcja fajansu i terakoty ^[162] oraz obróbka metali i kamieni (np. potrafiono wywiercić otwór w kamiennym paciorku o średnicy 1 mm^[163][164], lub wykuć złoty paciorek o 0,25 mm średnicy^[48]). Znano koło, używane zarówno w garncarstwie , jak i w celach transportowych – obok zwierząt jucznych i łodzi^{[3][9][10][12][91][165][38][146][166]}. Stosowany w rzemiośle system wag opierał się na zależnościach: 2-4-8-16-32-64 – aż do 12.800 jednostek, gdzie najmniejsza jednostka ważyła ok. 0,856 grama^{[4][5][48][80][167][168][169]}. Znalezione w Lothal , Mohendżo-Daro i Harappie skale w kształcie linijek świadczą, iż stosowano także dziesiętny system pomiaru długości z najmniejszą jednostką wynoszącą 1.704 mm^[4][170]. Oba systemy były przydatne zarówno w planowaniu skomplikowanych robót architektonicznych, jak i w jubilerskiej obróbce drobnych obiektów. Przy braku znajomości pieniądza była to najprawdopodobniej podstawa poboru podatków oraz dalekosiężnego handlu, a więc i władzy induskich elit^{[9][10][37][44][169]}.

Pismo i język

Pieczęcie z pismem, motywami zwierzęcymi i abstrakcyjnymi oraz ich odciski

Dotychczas naukowcom nie udało się rozszyfrować induskiego pisma , którego jedyne przykłady dotrwały do naszych czasów głównie na pieczęciach, glinianych tabliczkach, fragmentach ceramiki , fajansu , terakoty oraz kamienia^{[5][7][15][17][35][36][98][171][172][173]}. Pomimo obfitości wciąż znajdowanego materiału (ok. 4000 obiektów^[35][36]), na ogół są to bardzo krótkie inskrypcje (średnio 5-7 znaków, najdłuższa ma 26)^{[36][120][122]}, zaś ich język nie został dotąd jednoznacznie zidentyfikowany i powiązany z żadną rodziną językową ^{[7][9][32][44][80][174]}. Nie istnieje ponadto żaden dwujęzyczny dokument w rodzaju Kamienia z Rosetty , który pomógłby w odczytaniu pisma^{[5][9][17][43][120][171]}. Dotychczasowe próby nie przyniosły rozstrzygającego rozwiązania, zaś treść rekonstruowanych inskrypcji pozostaje nadal w sferze hipotez, co sprawia, iż kultura Indusu jest wciąż mało znana^[32][80]. Nie jest wykluczone, że istniały dłuższe teksty, lecz sporządzono je na nietrwałych materiałach: liściach bananowca (materiał piśmienniczy znany także na południu Indii w późniejszych epokach), bawełnie , wyprawionej skórze , lub korze ^{[15][17][114]}. Mimo to dzięki zastosowaniu analiz komputerowych, naukowcy zdołali dotąd zidentyfikować ok. 400-600 znaków (spośród nich ok. 135 najczęściej używanych), zaś wielu z nich uważa, iż tworzą one czytany od prawej do lewej logograficzno -sylabiczny system zapisu nieznanego, być może aglutynacyjnego języka, którego syntaktyka zdaje się być podobna do protodrawidyjskiej ^{[15][17][32][35][42][36][44][37][108][80][120][122][128][171]}. Do tego w inskrypcjach stosuje się najwyraźniej dziesiętny system zapisu liczb, w którym kreseczki oznaczają jednostki, zaś półkola – dziesiątki^[35][36].

