Cybernetyka społeczna, socjocybernetyka ( gr. kybernetes - "sternik; zarządca", od kybernán - "sterować; kontrolować", ang. "Social cybernetics") - nauka o procesach , celach i metodach sterowania społeczeństwem.

Charakterystyka cybernetyki społecznej

Stosując metody matematyczne i statystyczne oraz analizę jakościową zachowań społecznych różnorakich podmiotów, " cybernetyka społeczna" dąży do określenia możliwości, warunków i skutecznych sposobów sterowania zjawiskami i procesami społecznymi. Interdyscyplinarny charakter "cybernetyki społecznej" polega na wykorzystaniu i integrowaniu dorobku cybernetyki ogólnej oraz dorobku takich nauk społecznych jak: socjologia , psychologia społeczna , politologia , prawoznawstwo , ekonomia itp. "Cybernetyka społeczna" jest związana także z teorią procesów informacyjnych w społeczeństwie, na nich bowiem opierają się w dużej mierze mechanizmy sterowania społecznego.

Przez długie wieki sztuka sterowania ludźmi była domeną wtajemniczonych, którzy zazdrośnie strzegli swego monopolu. Od czasu powstania "cybernetyki społecznej" sytuacja uległa pod tym względem istotnej zmianie. Cybernetyka - jako nauka o procesach sterowania - zaczęła wyjaśniać pewne ogólne prawidłowości występujące we wszelkich procesach sterowniczych, zaś "cybernetyka społeczna" - ogólne prawa rządzące procesami sterowania społecznego. Znajomość tych praw może być bardzo pomocna tym wszystkim ludziom, którzy czynnie uczestniczą w tego rodzaju procesach. Oczywiście, podobnie jak wszelka wiedza naukowa, również i wiedza z zakresu "cybernetyki społecznej" może być wykorzystana do różnych celów: z jednej strony można ją wykorzystać, aby sprawniej osiągnąć pozytywne cele społeczne, a z drugiej - w celu manipulowania ludźmi, czyli sterowania nimi wbrew ich interesom. Jednakże, nawet biorąc pod uwagę tę drugą możliwość, trzeba stwierdzić, że nic chyba nie może skuteczniej zapobiec manipulowaniu ludźmi, jak znajomość ogólnych praw "cybernetyki społecznej", bowiem manipulacja ludźmi może być skuteczna tylko wówczas, gdy jej technika nie jest znana tym, którzy jej podlegają.

Nurty badawcze w cybernetyce społecznej

Psycho- i socjocybernetyka tworzona była w krajach bloku wschodniego, zwłaszcza w ZSRR, przez niektórych naukowców jako propagandowa odpowiedź władz sowieckich na cybernetykę Norberta Wienera ^[1]. Oczywiście na zachodzie istniała i istnieje socjocybernetyka [1] , lecz jej korzenie pochodzą z cybernetyki N. Wienera [2] , a nie z cybernetyki rozwijanej w krajach socjalistycznych. Stalinowska “krytyka” cybernetyki jako "pseudonauki burżuazyjnej" zaatakowała przede wszystkim uczniów Wienera, jak prof. Jan Trąbka . Jednakże wielu naukowców uważa komunistyczne klony cybernetyki za pseudonaukę, które znikły wraz z rozpadem ZSRR.^[2]

