Cytoplazma:

• I. – część protoplazmy komórki eukariotycznej pozostająca poza jądrem komórkowym
• II. – cała protoplazma komórki prokariotycznej (czyli nie posiadającej jądra komórkowego)

cytoplazma + jądro komórkowe = protoplazma

Dzieli się ją na cytoplazmę podstawową ( cytozol ) oraz struktury błoniaste ( organelle ). W języku polskim słowo cytoplazma używa się jednak często w węższym znaczeniu, mając na myśli tylko cytozol, czyli płynny, złożony koloid wodny, zawierający m.in. białka (zawieszone bądź rozpuszczone), lipidy, kwasy tłuszczowe, wolne aminokwasy oraz sole mineralne (np. wapnia, magnezu, sodu). Ważnym składnikiem cytoplazmy jest też skomplikowana przestrzenna sieć białkowych włókienek ( mikrofilamenty ) i mikrorureczek ( mikrotubule ), tworzących tzw. cytoszkielet . W cytoplazmie podstawowej znajdują się pozostałe plazmatyczne składniki komórki i zachodzi większość procesów metabolicznych .

Cytoplazma podstawowa jest wypełniającą komórki substancją o pozornie jednolitej strukturze, mogącą przyjmować różną postać od cieczy do galaretki ( żelu ). W niektórych typach cytoplazmy (np. u pierwotniaków ) można zaobserwować wyraźnie rozróżnienie na dwa obszary:

• przylegającą do błony komórkowej ektoplazmę
• "bardziej wewnętrzną" endoplazmę .

Enzymem markerowym (markerem) cytoplazmy podstawowej jest dehydrogenaza glukozo-6-fosforanowa (G6PD).

Cytoplazmę podstawową przenikają układy błonowe . Od zewnątrz ogranicza ją błona komórkowa – plazmolemma .

Skład cytoplazmy

Cytoplazma podstawowa jest substancją koloidalną , w jej skład wchodzą:

• związki organiczne ( białka , tłuszczowce , węglowodany , RNA , w mniejszych ilościach inne metabolity )
• związki nieorganiczne następujących pierwiastków: wapń , magnez , potas , cynk , miedź , mangan , fosfor , tlen , chlor , siarka , węgiel , azot , bor
• faza rozpraszająca: woda
• organelle , np. mitochondria , plastydy , lizosomy , peroksysomy , wakuole , cytoszkielet , retikulum endoplazmatyczne , Aparat Golgiego

Cytoszkielet

Zasadniczym elementem strukturalnym cytoplazmy podstawowej są białka mające postać globularną lub fibrylarną np. mikrofilamenty i mikrotubule .

Mikrotubule

Mikrotubule – zbudowane z tubuliny rurki. Biorąc pod uwagę lokalizację mikrotubul w komórce oraz pełnione przez nie funkcje, wyróżniamy:

• mikrotubule cytoplazmatyczne stanowiące elementy cytoszkieletu i sterujące ruchami organelli komórkowych
• mikrotubule kinetochorowe odgrywające ważną rolę w czasie ruchu chromosomów i ogólnie przy podziale komórki

Retikulum endoplazmatyczne

Retikulum endoplazmatyczne (= siateczka wewnątrzplazmatyczna) – struktura stanowiąca zasadniczą część systemu błon wewnątrzkomórkowych.

Złożone jest z zespołów cystern, kanalików, banieczek, pęcherzyków. Układy te przenikają w różnych kierunkach cytoplazmę i łączą się z plazmalemmą i błoną jądrową.

Wśród błon retikulum można wyróżnić :

• forma szorstka pokryta jest rybosomami , uczestniczy w procesie syntezy białek , najczęściej błonowych,
• forma gładka natomiast bierze udział w syntezie lipidów i w procesach wydzielniczych

Procesy zachodzące w cytoplazmie podstawowej

biosynteza białek ( translacja )

początkowy etap oddychania ( glikoliza lub oksydacyjny szlak pentozofosforanowy )

Ruchy cytoplazmy

• cyrkulacyjny – cytoplazma płynie w różnych kierunkach w pomostach cytoplazmatycznych
• rotacyjny – cytoplazma płynie w jednym kierunku wokół wakuoli, inaczej nazywany cyklozą
• pulsacyjny – cytoplazma płynie raz w jednym, raz w drugim kierunku (wokół wakuoli)
• fontannowy – szczególna odmiana ruchu cyrkulacyjnego, w którym cytoplazma płynie wokół dwóch wakuoli w przeciwnych kierunkach

Ruchy cytoplazmy spowodowane są skurczami włókienek kurczliwych

• plazmoliza – proces odstawania protoplastu od ściany komórkowej – zachodzi w roztworze hipertonicznym.
• deplazmoliza – proces odwrotny do procesu plazmolizy – zachodzi w roztworze hipotonicznym

Ruch rotacyjny cytozolu wokół wakuoli

Ruch pulsacyjny cytozolu wokół wakuoli

Ruch cyrkulacyjny cytozolu wokół wakuoli

Zobacz też

• Biologia