Pomimo hipotez próbujących powiązać tak język, jak i pismo induskich pieczęci z cywilizacją dawnego Sumeru , wszystko wskazuje na to, że rozwinęły się one w dorzeczu Indusu niezależnie, zaś używający ich ludzie reprezentowali kulturę zupełnie inną od sumeryjskiej ^{[9][17][18][30]}. Tezę tę potwierdzają liczne znaleziska obrazujące ewolucję znaków pisma, którego najstarsze przykłady (symbole trójzębu interpretowane jako ideogramy ) datują się sprzed okresu świetności cywilizacji (z ok. 3300 roku p.n.e., są więc współczesne sumeryjskim znakom klinowym ) oraz ewidentnie pochodzą z wcześniejszych motywów zdobienia ceramiki ^{[7][12][30][36][37][38][44][156][174][175][176][177]}. Podobnie nieudowodnioną koncepcją jest domniemane pochodzenie znanego z Wyspy Wielkanocnej pisma Rongorongo od pisma induskiego, do którego jest tylko powierzchownie podobne^[178].

Religia

Odciski pieczęci z pismem, motywami zwierzęcymi, abstrakcyjnymi i postaciami: na zdjęciu "a" widoczny symbol swastyki , na zdjęciu "c" kapłan składający ofiarę z byka zebu bóstwu w drzewie figowym

Zaledwie 2% znalezionego materiału archeologicznego da się jednoznacznie powiązać z praktyką religijną, co sprawia, iż bardzo mało wiadomo dziś o tej sferze życia nad Indusem ^[15]. Najczęściej są to przedstawienia bóstw (np. "władcy zwierząt", bóstwa na drzewie itd.) czczonych przez ludzi i przyjmujących ofiary oraz procesje^{[9][15][17][36][111][179]}. Być może w ten sposób należy także interpretować przyozdobione girlandami kwiatów zwierzęta, co jest dosyć popularną praktyką zarówno wielu dawnych, jak i dzisiejszych form kultu (np. w hinduizmie )^{[114][126][180][181]}. Brak jednak jakiejkolwiek monumentalnej sztuki, a w szczególności okazałych świątyń ^{[15][17][40][45]}, co zdaje się zaprzeczać istnieniu tak rozbudowanych form religii, jakie znamy np. w starożytnym Egipcie , oraz rzuca pewien cień na koncepcję ustroju teokratycznego^[121]. Z drugiej jednak strony przeznaczenie tzw. budynków użyteczności publicznej w miejskich cytadelach wciąż pozostaje nieznane, nie jest więc wykluczone, iż spełniały one funkcje świątyń lub klasztorów ^{[4][58][182][183]}.

Jedynymi znalezionymi budowlami o charakterze jednoznacznie kultowym są małe kapliczki grobowe, podobne w formie do obecnie znanych samadhi, grobowców joginów i sadhu ^[15]. Umieszczano je nad pochówkami zawierającymi resztki owiniętych w całuny zwłok w drewnianych trumnach, zaopatrzone w proste dary grobowe: naczynia z żywnością i skromną biżuterię (większość bogactw była najprawdopodobniej przekazywana potomkom^[184])^{[9][63][135][185]}. W okresie postępujących przemian ekonomiczno-społecznych po ok. 1900 roku p.n.e. pojawia się coraz więcej pochówków całopalnych z popiołami umieszczonymi w dużych urnach ^{[148][180][186]}. Brak natomiast grobowców wyraźnie królewskich, zaś większość pochówków ukazuje podobny status materialny zmarłych^{[9][17][40][121]}.

Wśród znalezionego materiału archeologicznego zdarzają się niekiedy wyobrażenia kobiet w ciąży^[187] oraz żeńskiego bóstwa w typie Bogini-Matki^{[4][111][180][188]} (por. podobne wizerunki z epoki paleolitu ), wskazujące być może na istnienie kultu płodności ^[15][189]. Niewykluczone, iż takie samo znaczenie należy przypisać lingamom , również znajdowanym w ruinach induskich miast, a także często spotykanemu motywowi drzewa figowego , w hinduizmie uważanego za święte nawet współcześnie^{[2][17][108][180][190]}. Z kolei liczne figurki ludzi, zwierząt i rozmaitych hybryd , tradycyjnie interpretowane jako zabawki, mogły w rzeczywistości być używane w różnych formach kultu sił przyrody, duchów domowych oraz przodków^{[9][46][111][188][191][192]}. Wydaje się, iż podobną rolę spełniały pewne elementy biżuterii lub pieczęcie, noszone na rzemieniach na szyi, które traktowano jako amulety przedstawiające istoty totemiczne ^{[15][38][42][114][124][126][137]}. Wszelkie religijne interpretacje induskich przedstawień figuratywnych obarczone są jednak dużą dozą niepewności, której wyraz dał archeolog Gregory Possehl stwierdzając, iż jedynym przejawem religijności, jaki pozostawili po sobie harappańczycy, są "skromne, wręcz wstydliwe wyrazy ludzkich uczuć"^[46].