Odmienne podejście od cybernetyki rozwijanej na zachodzie i wschodzie reprezentowali przedstawiciele tzw. polskiej szkoły psychocybernetyki i cybernetyki społecznej, której głównymi przedstawicielami są Marian Mazur , Józef Kossecki , Zbigniew F. Zaniewski , Olgierd Cetwiński, Władysław Szostak, Jolanta Wilsz, czy Wiesław W. Szczęsny. Zasadnicza różnica tkwi w sposobie traktowania opisywanych zjawisk. Cybernetyka rozwinęła się w trakcie i po II wojnie światowej na skutek potrzeb praktycznych. To spowodowało, że dominujące znaczenie osiągnęła cybernetyka techniczna, która bada i opisuje zjawiska deterministyczne (także w ujęciu Norberta Wienera ), w których określonemu bodźcowi zawsze odpowiada określone następstwo (reakcja). Taka geneza języka naukowego (pojęć) powoduje trudności w przedstawianiu niedeterministycznych zjawisk społecznych. Dodatkowym utrudnieniem jest częste traktowanie przez cybernetyków odrębnych przestrzennie obiektów jako osobnych systemów, mimo iż niektóre z nich spełniają takie same funkcje (są więc jednym systemem, co najwyżej składającym się kilku podsystemów). Zaś Marian Mazur opracował podstawy teoretyczne umożliwiające przedstawianie zjawisk społecznych w sposób ścisły (m.in. rozróżnianie funkcji systemów od oddzielności przestrzennej obiektów) i stochastyczny (prawdopodobnościowy), w którym określonemu bodźcowi może odpowiadać wiele różnych następstw (reakcji), zależnych od aktualnych stanów oddziałujących ze sobą systemów, bądź systemu i jego otoczenia (traktowanego jako system). Tym samym umożliwiają one opisywanie procesów rzeczywiście obserwowanych w społeczeństwie.

Marian Mazur , stworzył teorię systemów autonomicznych ("autonomów", we wcześniejszych opracowaniach zwanych równorzędnie, ale mniej poprawnie terminologicznie "układami samodzielnymi"), którą opublikował w swej książce „Cybernetyczna teoria układów samodzielnych” ( 1966 ), a następnie rozwinął w pracy „Cybernetyka i charakter” ( 1976 ). System autonomiczny, zgodnie z określeniem M. Mazura, jest to taki system, który ma zdolność do sterowania się i może przeciwdziałać utracie tej swojej zdolności; albo inaczej mówiąc, jest swoim własnym organizatorem i steruje się we własnym interesie. Konkretnym przypadkiem systemu autonomicznego jest człowiek (gdyż spełnia wszystkie warunki określone dla s.a.), a także społeczeństwo (jak poprzednio). W związku z tym teoria ta dostarczyła skutecznych narzędzi do analizowania procesów sterowania postępowaniem ludzi. Na bazie omawianej teorii Józef Kossecki opracował podstawy teoretyczne polskiej szkoły "cybernetyki społecznej" ^[3]. Wiesław W. Szczęsny pracujący głównie na UW rozwijał koncepcje M. Mazura w zakresie teorii wychowania, a zwłaszcza antropologii systemowej. Zbigniew F. Zaniewski pracujący na uczelniach i organizacjach edukacyjnych w Warszawie i Łodzi jest m.in. autorem wdrażanych w różnych zakładach przemysłowych kompleksowych taryfikatorów kwalifikacyjnych, czy oryginalnej metody opisu stanowisk pracy – InPOST, opracowanej na podstawie teorii systemów autonomicznych. W latach 80. zajmował się również zastosowaniem wspomnianej teorii w kryminologii.