Zapewne niemałe znaczenie kultura Indusu wiązała też z żywiołami , szczególnie wodą^[36]. Większość miast, wyrosłych z rybackich osad, wzbogaciła się bowiem dzięki dogodnemu położeniu wzdłuż wodnych szlaków wymiany handlowej, z drugiej zaś strony była często nękana klęskami powodzi i suszy ^{[2][45][48][193]}. Wodzie przypisywano więc potężny wpływ na ludzkie losy i traktowano zarówno jako dawczynię pożywienia i bogactwa, jak też nieokiełznaną siłę niszczącą. Związane z nią zwierzęta, jak: ryba , gawial czy bawół wodny , miały więc konotacje z siłami nadprzyrodzonymi i były często przedstawiane w sztuce^{[36][194][195]}. Niewykluczone też, iż skomplikowany system wodno-kanalizacyjny służyć miał nie tylko praktycznym celom utrzymywania higieny i zaopatrzenia domostw w wodę, lecz spełniał ważną rolę religijną, umożliwiając dokonywanie rytualnych ablucji ^{[9][44][54][62][72][196]}. Wydaje się, iż podobną czcią darzono ogień^[40][48], lub przynajmniej wykorzystywano go w praktykach kultowych, o czym świadczą odnajdywane ołtarzyki ogniowe, podobne do późniejszych z epoki wedyjskiej ^{[5][6][24][41]}.

Wszystkie powyższe dane dowodzą, że religia mieszkańców doliny Indusu była rozbudowaną formą animizmu ^[15], być może z pewnymi aspektami praktyk szamanistycznych (znaleziono małe maseczki dla glinianych figurek, co może dowodzić, iż rzeczywiste maski też były używane)^[106][197].

Upadek

Mapa stanowisk archeologicznych cywilizacji Indusu wraz z przebiegiem antycznej rzeki Saraswati , ustalonym na podstawie zdjęć satelitarnych. Obecna rzeka o tej nazwie jest widoczna na południowy wschód od poprzedniej i ma ujście w okolicach Dholaviry, zaś korytem dawnej Saraswati płynie częściowo okresowa rzeka Ghaggar-Hakra^{[4][6][13][14][31]}

Przyczyny upadku

Cywilizacja doliny Indusu upadła w połowie II tysiąclecia p.n.e. najprawdopodobniej wskutek zmian ekosystemu, zapoczątkowanych ok. 2200 roku p.n.e.: powodzi , susz , zmian koryt rzecznych , wyschnięcia ok. 1900 roku p.n.e. antycznej rzeki Saraswati , pustynnienia i wzrostu zasolenia gleb, nadmiernej eksploatacji środowiska przez ludzi itd.^{[4][5][6][9][18][41][198][24][199][200][32][35][193][201]}. Natomiast popularna w XIX i pierwszej połowie XX wieku teoria upadku na skutek najazdu Ariów (ok. 1500 roku p.n.e.) została przez niektórych badaczy podważona^{[5][9][19][24][43]}. W opuszczonych miastach brak bowiem archeologicznych dowodów jakiejkolwiek inwazji (np. spośród 37 szkieletów znalezionych w Mohendżo-Daro żaden nie spoczywał w okolicy miejskiej cytadeli), zaś analiza szczątków ludzkich nie potwierdziła zastąpienia jednej populacji inną ( typy antropologiczne reprezentowane w znaleziskach są nadal dominujące w rejonie Gujaratu , Pendżabu i Sindhu )^{[4][5][9][24][29][31][41][193][199]}. Zamiast tego widać stopniowe przejście do mniej rozwiniętych form kultury, choć z zachowaniem pewnych wynalazków wcześniejszej fazy (np. znaków pisma czy systemu wag, które dopiero potem wyszły z użycia), a nawet rozwojem niektórych technologii (np. wyrobu ceramiki )^{[4][9][148][177][180][193][198]}. Następnie ewolucja prowadzi do epoki wedyjskiej , zaś geograficznie następuje przesunięcie rejonu nowo powstających osad na wschód, w kierunku doliny Gangesu i Jamuny , spowodowane zapewne lepszymi warunkami uprawy nowych zbóż^{[6][9][10][19][148][198]}. Hipotezę kluczowej roli zmian klimatycznych zdaje się także potwierdzać fakt, iż mniej więcej w tym samym okresie m.in. z podobnych przyczyn upadła cywilizacja sumeryjska ^[5] (co ze swej strony też przyczyniło się do zamarcia induskiego handlu i upadku miast^{[4][5][73][198]}).

Innym ważnym czynnikiem mogło być również przeciążenie polityczno-ekonomicznej struktury ośrodków miejskich, które w rezultacie zapoczątkowało powstanie nowych, prostszych form ustroju^[5]. Dowody archeologiczne wskazują bowiem, iż w okresie 1900-1300 p.n.e. Harappa przestała być utrzymywana w należytym stanie: miasto stawało się coraz bardziej zatłoczone (ekspansja domostw do strefy publicznej) i zaniedbane^{[5][38][198][202]}. Sugeruje to, że dotychczasowe elity musiały stracić autorytet i władzę oraz nie były już w stanie kontrolować zarówno organizacji wewnątrz miast, jak i jego rozległych powiązań handlowych, które ostatecznie obumarły^[5][9]. Fakt ten spowodował nie tylko regres ekonomiczny i zerwanie kontaktów ze światem, lecz także przyczynił się do fragmentacji samej cywilizacji Indusu na szereg prostszych kultur^{[7][9][10][35][180][203][204]}. Można więc stwierdzić, iż upadek induskich miast był rezultatem wielu jednoczesnych czynników i z całą pewnością był to długi proces transformacji kulturowej^[5]. Z tego powodu naukowcy często stosują zbiorczy termin "tradycja doliny Indusu" na określenie wszystkich wcześniejszych i bezpośrednio następujących kultur, kwitnących w tym regionie w okresie 7000-1300 p.n.e.^[9][10]

Mimo coraz szerszego uznawania autentyczności takiego właśnie biegu wypadków, niektóre dane sugerują jednak istnienie pewnej migracji, którą można interpretować jako tzw. "najazd". Badanie haplogrup ludności Indii wykazało intensywne występowanie wśród najwyższych kast wschodnioeuropejskiej męskiej haplogrupy R1a1 oraz równomierne, niezależne od kasty , występowanie haplogrup kobiecych typowo indyjskich ^[205]. Dowodzi to męskiego charakteru napływowego substratu europejskiego , który zaczął opanowywać Indie ok. 1500 roku p.n.e., a więc w czasach domniemanego najazu Ariów . Dane te nie wyjaśniają jednak, czy napływ obcej populacji miał charakter podboju, czy pokojowej migracji ekonomicznej.

Dziedzictwo

Wraz z zanikiem bardziej skomplikowanych form cywilizacyjnych wiele aspektów, łączonych z uprzednio dominującymi elitami odeszło w zapomnienie, np. pismo , pieczęcie , symbol jednorożca itd.^{[5][9][10][17]} Jednakże wiele elementów tej cywilizacji przetrwało: nowe miasta, które wyrosły w dolinie Gangesu i Jamuny w okresie 600-300 p.n.e. kontynuowały pewne formy organizacji społecznej^[9], kultu (ofiary ze zwierząt, ofiarne "wypieki" z terakoty , ołtarzyki ogniowe)^{[5][6][24][41]}, style budownictwa i urbanistyki^[9], motywy zdobnicze^[5][9][206] oraz osiągnięcia technologiczne (wyrób ceramiki , fajansu i terakoty , uprawa bawełny itd.)^[5][9][207].