Literatura

• Biriukow B. W., Geller J. S., Cybernetyka w naukach humanistycznych. Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983, ss. 468.
• Cetwiński O., Między buntem a pokorą. KiW, Warszawa 1986.
• Kempisty M., red., Mały słownik cybernetyczny. WP, Warszawa 1973, s. 408. (hasło socjocybernetyka)
• Kisza A., Model cybernetyczny powstawania i działania prawa. Ossolineum, Wrocław 1970. Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego Seria A, Nr 133.
• Klaus G., Cybernetyka i społeczeństwo. KiW, Warszawa 1970.
• Kossecki J., Cybernetyka kultury. Wyd. PIW, Warszawa 1974. Seria: Biblioteka Myśli Współczesnej.
• Kossecki J., Cybernetyka społeczna. PWN Warszawa 1975.
• Kossecki J., red., Cybernetyka społeczna. Wyd. WSP w Kielcach, Kielce 1976.
• Kossecki J., Wzajemne oddziaływania sterownicze państw jako układów samodzielnych. Wyd. WSP, Kielce 1980 .
• Kossecki J., Problemy sterowania społecznego. Wyd. PZGraf. RSW, Warszawa 1980.
• Kossecki J., Cybernetyka społeczna. Wyd. 2 rozsz. PWN Warszawa 1981.
• Kossecki J., Tajniki sterowania ludźmi. Wyd. KAW, Warszawa 1984.
• Kossecki J., Jak sterować społeczeństwem. Wyd. MAW, Warszawa 1984. , (W książce podano błędny )
• Kossecki J., Cybernetyczna analiza systemów i procesów społecznych. Wyd. WZiA WSP, Kielce 1996.
• Kossecki J., Elementy nowoczesnej wiedzy o sterowaniu ludźmi. Socjotechnika, socjocybernetyka, psychocybernetyka. Skrypt dla oficerów policji. Wyd. WZiA Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2001.
• Lange O., Wstęp do cybernetyki ekonomicznej. PWN, Warszawa 1965. Seria: Informacja i Sterowanie.
• Mazur M., Cybernetyczna teoria układów samodzielnych. PWN, Warszawa 1966.
• Mazur M., Cybernetyka i charakter. PIW, Warszawa 1976.
• Mazur M., Homeostaza społeczna. [w:] Procesy samoregulacji w oświacie. Problemy homeostazy społecznej. Red. M. Pęcherski, J. Turdej. Warszawa 1983.
• Moles A. A., Sociodynamique de la culture. Paris - La Haye 1967.
• Nowakowska E., Geneza polskiej szkoły cybernetyki społecznej. [w:] The Peculiarity of Man vol. 7, Wyd. WZiA AŚ w Kielcach, Warszawa-Kielce 2002.
• Studnicki F., Cybernetyka i prawo. WP, Warszawa 1969. Seria: Omega.
• Szczęsny W. W., 1995, Między dobrem a złem. Wprowadzenie do systemowej antropologii pedagogicznej. Wyd. „Żak”, Warszawa.
• Szostak W., Cybernetyka społeczna. Wyd. UJ, Kraków 1978. Skrypty Uczelniane nr 300.
• Wagner Ch., Cybernetyka społeczna jako stałe zadanie Kościoła. [w:] CONCILIUM. Międzynarodowy Przegląd Teologiczny, 1-10, 1968, Poznań-Warszawa 1969, s. 250.
• Wiener N., The Human Use of Human Beings: Cybernetics and Society. Da Capo Press, 1988. (pierwsze wydanie 1950)
• Wiener N., Cybernetyka i społeczeństwo. KiW, Warszawa 1961.
• Wiener N., Cybernetyka a społeczeństwo. Wyd. II popr. KiW, Warszawa 1961.
• Zaniewski Z. F., Zarządzanie zasobami ludzkimi w oświacie w perspektywie społeczeństwa wiedzy: (spojrzenie interdyscyplinarne). Wyd. popr. i uzup., Wyd. Fundacja Studiów i Badań Edukacyjnych, Warszawa 2003.

Bibliografia

• Antoszewski A., Herbut R., red., Leksykon politologii. Wyd. 6 popraw. i uzup. Agencja Wydawniczo-Reklamowa Atla 2, Wrocław 2004.
• Kossecki J., Cybernetyka społeczna. Wyd. 2 rozsz. PWN Warszawa 1981.

Przypisy

Zobacz też

• Andrzej Antoszewski
• Józef Kossecki
• Marian Mazur
• Norbert Wiener
• Zbigniew Zaniewski

Linki zewnętrzne

• http://www.autonom.edu.pl – serwis zwolenników polskiej szkoły psychocybernetyki i cybernetyki społecznej.
• http://socjocybernetyka.pl - strona Societas Pro Kybernetes