Niektóre aspekty cywilizacji Indusu są wciąż widoczne w kulturze krajów południowej Azji . Dotyczy to szczególnie tradycyjnej kultury materialnej, o czym świadczą podobieństwa używanych obecnie tradycyjnych przyborów toaletowych (np. grzebieni ), leków i metod leczniczych, elementów stroju i wyglądu ( biżuteria , fryzury itp.)^{[24][36][208][209]}, instrumentów muzycznych (bębnów, fletów i cymbałów)^[37], łodzi^{[210][211][212]}, wozów^{[89][91][94][198][210]}, ornamentów^[5][48], narzędzi oraz technik rolniczych^{[4][29][146][213][214]} i rzemieślniczych^{[4][5][215][216]}, rozwiązań architektonicznych (np. stylów budowy tradycyjnych gospodarstw)^{[5][29][180][217][218][219]} i inżynieryjnych (np. latryn i drenów ściekowych, studni sąsiedzkich, pieców ) itd.^{[29][146][220][221][222]} z ich starożytnymi odpowiednikami lub przedstawieniami.

Podobna sytuacja zachodzi w przypadku religii hinduistycznych , które powszechnie uważa się za pochodzące od przybyłych tu ok. 1500-1200 p.n.e. Ariów ^[180]. Tymczasem przypisywane im Wedy zawierają np. liczne wzmianki o potężnej rzece Saraswati , która wyschła na skutek ruchów tektonicznych 400-700 lat przed domniemaną datą kompilacji tych ksiąg^{[5][6][24][31][36]}. Świadczy to o istnieniu pewnej formy przekazu kulturowego między epoką cywilizacji Indusu a narodzinami wedyzmu . Również wiele form hinduistycznego kultu ma najprawdopodobniej korzenie w omawianym okresie, np. kult boga Śiwy i kobiecego bóstwa, spersonifikowanego później pod postacią Kali , Śakti czy Durgi , oraz kult lingamów ^{[4][15][17][24][32][35][36][40][180][206]}. Wiele odnajdywanych artefaktów jest bardzo podobnych w formie do dzisiejszych hinduistycznych przedmiotów kultowych, np. pierścienie ze splecionych drutów identyczne z używanymi dziś w Indiach obrączkami ślubnymi . Podobnie, niektóre sceny i symbole przedstawione na induskich pieczęciach można interpretować jako narracje znanych hinduistycznych mitów, lub przedstawienia postaci w znanych obecnie pozycjach jogi ^{[4][5][15][17][35][36][37][43][195]}.

Zagadnienia podłoża etnicznego i językowego cywilizacji

Mapa lingwistyczna współczesnego subkontynentu indyjskiego: kolor seledynowy i zielony – języki indoeuropejskie , kolor ciemnoturkusowy – języki drawidyjskie

Istnienie owego przekazu kulturowego oraz niezweryfikowana historyczność tzw. aryjskiego podboju Indii doprowadziły naukowców do trzech alternatywnych wizji przeszłości:

Teoria drawidyjska wg I. Mahadevana

Nawiązująca do tradycyjnych poglądów teoria głosi, iż twórcami cywilizacji doliny Indusu była ludność mówiąca językiem z drawidyjskiej rodziny językowej , której kultura rozprzestrzeniła się na południe subkontynentu indyjskiego m.in. w wyniku najazdu Ariów , przybyłych już po okresie upadku Harappy i Mohendżo-Daro ^{[17][223][224]}. W wyniku tego wpływu część aspektów dawnej cywilizacji została zatracona, część zaś zachowała się ulegając przemianom kulturowym^[17][224]. Twórcą i głównym propagatorem tej teorii jest tamilski językoznawca i paleograf I. Mahadevan^{[17][223][224]}, zaś wspierają ją także B. Allchin i R. Allchin.

Jednakże jak dotąd odkryto nieliczne dowody mogące świadczyć o związkach harappańczyków z drawidyjskimi ludami z południa, jak np. znaleziony w Sembian-Kandiyur (stan Tamil Nadu ) w 2006 roku kamienny topór ze znakami induskiego pisma^{[43][223][224]} czy terakotowy talerz z podobną inskrypcją znaleziony w Sulur (również w Tamil Nadu )^[225]. Natomiast opieranie się na starotamilskich przekazach o pochodzeniu niektórych wodzów plemiennych z Gujaratu wydaje się dosyć spekulatywnym dowodem^[224].

Teoria drawidyjska wg A. Parpoli

Najazd Ariów był jedynie epizodem paralelnym do wielu podobnych inwazji w historii Indii , lub też miał formę stopniowej migracji^[32][35][36]. W obu przypadkach rezultatem było powstanie mieszanej kultury hinduistycznej , której trzon pochodził od drawidyjskiej ludności induskich miast, zaś głównym dziedzictwem Ariów było stopniowe rozprzestrzenienie się ich języka ^{[7][32][36][43][180]}. Teorię tę (podobnie jak poprzednią) zdaje się potwierdzać poświadczona obecność drawidyjskiej rodziny językowej nad Indusem : języka brahui (który jednakże według alternatywnych analiz mógł pojawić się tu dopiero w średniowieczu ) oraz drawidyjskiego substratu w niektórych indoaryjskich językach Indii i Pakistanu : głównie w sindhi ^{[7][17][19][32][35][36]}. Mimo to opierające się na tej podstawie rekonstrukcje języka kultury Indusu pozostają nadal niezweryfikowanymi hipotezami^[7][35]. Twórcą tej teorii jest fiński językoznawca A. Parpola^{[32][35][36][120]}.

Teoria indoeuropejska

Teoria ta głosi, że spopularyzowany przez XIX -wieczną europejską historiografię tzw. aryjski podbój Indii w ogóle nie istniał, zaś cywilizacja doliny Indusu została zbudowana przez osiadłą tu już wcześniej ludność protoindoeuropejską ^[4][24][41]. Język induskich pieczęci można zatem zrekonstruować porównując go do innych języków tej rodziny ^[4][31][120]. Teorię indoeuropejską wspiera brak archeologicznych dowodów jakiejkolwiek inwazji ok. 1200-1500 roku p.n.e.^{[4][5][24][193][226]}, zaś jej zwolennicy głoszą, iż Wedy w ogóle nie wspominają ani o pozaindyjskiej ojczyźnie Ariów , ani o walce jaką mieliby oni stoczyć z tubylcami^[24]. Zinterpretowane w ten sposób w XIX wieku fragmenty Rygwedy byłyby wówczas jedynie ideologicznym wsparciem kolonializmu i idei supremacji rasy białej , zaś w rzeczywistości odnosiłyby się jedynie do świata nadprzyrodzonego^[4][24][41], albo raczej opisywały walki pomiędzy poszczególnymi plemionami indyjskimi i irańskimi (interpretację tę przyjmuje też wspomniany wcześniej Asko Parpola, twórca umiarkowanego modelu inwazjonistycznego)^[227]. Ponadto wiele symboli kojarzonych dotychczas z dziedzictwem indoeuropejskim (np. ćakra , swastyka , trójząb , tzw. nieskończony węzeł czy om – ten ostatni przedstawiany jako liść świętego figowca ) można odnaleźć w wizerunkach, ornamentyce i piśmie induskich pieczęci oraz tabliczek^[4][24][228].

Do tego przyjęcie koncepcji nietubylczego pochodzenia Wed implikuje tzw. paradoks D. Frawley'a, głoszący, iż z jednej strony mamy do czynienia z bogatą literaturą wedyjską bez jakichkolwiek archeologicznych znalezisk z nią związanych, z drugiej zaś istnieje bogata kultura Indusu bez żadnej znanej literatury^[24]. Zdaje się to więc sugerować, iż święte księgi hinduizmu zawierają induskie dziedzictwo kulturowe, zaś kultura wedyjska jest w istocie tubylczą kulturą Indii , która wyewoluowała z cywilizacji Indusu (lub była z nią tożsama) i ewoluuje nieprzerwanie do dziś^{[4][5][24][31][41]}. Według ustaleń autorów popierających omawianą teorię, datę kompilacji tych ksiąg także należy przesunąć ok. 1000 lat wstecz, m.in. z powodu, że opisują one liczne szczegóły upadku wielu mitycznych miast, które można utożsamić np. z Dwarką czy Harappą (miasto Harijuppia w Rygwedzie ^{[198][226][229]}), lub też z powodu, iż zawierają one dane astronomiczne (na temat równonocy i położenia gwiazd) i geograficzne (na temat rzeki Saraswati ) dotyczące tego okresu^{[4][5][24][31][41]}. Warto też nadmienić, iż według samej tradycji wedyjskiej , spisanie świętych ksiąg hinduizmu nastąpiło ok. 3000 roku p.n.e., a więc w czasach budowy Harappy i Mohendżo-Daro ^[24].

Teorię indoeuropejską w tej formie stworzyli indyjscy naukowcy: R. S. Bisht^[4], M. Danino^[4], B. B. Lal^[4][31][198] i S. R. Rao^[4][24], jednak przychylają się do niej także znani zachodni archeolodzy: G. Dales^[5], D. Frawley^[41][42], J. M. Kenoyer^[4][5], C. Renfrew ^[5] i J. Shaffer^[4][5][24]. Przeczy jej jednak brak jakichkolwiek przedstawień konia , motywu bardzo rozpowszechnionego w innych kulturach stworzonych przez pierwotnie koczowniczych Indoeuropejczyków , a także poświadczony analizą kości fakt wykorzystywania tego zwierzęcia na subkontynencie indyjskim dopiero ok. 2000 roku p.n.e., a więc po okresie rozkwitu kultury Indusu, choć przed wnioskowaną w oparciu o Wedy inwazją Ariów ^{[17][32][35][36][42][145][180]}. Jednak pomimo ogólnie przyjmowanego braku (lub ogromnej skąpości) przedstawień konia w obszarze cywilizacji Indusu, wykopaliska potwierdziły obecność samego zwierzęcia w tym obszarze ok. roku 2500 przed Chr. lub nawet 3600 przed Chr, chociaż wprawdzie pozostałości szkieletów końskich w tym obszarze były relatywnie skąpe w porównaniu z innymi obszarami kultury indoeuropejskiej. Również, brak przedstawień konia, niekoniecznie musi oznaczać brak obecności tego zwierzęcia, gdyż pomimo powszechnego występowania krów w obszarze Indusu, przedstawienia krowy też się nie zachowały. Ponadto, niewielką ilość szkieletów końskich da się też wyjaśnić znacznie mniejszą liczbą zachowanych szkieletów ludzkich niż można by było się spodziewać po poziomie zaludnienia obszaru^[230].

Alternatywne teorie

Teoria mundajska

Mniejszościową hipotezą jest też teoria mundajska, według której język cywilizacji Indusu należał do rodziny mundajskiej. Autorem hipotezy był N. K. Verma, pracownik transportu rządowego w Biharze . Oparł ją na swojej własnej analizie podobieństwa między pismem mundajskiego języka santhali, a pismem Harappy. Podobieństwo to nie zostało jednak definitywnie udowodnione, a samo istnienie takiego podobieństwa nie sugerowałoby niczego na temat grupy językowej języka Indusu, ponieważ alfabety pierwotnie używane do zapisu języka jednej grupy językowej są również wykorzystywane do zapisu języków z innych grup czy rodzin (przykładem jest pismo brahmi, pierwotnie używane do zapisu języków indoaryjskich, którego derywatywy stosuje się do zapisywania języków np. drawidyjskich czy języka tybetańskiego należącego do rodziny chińsko-tybetańskiej)^[231].

Spośród indologów jednym z proponentów teorii jest Michael Witzel, który uważa, że mieszkańcy cywilizacji doliny Indusu mówili językiem paramundajskim. Opiera ją na uprzednio założonym modelu inwazji aryjskiej oraz obecności substratu niektórych "tubylczych" (tzn. mundajskich i drawidyjskich) języków Indii w sanskrycie wedyjskim. W świetle dowodów uznających obecność substratu drawidyjskiego za bardzo wątpliwie poświadczoną stwierdził, że substrat musiał być mundajski. Jednak również teorie substratu mundajskiego są mocno mgliste i spekulatywne oraz niezweryfikowane. Sama obecność substratu mundajskiego byłaby co najwyżej poszlaką po stronie tej teorii, gdyż nie implikowałaby kontekstu geograficznego owego wpływu językowego.

Teoria Wyspy Wielkanocnej

Na marginesie istnieje też wcześniej wspomniana teoria Wyspy Wielkanocnej, również oparta wyłącznie na rzekomych podobieństwach między pismem Indusu, a pismem rongorongo. Jednak jak stwierdzono wcześniej są one powierzchowne i najprawdopodobniej przypadkowe, jeżeli w ogóle istnieją. Nie ma żadnych innych poszlak powiązania kulturowego między Wyspą Wielkanocną, a cywilizacją doliny Indusu. Konsensus naukowy nie poświęca tej hipotezie większej uwagi. Mimo iż migracja ludów austronezyjskich z Azji południowowschodniej zarówno do Indii jak i na obszary Pacyfiku nie jest wykluczona, to rzekome istnienie podobieństw między systemami pisma, z tych samych względów co w przypadku hipotetycznego powiązania harrapańsko-santhali, nie stanowi żadnego twardego dowodu^[231].

Bibliografia

• Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 108-131

Przypisy

Źródła i linki zewnętrzne

• A New Perspective on the "Indus Style" Seal, M. Noguchi (en)
• An Invitation to the Indus Civilization (en) – strona redagowana przez Hideo Kondo, Uniwersytet Tokai, Japonia, zawierająca m.in. przykłady komputerowej rekonstrukcji induskich miast
• Ancient Artefacts: Sarasvati-Sindhu Civilization (en)
• Cywilizacja Indusu
• Harappa (en) – strona redagowana przez archeologów pracujących pod kierunkiem J. M. Kenoyera i R. H. Meadowa, zawierająca m.in. znaczną ilość zdjęć obrazujących znaleziska archeologiczne
• Horseplay in Harappa, M. Witzel, S. Farmer, Frontline (en)
• Indus Civilization: Clues to an Ancient Puzzle (en)
• Indus Valley (en) – strona Muzeum Brytyjskiego poświęcona Cywilizacji Indusu
• Peoples and Languages in Pre-Islamic Indus Valley, T. Rahman (en)
• Rise and fall of the Indus Civilization, Sify (en)
• Sarasvati-Sindhu Civilization (c. 3000 B.C.), S. Kalyanaraman (en)
• Scientific Verification of Vedic Knowledge, David Osborn, Archaeology online (en)
• Significance of Mayiladuthurai find, The Hindu (en)
• Tantra in Ancient Times, Nik Douglas (en)
• The Harappan Civilization, T. J. Carr, Archaeology online (en)
• The Homeland of Indo-European Languages and Culture: Some Thoughts, B. B. Lal (en)
• The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify (en)
• The Indus-Sarasvati Civilization and its Bearing on the Aryan Question, M. Danino (en)
• The Mathematics of Ancient India (en)
• The Myth of the Aryan Invasion of India, D. Frawley (en)
• VEDA: Indus-Sarasvati Resources (en)